Karbono: berrikuspenen arteko aldeak

Konposatu ezorganikoetan aurki daitekeen [[Oxidazio-egoera|oxidazio egoera]]<nowiki/>rik ohikoena ''+4'' da, karbono dioxidoan eta karbonatoetan, baina [[karbono monoxido]]<nowiki/>an eta [[trantsizio-metal]]<nowiki/>ekin osatutako [[karbonilo]]<nowiki/>etan ''+2'' oxidazio-egoera ageri da. Karbono ezorganikoaren iturri nagusiak [[kareharri]]<nowiki/>a, [[dolomita]] eta [[karbono dioxido]]<nowiki/>a dira, baina ikatz, [[zohikatz]], petrolio eta [[metano]] hobietan ere kopuru nabarmena dago.<ref name=":2">{{Erreferentzia|abizena=Greenwood, N. N. (Norman Neill)|izenburua=Chemistry of the elements|argitaletxea=Butterworth-Heinemann|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/37499934|edizioa=2nd ed|isbn=0750633654|pmc=37499934|sartze-data=2019-04-03}}</ref> Karbonoak beste edozein elementuk baino konposatu gehiago eratzen ditu: orain arte hamar milioi konposatu organiko deskribatu dira <ref>''Chemistry Operations (15 de diciembre de 2003). «Carbon». Los Alamos National Laboratory. Archivado desde el original el 13 de septiembre de 2008. Consultado el 9 de octubre de 2008]''</ref>, eta hala ere, baldintza estandarretan sor daitezkeen mota honetako konposatu posible guztien ehuneko txikia osatzen dute. Horregatik, karbonoari "elementuen erregea" izena ematen zaio. <ref>{{Erreferentzia|izena=Anna|abizena=Demming|izenburua=King of the elements?|orrialdeak=300201|data=2010-07-30|url=http://stacks.iop.org/0957-4484/21/i=30/a=300201?key=crossref.47b295816a1cbee67240372793f8f59f|aldizkaria=Nanotechnology|alea=30|zenbakia=21|issn=0957-4484|doi=10.1088/0957-4484/21/30/300201|sartze-data=2019-04-03}}</ref>

Karbono elementalak hainbat substantzia osa ditzake, bakoitzaren [[Kristal-egitura|egitura kristalino]]<nowiki/>a bereizgarria delarik, hauek, karbono alotropoak dira. Karbonoaren alotropo desberdinak ezagunak dira, garrantzitsuenak diamantea, grafitoa, londsdaleita, fullerenoak <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Fullerenes: An Overview|url=http://www.ch.ic.ac.uk/local/projects/unwin/Fullerenes.html|aldizkaria=www.ch.ic.ac.uk|sartze-data=2019-04-03}}</ref> karbonozko nanotutuak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Carbon nanotubes : preparation and properties|argitaletxea=CRC Press|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/34658728|isbn=0849396026|pmc=34658728|sartze-data=2019-04-03}}</ref> eta grafenoa izanik. Baina baldintza estandarretan (298,15 K eta 100 kPa), grafitoa da termodinamikoki alotroporik egonkorrena. Hala ere, alotropo guztiak oso egonkorrak dira eta soilik tenperatura oso altuetan erreakziona dezakete <ref>{{Cite web|url=https://portalacademico.cch.unam.mx/materiales/al/cont/exp/qui/qui2/u2/carbono/docs/elemento_con_multiples_personalidades.pdf|izenburua=El elemento con múltiples personalidades|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=Gasque|izena=P.|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>, <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Shriver & Atkins' inorganic chemistry|argitaletxea=Oxford University Press|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/430678988|edizioa=5th ed|isbn=9780199236176|pmc=430678988|sartze-data=2019-04-03}}</ref>.

