Paleolitoa: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Xabier Armendaritz wikilariak «Paleolito» orria «Paleolitoa» izenera aldatu du, birzuzenketaren gainetik: WP:IzenbMug
Goi paleolitoan sailkapena (Amaitu gabea); gehikuntzak behe paleolitoan eta argazki aldaketa pare bat
1. lerroa:
{{Historiaurreko aroak}}|Paleolitoa=Behe Paleolitoa
Erdi Paleolitoa
Goi Paleolitoa
Mesolitoa eta Epipaleolitoa
Neolitoa
Kalkolitoa
Brontze Aroa
Burdin Aroa}}
'''Paleolitoa'''<ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/es/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak'']</ref> ([[greziera]]tik παλαιός, ''paleos'', ''zahar'' eta λίθος, ''lithos'', ''harri'' edo ''[[Harri Aroa|Harri Aro]] Zaharra'') [[gizaki|giza]] [[teknologia]] garatzen hasi zen [[Harri Aroa|Harri Aroko]] lehen garaia da. Oso aldi luzea da: gizakiak sortutako lehen kulturarekin hasi (K. a. 3.000.000) eta '''k. a.10.000.''' urte arte hartzen du. Denbora luze horretan gizaki mota ezberdinak sortu eta galdu egin ziren, gaur egun ezagutzen dugun "Homo sapiens" gizakiarenganaino iritsi arte.
[[Mesolito]] garaia arte hedatzen da.
7 ⟶ 14 lerroa:
Hondokoak dira Paleolitoaren lehen hiru banaketak:
* ''[[Behe Paleolito]]a'' (K.a. 3Mi - 150.000)
* ''[[Erdi Paleolito]]a'' (K.a 150.000 - 3845.000)
* ''[[Goi Paleolitoa]]'' (K.a. 3843.000 - 9.000).
 
== Paleolitoa Euskal Herrian ==
14 ⟶ 21 lerroa:
 
==== Behe-Paleolitoa ====
[[Fitxategi:BifazUribe-kostako cordiformebifazak.jpggif|alt=|thumb|200px282x282px|AtxeliarBehe Paleolitoko bifazak. kulturako [[bifazUribe Kosta|Uribe-Kosta]], batBizkaia.]]
Behe-[[Paleolito]]a orain dela 1.500.000tik 100.000 urtera luzatzen den aldia da. Garai honetan [[Euskal Herria]]n [[atxeliar kultura]] garatu zen eta ''[[Neanderthalgo gizaki|Homo neanderthalensis]]''a bizi zen. Ez da aurkitu garai honetako hezurrik<ref name="Hiru1">[http://www.hiru.com/historia/historia_00150.html Prehistoria Euskal Herrian - hiru.com]</ref> baina bai hainbat harri landu. [[Urbasa]]ko iturri batzuetatik gertu, [[Koskobilo]]n eta [[Dima]]n hainbat aztarna aurkitu dira.<ref name="Origenes">PEÑALVER, XAVIER. "Orígenes". Txalaparta, 2005. Orrega. ISBN 84-8136-328-6</ref> Euskal Herrian orain dela 200.000tik hasten da kontatzen, lehenagoko aztarnarik ez baita aurkitu. Euskal Herrian, garai hartan, kobazuloak erabiltzen ziren babesteko. Kobazulo hauetatik gertu beharrezkoak ziren gauza guztiak egon behar ziren: janaria, ura, egurra...
 
Euskal Herritik gertuko lekuetan ''[[Homo antecessor]]''ren hezurrak aurkitu dira, batez ere [[Atapuerca]]n. Bertan aurkitutako hezurrez gain [[bifaz]]ak eta antzeko tresnak aurkitu dira eta horiek Euskal Herrian ere badira.
 
