Txikipedia:Andres Urdaneta: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Bot: cambio de las plantillas: Txikipedia-Erreferentzia zerrenda, Txikipedia-En, Txikipedia-Birkargatu, Txikipedia-Ereferentzia, Txikipedia-Liburu infotaula, Txikipedia-Es, Txikipedia-Albo kutxa, Txikipedia-Ba al dakizu?, Txikipedia-Biografia infotaula, Txikipedia-Izenburu etzana, Txikipedia-Ohar metatxantiloia, Txikipedia-Agintari infotaula, Txikipedia-Txantiloi dokumentazio azpiorrialdea, Txikipedia-Historia, Txikipedia-Fr, Txikipedia-Txantiloi dokumentazioa, Txikipedia-Ibai infotaula, Txik...
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-\[\[(?!File)(?!Fitxategi)(?!Kategoria)Txikipedia:(.*?)\|(.*?)\]\] +{{txp|\1|\2}})
2. lerroa:
| izena = Andres Urdaneta
| irudia = Urdaneta_marinela_txikia.jpg
| oina = Andres Urdaneta, [[Txikipedia:{{txp|Antonio Valverde|Aialde]]}} margolariaren lana
| izen osoa = Andres Urdaneta Zerain
| ezizena =
| jaiotza data = [[Txikipedia:{{txp|1508|1508]]}}
| jaiotza hiria = [[Txikipedia:{{txp|Ordizia|Ordizia]]}}, [[Txikipedia:{{txp|Gipuzkoa|Gipuzkoa]]}}<br/>
| jaiotza herrialdea = [[Txikipedia:{{txp|Euskal Herria|Euskal Herria]]}}
| heriotza data = 1568ko ekainaren 3a
| heriotza hiria = [[Txikipedia:{{txp|Mexiko Hiria|Mexiko Hiria]]}}
| heriotza herrialdea = [[Txikipedia:{{txp|Mexiko|Mexiko]]}}
}}
'''Andres Urdaneta''' ([[Txikipedia:{{txp|Ordizia|Ordizia]]}}, [[Txikipedia:{{txp|Gipuzkoa|Gipuzkoa]]}}, 1508 - [[Txikipedia:{{txp|Mexiko Hiria|Mexiko]]}}, 1568) kosmografoa, [[Txikipedia:{{txp|Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoko]]}} apaiza, esploratzailea eta marinela izan zen. Ospe handia hartu zuen bere garaian, orduko merkataritzarako berebiziko garrantzia zuen ''[[Txikipedia:{{txp|Itzulbidaia|Itzulbidaia]]}}'' ([[Txikipedia:{{txp|gaztelania|gaztelaniaz]]}}, ''Tornaviaje'') egiteko bidea edo ''Urdaneta bidea'' aurkitu baitzuen, hau da, [[Txikipedia:{{txp|Ozeano Barea|Ozeano Barea]]}} zeharkatuz [[Txikipedia:{{txp|Filipinak|Filipinetatik]]}} Ameriketara itzultzeko ibilbidea.<ref>{{Txikipedia-{{subst:uc:e}}n}} Kurlansky, Mark (1999) ''The Basque History of the World''. Walker & Company, [[Txikipedia:{{txp|New York|New York]]}}. ISBN 0-8027-1349-1, 64. orr.</ref> Bi bidaia garrantzitsu egin zituen:
* Loaisaren Espedizioa (1525-1537).
* Legazpiren Espedizioa (1564-1566).
 
Bere jaioterrian, [[Txikipedia:{{txp|Ordizia|Ordizian]]}}, [[Txikipedia:{{txp|Andres Urdanetaren estatua|Andres Urdanetaren estatua]]}} eraiki zen.
 