{{sakontzeko|Nukleogenesi}}<br />

{{sakontzeko|Karbonoaren ziklo}}<br />

{{sakontzeko|Kimika organiko}}<br />

  '''''[[Karbono monoxido|Karbono monooxidoamonooxido]]<nowiki/>a''''', CO, gas kolorgea, usaingabekoa eta toxikoa da. Errekuntzetan ekoizten da oxigeno gutxi dagoenean, eta laborategian ere [[azido formikotikformiko]]<nowiki/>tik lortu daiteke:

Karbono monooxidoa [[erreduzitzaile]] ona da eta nahiko erreaktiboa:

Kontzentrazio altuetan gas toxikoa da oxigenoaren ordez hemoglobinari[[hemoglobina]]<nowiki/>ri lotzen baitzaio.

  '''''[[Karbono dioxidoadioxido]]<nowiki/>a''''', CO₂, erretzen ez den gas dentsua da, eta suteak itzaltzeko erabili daiteke. Presio atmosferikoan solidotik gasara zuzen sublimatzen da eta likidoa garraiatzeko ontzietan presiopean gorde behar da. Presioa askatzean likidoa baporizatzen da energia zurgatuz eta tenperatura jaitsiz, honen ondorioz izoztu egiten da'', izotz lehorra'' deritzona lortuz.

Uretan arinki solugarria da [[azido karbonikoakarboniko]]<nowiki/>a emateko, beraz, gas hau azidoa da:

2 HCl (aq) + CaCO₃ (s) ↔→  CaCl₂ (aq) + CO₂ (g) + H₂O (l)

[[Berotegi-efektua|Negutegi efektuarenefektu]]<nowiki/>aren eragile nagusia da CO₂-a. Erregai fosilen errekuntzen ondorioz, beste gase batzuekin batera, atmosferan metatuz doa eta lurrazalak askatzen dituen [[infragorri]] izpiak zurgatzen ditu, gure atmosferako tenperatura igoz.

Karbono tetrahaluroak CF₄, CCl₄, CBr₄, CI₄ oso inportanteak dira beste konposatu batzuk sintetizatzeko, hala nola, CHCl₃ (kloroformoa[[kloroformo]]<nowiki/>a) eta karbonil-haluroak COX₂  (CO + Cl₂  → Cl₂C=O)

Metal elektropositiboekin, [[Metal alkalino|alkalino]], [[Metal lurralkalino|lurralkalino]] eta aluminioarekin[[aluminio]]<nowiki/>arekin karburo estekiometrikoak eta ionikoak sortu daitezke. Gehienetan dikarburo (-2) ioia C₂^2- dago eta batzuetan, Be₂C, Al₄C₃, C^4- ioia. Karburoak oso erreaktiboak dira (CaC₂).

[[Aleazio]] metalikoetan ere karbonoa metalaren paketatze trinkoan sartzen da, hutsuneetan, hauek zirrikituetako karburoak dira. Metalen propietateak dituzte, itxura metalikoa eta eroale elektriko onak baina metalak baino fusio-tenperatura altuagoak dituzte eta gogorragoak dira, gainera metal puruak baino kimikoki geldoagoak ere badira.

Karbonoa aurrehistorian aurkitua izan zen eta antzinatik ezaguna da, material organikoen errekuntza osatugabean erraz lortzen baizen. Jadanik 1704an, [[Newton]]-ek diamantea erregaia izan litekeela proposatu zuen, baina 1772ra arte ez zen lortu diamante bat erretzen. Esperimentu honetan [[Antoine Lavoisier|Lavoisier]]-ek errekuntzaren produktua CO₂ gasa zela demostratu zuen eta azkenik, 1797an diamantea karbono purua zela Tennant-ek  zehaztu zuen.

Karbonoaren isotopo ugariena ¹²C, [[IUPAC]]-ek 1961an pisu atomiken oinarritzat aukeratu zen, ¹⁶O-aren ordez, eta 12-ko pisu[[masa atomikoaatomiko]]<nowiki/>a esleitu zioten.