Aurkitutako eta aztertutako aztarnategirik garrantzitsuenak [[Lezetxiki]] eta [[Irikaitz]] dira. 2019 urtean ere Praileatzeko koban indusketetan aurkitutako 200.000 urteko aztarnen berri eman zen.<ref>{{Cite web|url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/albisteak/gizakiak-behe-paleolitoan-praileaitzen-izan-zirela/|izenburua=Gizakiak Behe Paleolitoan Praileaitzen izan zirela frogatu dute|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Hala ere bestelako tresnak aurkitu izan dira [[Urrunaga|Urrunagan]]<ref>{{Cite web|url=https://www.researchgate.net/publication/313256049_El_tecno-complejo_del_Embalse_de_Urrunaga_Alava_Nuevas_aportaciones_al_conocimiento_de_las_sociedades_del_Paleolitico_inferior_en_el_norte_de_la_Peninsula_Iberica|izenburua=El tecno-complejo del Embalse de Urrúnaga (Álava). Nuevas aportaciones al conocimiento de las sociedades del Paleolítico inferior en el norte de la Península Ibérica|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>, [[Sopela|Sopelan]]<ref>{{Cite web|url=https://arkeobasque.wordpress.com/2014/05/23/paleolitico-inferior-entre-la-ria-del-nervion-y-la-ria-de-butron/|izenburua=Paleolítico Inferior entre la Ría del Nervión y la Ría de Butrón|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>, [[Gatzolatz|Gatzolatzen]], [[Iruñea|Iruñeako]] arroan, [[Urbasa|Urbasan]] edota [[Jaizkibel|Jaizkibelen]].<ref>{{Cite web|url=https://www.researchgate.net/publication/273000050_Hallazgo_de_un_bifaz_y_otros_restos_liticos_en_el_monte_Jaizkibel_Hondarribia_Gipuzkoa|izenburua=Arrizabalaga, Alvaro. (1994). Hallazgo de un bifaz y otros restos líticos en el monte Jaizkibel (Hondarribia, Gipuzkoa). Munibe Antropologia-Arkeologia. 46.|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>
Aurkitutako aztarnategirik garrantzitsuenak [[Lezetxiki]], [[Urrunaga]], [[Gatzolatz]], [[Irikaitz]] eta [[Iruñea]]n daude.
 
==== Erdi-Paleolitoa ====
Erdi-Paleolitoa orain dela 100.000 urtetik orain dela 3545.000 urtera luzatzen den aldia da. Garai honetako aztarna ugari aurkitu dira, guztiak Neanderthalarekin lotutakoak. Garai hartako gizakiak biltzaileak eta ehiztariak ziren, eta euren hildakoak lurperatzen zituzten lehenengoak dira. [[Arrasate]]ko [[Lezetxiki]]n aurkitu dira Euskal Herriko hezurrik zaharrenak.
 
Garai honetan landarez eginiko jantziak erabiltzen zituzten<ref name="Hiru2">[http://www.hiru.com/artea/artea_euskal_herrian/29 Historiaurrea Euskal Herrian - hiru.com]</ref>, eta animalien tendoiak eta ileak aurreko garaia baino gehiago erabiltzen ziren. Horrek ehizaren gehikuntza egon zela adieraz dezake.
29 ⟶ 36 lerroa:
 
==== Goi-Paleolitoa ====
[[Fitxategi:EkainAltxerri cave - Bird.pngjpg|alt=|thumb|200px200x200px|EkaingoTxori baten grabatua, Madalein aldia margoen([[Altxerri]], eskemaAia)]]
[[Fitxategi:Franco-Cantabrian region.gif|thumb|200px|Zonalde Franko-Kantauriarrean dauden labar-arteadun kobazuloak agertzen den mapa]]
Goi-Paleolitoa orain dela 35.000 urtetik 10.000 urtera luzatzen da mundu osoan, baina [[Euskal Herria]]n pixka bat luzatu daiteke, neolitoaren sarrera beranduago izan baitzen. Epe honetan Neanderthaleko gizakia ''[[Gizaki|Homo sapiens]]''ak ordezkatu zuen, gaur egungo gizakiak. Euskal Herrian 15-20 pertsonako taldez osatutako leinuak bizi ziren<ref name="Hiru2" />, kobazulo txikiagoetan eta askotan lautadatan ere.
35 ⟶ 42 lerroa:
Garai hau oso hotza izan zen, azken glaziazioarekin bat. Itsasoa gaur baino 100-120 metro beherago zegoen. Garai honetan hilobiratzeak eta musika bezalako portaera sinbolikoak agertu ziren.
 