== Bizitza ==
22. lerroa:
[[Fitxategi:Urdaneta-karbonzillo-txikia.jpg|thumb|right|Andres Urdaneta, Jose Sarriegiren lana]]
[[Fitxategi:Andres Urdaneta monumentua, Urdaneta City, Philippines.jpg|thumb|250px|Andres Urdaneta monumentua, Urdaneta hiriko udaletxe aurrean (Pangasinan, Filipinak)]]
Andres Urdaneta [[Txikipedia:{{txp|Ordizia|Ordizian]]}} ([[Txikipedia:{{txp|Gipuzkoa|Gipuzkoa]]}}) jaio zen 1508an (batzuen ustez [[Txikipedia:{{txp|Oiangu|Oiangu]]}} baserrian) eta [[Txikipedia:{{txp|Mexiko|Mexikon]]}} hil 1568an. Aita Juan Otxoa de Urdaneta zen eta ama, berriz, Gracia Zerain. Aita Ordiziako alkate izan zen 1511n, behintzat, eta amaren aldetik, [[Txikipedia:{{txp|Migel Lopez Legazpikoa|Legazpiren]]}} ahaide zen.<ref>{{Txikipedia-{{subst:uc:e}}s}} José Ramón de Miguel Bosch: [http://www.euskonews.com/0211zbk/gaia21101es.html «Andrés de Urdaneta y el tornaviaje»]</ref>
Ospe izugarria hartu zuen bere garaian, Itzulbidaia egiteko bidea aurkitu zuelako, hau da, [[Txikipedia:{{txp|Ozeano Barea|Ozeano Barea]]}} mendebaldetik ekialdera zeharkatzeko bidea, [[Txikipedia:{{txp|Filipinak|Filipinetatik]]}} [[Txikipedia:{{txp|Amerika|Ameriketara]]}} itzultzeko.<ref>{{Txikipedia-{{subst:uc:e}}n}} McDougall, Walter (1993). ''Let the Sea Make a Noise: Four Hundred Years of Cataclysm, Conquest, War and Folly in the North Pacific''. [[Txikipedia:{{txp|New York|New York]]}}: Avon Books.</ref>
 
1525ean 17 urte zituen eta García Jofre de Loaisak [[Txikipedia:{{txp|Molukak|Moluketara]]}} eginiko bigarren espedizioan laguntzaile gisa ontziratu zen [[Txikipedia:{{txp|Juan Sebastian Elkano|Juan Sebastian Elkano]]}} getariarrarekin batera. [[Txikipedia:{{txp|Magallaes itsasartea|Magallanes itsasartean]]}} ontzia hondoratu egin zitzaien eta, zenbait egun lehorrean egin ondoren, atzetik zetozen ontzietan sartu beharra izan zuten. [[Txikipedia:{{txp|Eskorbuto|Eskorbutoak]]}} [[Txikipedia:{{txp|Elkano|Elkano]]}} eta beste kide batzuk hil zituen. [[Txikipedia:{{txp|Elkano|Elkanoren]]}} testamentua sinatu zuen testiguetako bat bera izan zen. Moluketara iritsita, Tidor uhartean gotorleku bat eraiki zuten. [[Txikipedia:{{txp|Gaztelako Erresuma|Gaztela]]}} eta [[Txikipedia:{{txp|Portugal|Portugalen]]}} artean sinatutako akordioaren arabera ([[Txikipedia:{{txp|Tordesillasko Ituna|Tordesillasko ituna]]}} izenekoa), hura portugesei zegokien lurra zen eta, arrazoi horrexegatik, portugesek espedizioari eraso eta ontziak suntsitu egin zizkieten.<ref>{{Txikipedia-{{subst:uc:e}}s}} Fernández Duro, Cesáreo. ''La Armada Española, desde la unión de los reinos de Castilla y Aragón''. Madril: Itsas Museoa, 1973.</ref> Borrokek luzaro iraun zuten eta Urdaneta zauritu egin zuten. 1529an, bakea sinatu zutenean, [[Txikipedia:{{txp|Karlos Habsburgokoa|Karlos I.a Espainiakoak]]}}, Espainiako erregeak, [[Txikipedia:{{txp|Molukak|Molukak]]}} [[Txikipedia:{{txp|Portugal|Portugalen]]}} esku utzi zituen eta Urdaneta eta beste guztiak itzuli egin ziren. 1534a zen eta Urdanetak 26 urte zituen.
 