Karbonoaren lehenengo konposatuak bizidunetan aurkitu ziren XIX. mendearen hasieran, eta hau dela eta karbonoaren konposatuaren kimikari ''[[kimika organikoaorganiko]]<nowiki/>a'' esaten zaio.

Industria-mailan karbonoaren konposatu erabilienak hidrokarburoak[[hidrokarburo]]<nowiki/>ak dira, batez ere [[erregai fosilakfosil]]<nowiki/>ak, hala nola, petrolioa eta gas naturala. Petrolioaren findegitik gasolinak[[gasolina]]<nowiki/>k, [[keroseno]]<nowiki/>a eta olioak lortzen dira, material plastikoen lehengai erabiliena petrolioa da. Bestetik, gas naturalaren errekuntza energiaren iturri nagusia da.

* [[Karbono-14]] isotopo erradioaktiboa datazioan erabiltzen da

* Grafitoa buztinekin[[buztin]]<nowiki/>ekin batera arkatzen minak egiteko erabiltzen da. Industrian, lubrifikatzaileen gehigarria da

* [[Erreaktore nuklearretannuklear]]<nowiki/>retan material babeslea da, neutroien zurgatzailea baita

* Medikuntzan, “karbonozko pilulak” [[digestio-aparatuanaparatu]]<nowiki/>an toxinak[[toxina]]<nowiki/>k zurgatzeko erabiltzen dira.

* “Karbono“K[[arbono aktibatua”aktibatu]]<nowiki/>a” ura iragazteko eta purifikatzeko erabiltzen da

Karbono eta bere konposatuak toxikoak izan daitezke. [[Karbono monoxidoamonoxido]]<nowiki/>a, errekuntza askotan askatutako gasa, eta zianuroak[[zianuro]]<nowiki/>ak (CN^-) oso toxikoak izan daitezke ugaztunentzat. Konpusatu organikoen gas batzuk, [[eteno]], [[etino]] eta metanoa[[metano]]<nowiki/>a, sukoiak[[Sukoitasun|sukoi]]<nowiki/>ak eta leherkorrak izan daitezke airean. Baina beste alde batetik, karbonoaren konposatu asko oinarrizkoak dira bizidunentzat.

Karbono puruak toxizitate ia nulua dauka gizakiengan, kantitate txikietan grafito edo ikatz gisa maneiatu eta irentsi ere egin daiteke. Karbonoa ez du erraz erreakzionatzen ezta da disolbatzen ere, hau dela eta, digestio-traktuan sartu ezkero ez da erraz kanporatzen. Karbono-beltza pigmento[[pigmentu]] gisa erabili da betidanik. Hala ere, karbon edo kedar hautsa kantitate handitan arnastea arriskutsua izan daiteke, birikien ehunak narrita baititzake. Neumokoniosis izeneko gaisotasuna ohikoa da ikatz-meatzarien artean. Era berean, diamante hautsa ere kaltegarria izan daiteke arnaztean edo irenstean. Erregaien errekuntzetan askaten diren ikatz mikropartikulek ere birikietan kalteak sortu ditzakete. <ref>{{Erreferentzia|izena=K|abizena=Donaldson|izenburua=Ultrafine particles|orrialdeak=211–216|data=2001-03-01|url=http://oem.bmj.com/cgi/doi/10.1136/oem.58.3.211|aldizkaria=Occupational and Environmental Medicine|alea=3|zenbakia=58|pmid=11171936|pmc=PMC1740105|doi=10.1136/oem.58.3.211|sartze-data=2019-04-03}}</ref> Bestetik, Karbonorenkarbonoren metaketa handiek, oxigenorik gabeko atmosferantan miloika urtetan egon direnakdirenek, berez su hartu dezakete airean jartzean.

Karbonoren konposatuen artean pozoi hilagrriakhilgarriak ere badaude, hala nola, tetradotoxina, [[Akain-belar|errizino]]-hazietan, zianuroa (CN⁻) eta karbono monoxidoa.