Goi paleolitoa bost garai desberdinetan sailkatu daiteke kulturaren arabera:
Garai honetan aztarnategi ugari daude, baina garrantzitsuenak hauek dira:
 
;[[Izturitze|Isturitze]]: [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Behereko]] [[Donamartiri]]n kokatuta aztarnategirik garrantzitsuena da, hainbat aztarnaz gain munduan aurkitutako [[txirula]]rik zaharrena dago bertan.
:* [[Châtelperroniar kultura|Châtelperroniar aldia (43.000-41.000)]]:
;[[Gatzarria]]: [[Zuberoa]]ko [[Zühara]]n kokatuta [[Chatelperroniar kultura]]tik [[Gravette kultura]]ra doazen teknikak aurkitu dira.
: Chatelperron kultura Frantziako ''Grotte des Fées'' aztarnategia kokatuta dagoen [[Châtelperron|Chatelperron]] herriaren izena jaso zuen. Kultura hau lehen ''[[Gizaki|Homo sapiens]]''ak Europara iritsi ziren momentuan gauzatu zen, hortaz, garai honetan lurralde berean ''Homo sapiens''ak zein [[Neanderthalgo gizaki|Neandertal]]<nowiki/>ak bizi ziren. Ikerlarien artean oraindik ez dago adostasunik kultura eta lanabes hauen egilea bietako zein espezie izan zen inguruan. Ez baita aurkitu oraindik inolako froga ziurrik bata edo bestearen jatorria baieztatzeko. Hala ere, Neandertalei egokitutako Musteriar tresneriaren eta Chatelperron garaiko aztarnen artean 1000-2000 urte inguruko hutsunea dago aztarnategietako maila arkeologikoetan.
;[[Koskobilo]]: [[Nafarroa]]ko [[Olatzagutia|Olaztin]], hainbat aztarna, baina gaur egun apurtua dago [[harrobi]]aren eraginez.
: Kultura honen adierazgarri dira Chatelperron puntak; kantauriar aldeko aztarnategietan,ordea, Frantziako garai berdineko beste aztarnategietan baino mota hauetako punta gutxiago ageri dira. Ezaugarri hau, kulturaren bertako aldaera baten adierazletzat jo izan da.<ref>{{Cite web|url=https://core.ac.uk/download/pdf/25798566.pdf|izenburua=El Chatelperroniense en la región cantábrica. Estado de la cuestión.|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Aldi labur honen aztarnategi gutxi daude Europan, gehienak kontinentearen hegoaldean, Euskal herrian garai honetako aztarnak [[Labeko koba]] (Arrasate)[[Polvorín|,]] Aranbaltza (Barrika), [[Ekain (leizea)|Ekain]] (Zestoa).<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Ocio|izenburua=Chronological reassessment of the Middle to Upper Paleolithic transition and Early Upper Paleolithic cultures in Cantabrian Spain|orrialdeak=e0194708|hizkuntza=en|abizena2=Mariezkurrena|abizena3=Altuna|abizena4=Richards|abizena5=Morales|abizena6=Rasilla|abizena7=Jones|abizena8=Straus|abizena9=Rios-Garaizar|izena2=Koro|izena3=Jesús|izena4=Michael|izena5=Manuel R. González|izena6=Marco de la|izena7=Jennifer R.|izena8=Lawrence G.|izena9=Joseba|data=2018-04-18|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0194708|aldizkaria=PLOS ONE|alea=4|zenbakia=13|issn=1932-6203|pmid=29668700|pmc=PMC5905894|doi=10.1371/journal.pone.0194708|sartze-data=2019-05-28}}</ref>