1535eko otsailaren 15ean abiatu zen eta 1536ko ekainaren 26an heldu zen [[Txikipedia:{{txp|Lisboa|Lisboara]]}}. Bertara iritsi bezain laster, portugaldarrek zeramatzan agiri guztiak konfiskatu zizkioten. Espainiako enbaxadorearen aginduari jarraituz, urrutitik ekarri zuen alaba [[Txikipedia:{{txp|Lisboa|Lisboan]]}} utzi eta [[Txikipedia:{{txp|Portugal|Portugaletik]]}} alde egin bezain pronto, Urdanetak mapak egin zituen Moluketarako bidea markatuz eta memoria bat idatzi zuen bidaia ahalik eta hoberen kontatuz. 1537an [[Txikipedia:{{txp|Espainia|Espainiara]]}} itzuli zenean, [[Txikipedia:{{txp|uharte|uharte]]}} horien memoria entregatu zion [[Txikipedia:{{txp|Karlos Habsburgokoa|Karlos I.a Espainiakoa]]}} erregeari.
[[Fitxategi:Andres_de_Urdaneta.jpg|thumb|left|Andres Urdaneta. Víctor Villán-en marrazkia ([[Txikipedia:{{txp|San Lorenzo de El Escorial|San Lorenzo de El Escorial]]}}).]]
 
[[Txikipedia:{{txp|Mexiko|Mexikora]]}} joan eta agustindarren komentuan sartu zen 1553an (45 urte). Urdaneta, ikerketa ezberdinak egiteaz gain, fraide lanetan ibili zen, baina bere fama ez zen gelditu eta Espainiako errege berriaren belarrietaraino iritsi zen.
 
1559an [[Txikipedia:{{txp|Filipe II.a Espainiakoa|Filipe II.ak]]}} idatzi zion, [[Txikipedia:{{txp|Luis de Velasco|Velasco erregeordeari]]}} Moluketarainoko espedizio bat antolatzeko agindua eman ziola esanez eta Urdanetaren beharra zuela. Filipinetatik Mexikorako espedizioek behin eta berriz porrot egiten zutela ikusirik, baiezko erantzuna eman zion proposamenari. Erregeak bazekien, [[Txikipedia:{{txp|Tordesillaseko Ituna|Tordesillaseko Itunaren]]}} arabera, Filipinak Portugalen mugapean zeudela, baina bazekien Filipinetan ez zegoela portugaldarrik. Filipinak menperatzeko eta [[Txikipedia:{{txp|Txinako Herri Errepublika|Txinarekin]]}} merkataritza-zubi bat finkatzeko, beharrezkoa zen, Ozeano Baretik Espainia Berrirainoko (Mexikorainoko) itzulerako bide bat aurkitzea. Aurreko itzulerako bidaien bost saiakerek kale egin zuten eta Urdaneta zen erronka hura konpon zezakeen bakarra. Esan beharra dago, Asiako hego-ekialdeko harreman-hizkuntza zen malaysieraz ondo hitz egiten zuela eta tokiko zenbait hizkuntza ere ezagutzen zituela.
 
1564ko azaroaren 21ean abiatu zen (56 urte), bere osaba eta lagun zen [[Txikipedia:{{txp|Migel Lopez Legazpikoa|Miguel Lopez de Legazpi]]}} buru zutela. Bere ezagutza zientifikoen arabera, Urdanetak berak diseinatu zuen bidaia. Filipinetara iritsi ziren. Legazpi [[Txikipedia:{{txp|uhartedi|uhartedian]]}} gelditu zen bitartean, Urdanetak [[Txikipedia:{{txp|itzulbidaia|itzulbidaiari]]}} ekin zion. 1565eko ekainaren 1ean bide berri batetik abiatu zen, Filipinetako San Migueletik, eta, lehendik eginiko mapei esker, [[Txikipedia:{{txp|Acapulco|Acapulcora]]}} iritsi zen urriaren 8an, 4 hilabetetan gutxi gorabehera 20.000 kilometro egin ondoren.
 
Iritsi zenean, Urdanetak zera jakin zuen: [[Txikipedia:{{txp|Alonso de Arellano|Alonso de Arellano]]}}, bere tripulazio kide izan zenak, aurrea hartu zion eta, Urdanetak esplikatutako bidea jarraituz, abuztuan iritsi zen ''Navidad'' portura. Hala ere, Arellanok berri gutxi idatzi zuen eta zenbaitzuk fede txarreko ekintza kontsideratu zuten. Horregatik eman zitzaion Urdanetaren Itzulbidaia izena eta XVI. eta XVII. mendeetan, eta, batez ere, Acapulco-Manila-Acapulco bidaia urtero egingo zuten galeoi espainiarrek bide hau erabiliko zuten behin eta berriro.
 