;[[Bolinkoba]]: [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Abadiño]]n, [[Gravette kultura|Gravette]], [[Solutre kultura|Solutre]] eta [[Madeleine|Madeleine kulturaren]] hainbat aztarna aurkitu dira.
: <br />
;[[Labeko Koba]]: [[Arrasate]]n, [[Gipuzkoa]]. Gaur egun apurtua dagoen arren [[1987]]tik [[1989]]ra hainbat aurkikuntza egin ziren bertan.
:* [[Aurignac kultura|Aurignac aldia (43.000-34.000)]]:
;[[Ekain (leizea)|Ekain]]: [[Deba]]n ([[Gipuzkoa]]), labar aldeko hainbat margo oso interesgarri aurkitu dira bertan, [[Madeleine|Madeleine kulturaren]] aldikoak.
:* [[Gravettiar kultura|Gravettiar aldia (35.000-22.000)]]:Garai honetako aztarnategi asko ezagutzen dira Euskal herrian, batzuk aipatzekotan: [[Izturitze eta Otsozelaiako leizeak|Isturitz]], [[Ametzagainako parkea|Ametzagaina]]<ref>{{Cite web|url=http://www.aranzadi.eus/fileadmin/docs/Munibe/2009099115AA.pdf|izenburua=El campamento gravetiense de Ametzagaina (Donostia, País Vasco). Un avance a su estudio arqueológico.|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.researchgate.net/publication/257936449_El_yacimiento_gravetiense_al_aire_libre_de_Ametzagaina_Donostia_Pais_Vasco_Los_tecnocomplejos_liticos_del_Conjunto_Oeste_The_Gravettian_open_air_site_of_Ametzagaina_Donostia_Basque_Country_The_lithic_|izenburua=El yacimiento gravetiense al aire libre de Ametzagaina (Donostia, País Vasco). Los tecnocomplejos líticos del Conjunto Oeste|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>, [[Aizpitarteko leizeak|Aitzbitarte III]], [[Bolinkoba]]<ref>{{Cite web|url=El Gravetiense de Bolinkoba (Bizkaia) a la luz de las excavaciones antiguas y recientes|izenburua=https://www.researchgate.net/publication/273026581_El_Gravetiense_de_Bolinkoba_Bizkaia_a_la_luz_de_las_excavaciones_antiguas_y_recientes_The_Gravettian_of_Bolinkoba_Bizkaia_in_light_of_the_old_and_recent_archaeological_seasons|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> edo Mugarduia<ref>{{Cite web|url=https://gredos.usal.es/jspui/bitstream/10366/71634/1/El_taller_gravetiense_de_Mugarduia_sur_%28.pdf|izenburua=EL TALLER GRAVETIENSE DE MUGARDUIA SUR (NAVARRA):
;[[Aizpitarteko leizeak|Aizpitarte]]: [[Gipuzkoa]]n, [[Errenteria]]n. Bost kobazulo dira guztira eta horietatik hirutan hainbat aurkikuntza garrantzitsu egin dira.
IDENTIFICACIÓN Y CRONOLOGÍA|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>. Gravettiar aldiko azken datazioak Euskal Herrian, aldiz, 21.000 urte ingurukoak dira [[Amalda (leizea)|Amaldan]] eta [[Aizpitarteko leizeak|Aitzbitarte IIIn]].
: <br />
:* [[Solutre aldia|Solutre aldia (23.000-19.000)]]:Solutre aldiko lehen zantzuak kantauriar aldean duela 23.000 urte ingurukoak dira, iberiar penintsulako berantiarrenak, alegia.<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitor|abizena=Calvo|izenburua=El final del Gravetiense y el comienzo del Solutrense en la Península Ibérica. Un estado de la cuestión acerca de la cronología radiocarbónica en 2012|abizena2=Prieto|izena2=Alejandro|data=2013-11-16|url=http://dx.doi.org/10.5944/etfi.5.2012.5377|aldizkaria=Espacio Tiempo y Forma. Serie I, Prehistoria y Arqueología|alea=5|zenbakia=1|issn=2340-1354|doi=10.5944/etfi.5.2012.5377|sartze-data=2019-05-28}}</ref> Euskal Herrian Solutre aldiko lehen data [[Antoliñako koba|Antoliñako kobakoa]] da. Garai honetako lanabesen ezaugarririk esanguratsuenetakoa hauen ukitu laua da, adierazgarriak dira suharriz eginiko gezi puntak.<ref>{{Cite web|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/solutrense/ar-109277/|izenburua=SOLUTRENSE- Auñamendi entziklopedia|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Solutre garaia Würm izoztaldiaren unerik latzenetan gauzatu zen klimaren aldetik, Europako iparralde osoa itzotz geruza batez estalita zegoenean. Ondorioz, gizakien arrastoak Europa hegoaldeko zenbait inguru zehatzetan baino ez dira aurkitu, klima jasangarriagoa zen tokietan alegia. Solutre aldiko aztarnategi nagusiak Euskal Herrian [[Antoliñako koba|Antoliñako koba,]] [[Atxeta]], Santimamiñe, Atxuri eta Bolinkoba Bizkaian, [[Ermitia|Ermittia]], [[Amalda (leizea)|Amalda]] eta [[Aizpitarteko leizeak|Aitzbitarte]] Gipuzkoan, Xabiaga Lapurdin, [[Izturitze eta Otsozelaiako leizeak|Isturitz]] Benabarren Haregi Zuberoan eta [[Koskobilo]] Nafarroa garaian.
: <br />
:* [[Madeleine kultura|Madeleine aldia]] (17.000-12.000):
: [[Izturitze|Isturitze]]: [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Behereko]] [[Donamartiri]]n kokatuta aztarnategirik garrantzitsuena da, hainbat aztarnaz gain munduan aurkitutako [[txirula]]rik zaharrena dago bertan.:[[Gatzarria]]: [[Zuberoa]]ko [[Zühara]]n kokatuta [[Chatelperroniar kultura]]tik [[Gravette kultura]]ra doazen teknikak aurkitu dira.:[[Koskobilo]]: [[Nafarroa]]ko [[Olatzagutia|Olaztin]], hainbat aztarna, baina gaur egun apurtua dago [[harrobi]]aren eraginez.:[[Bolinkoba]]: [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Abadiño]]n, [[Gravette kultura|Gravette]], [[Solutre kultura|Solutre]] eta [[Madeleine|Madeleine kulturaren]] hainbat aztarna aurkitu dira.:[[Labeko Koba]]: [[Arrasate]]n, [[Gipuzkoa]]. Gaur egun apurtua dagoen arren [[1987]]tik [[1989]]ra hainbat aurkikuntza egin ziren bertan.:[[Ekain (leizea)|Ekain]]: [[Deba]]n ([[Gipuzkoa]]), labar aldeko hainbat margo oso interesgarri aurkitu dira bertan, [[Madeleine|Madeleine kulturaren]] aldikoak.:[[Aizpitarteko leizeak|Aizpitarte]]: [[Gipuzkoa]]n, [[Errenteria]]n. Bost kobazulo dira guztira eta horietatik hirutan hainbat aurkikuntza garrantzitsu egin dira.
 
==== Epipaleolitoa ====
[[Aziliar|Azil aldia: (12.000]]
 
[[Epipaleolito]]a Euskal Herrian orain dela 10.000 urtetik 6.500 urtera doan epea da. Epe honetan hobekuntza klimatiko handia egon zen eta horregatik [[haitzulo|kobazuloetatik]] lautadetara bizitzera joateko aukera zabaldu zen. Garai honetan jantziak animalia larruekin eta landareekin egiten ziren, jada botoi eta joskurekin.