Urdaneta [[Txikipedia:{{txp|Mexiko|Mexikoko]]}} agustindarren komentura erretiratu zen. 60 urte zituen hil zenean.
 
== Itzulbidaiaren ondorioak ==
Bigarren espedizio honetan Andrés Urdaneta mundu mailan ospetsu bihurtu zen, Ekialdeko Indietatik Amerikarantz itzultzeko eta [[Txikipedia:{{txp|Ozeano Barea|Ozeano Barea]]}} ekialderantz gurutzatzen duen biderik azkarrena eta ziurrena aurkitu zuelako. [[Txikipedia:{{txp|Itzulbidaia|Itzulbidaia]]}} aurkikuntza handi bat izan zen mundu guztian. [[Txikipedia:{{txp|Kuroshio itsaslasterra|Kuroshio itsaslasterrari]]}} jarraitzen dio, iparraldeko 42º-ko latitudean.<ref>{{Txikipedia-{{subst:uc:e}}s}} Martínez-Valverde y Martínez, Carlos. ''Enciclopedia General del Mar''. Garriga, 1958</ref> Berehala konturatu ziren, Filipinak Espainiaren mende izateko eta Asia, Amerika eta Europaren arteko harreman komertzialetarako aurkikuntza honek zuen garrantziaz.<ref>{{Txikipedia-{{subst:uc:e}}n}} Spate, O. H. K. ''The Spanish Lake''. Australian National University Press, 1979. ISBN 978-0-7099-0049-8</ref>
 
Nabigazio lerro bat ezarri zen berehala Asia eta Amerika artean: [[Txikipedia:{{txp|Manilako galeoia|Manilako galeoia]]}}. 1566ko [[Txikipedia:{{txp|maiatzaren 1|maiatzaren 1ean]]}} hasi zen, San Jerónimo ontzia Acapulcotik irten zenean eta, mende batzuk iraun ondoren Filipinak eta Mexiko arteko garraioa eginez, 1815ean itxi zuten, Magallanes galeoiak azken bidaia egin zuenean.<ref>{{Txikipedia-{{subst:uc:e}}s}} [http://www.elpais.com/articulo/pais/vasco/Urdaneta/cosmografo/descubridor/Pacifico/elpepuespvas/20081125elpvas_18/Tes El País: Biografía de Andrés de Urdaneta]</ref>
 
Jarraitutako bidea beti izan zen bera: 12º iparraldean Guaham-eraino joan ohi ziren zuzen-zuzen eta handik iparralderantz, [[Txikipedia:{{txp|Manila|Manilaraino]]}}. Itzulera [[Txikipedia:{{txp|Urdanetaren itzulbidea|Urdanetaren itzulbidea]]}} jarraituz egin ohi zen, iparraldean 42º-ko [[Txikipedia:{{txp|paralelo|paralelora]]}} iritsiz, Kaliforniaraino jarraituz eta, kostan zehar, Acapulcora.
 
Urdanetaren aurkikuntzaren garrantzia ulertzeko, garai hartan espezieek zuten balioa ezagutu behar dugu: [[Txikipedia:{{txp|azukre-kanabera|azukre kanabera]]}}, [[Txikipedia:{{txp|iltze|iltze]]}}, [[Txikipedia:{{txp|intxaur muskatu|intxaur muskatu]]}}, [[Txikipedia:{{txp|aloe|aloe]]}}, [[Txikipedia:{{txp|piper|piperra]]}}, [[Txikipedia:{{txp|kanela|kanela]]}}, [[Txikipedia:{{txp|jengibre|jengibrea]]}} eta abar erruz erabiltzen ziren botikak egiteko eta janariak ontzeko ere bai.
 
Andres Urdanetak Indietara joateko arazoa konpondu zuen eta [[Txikipedia:{{txp|Asia|Asia]]}} eta [[Txikipedia:{{txp|Amerika|Amerikaren]]}} arteko harreman komertzialak ireki zituen.
 
== Erreferentziak ==