Karbono: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
153. lerroa:
Karbonoaren propietate fisikoak bere forma alotropikoaren araberakoak dira. Esate baterako, diamantea eta grafitoa baldintza normaletan solidoak dira; diamantea solido gardena eta grafitoa opakua eta beltza; diamantea mineral gogorrenetakoa da eta grafitoa paperan marra bat uzteko bezain biguna da; diamanteak isolatzaile elektriko da eta grafitoa eroalea. Bestetik, diamanteak eroankortasun termikorik altuena duen minerala da.
''''' Diamantea''''' solido oso gogorra da, kolorgea, gardena, isolatzaile elektrikoa eta beroaren eroale oso ona. 3D [[solido kobalente]]<nowiki/>a eta tetraedroetan oinarritutako egitura du. Soilik C-C lotura kobalenteak ditu non C atomoa sp<sup>3</sup> hibridazioan dagoen. Lotura kobalenteen ondorioz, elektroien higikortasuna ez da suertatzen eta [[isolatzaile elektriko]]<nowiki/>a da; bere [[Urtze-puntu|fusio-tenperatura]] 3500°C-koa da eta bere [[Dentsitate (fisika)|dentsitate]]<nowiki/>a 3,5 g.cm<sup>-3</sup>. Bere gogortasunagatik erremintak egiteko erabiltzen da.▼
▲''''' Diamantea''''' solido oso gogorra da, kolorgea, gardena, isolatzaile elektrikoa eta beroaren eroale oso ona. 3D [[solido kobalente]]<nowiki/>a eta tetraedroetan oinarritutako egitura du. Soilik C-C lotura kobalenteak ditu non C atomoa sp<sup>3</sup> hibridazioan dagoen. Lotura kobalenteen ondorioz, elektroien higikortasuna ez da suertatzen eta [[isolatzaile elektriko]]<nowiki/>a da; bere [[Urtze-puntu|fusio-tenperatura]] 3500°C-koa da eta bere [[Dentsitate (fisika)|dentsitate]]<nowiki/>a 3,5 g.cm<sup>-3</sup>. Bere gogortasunagatik erremintak egiteko erabiltzen da.
[[Fitxategi:Carbon basic phase diagram.png|thumb|Karnonoaren fase-diagrama]]
Diamante arruntean tetraedroek paketatze kubikoa azaltzen dute, baina tenperatura eta presioa oso altuetan tetraedroek paketatze hexagonala ere har dezakete, ''[[lonsdaleita]]'' mineralean. <ref>{{Erreferentzia|izena=Clifford|abizena=Frondel|izenburua=Lonsdaleite, a Hexagonal Polymorph of Diamond|orrialdeak=587–589|hizkuntza=en|abizena2=Marvin|izena2=Ursula B.|data=1967-5|url=http://www.nature.com/articles/214587a0|aldizkaria=Nature|alea=5088|zenbakia=214|issn=0028-0836|doi=10.1038/214587a0|sartze-data=2019-04-03}}</ref>
168. lerroa:
Grafitoa meategietatik ateratzeaz gain, karbono amorfotik ere kristaldu daiteke, 2500°C-tan. Lubrifikaitzailea da, eta elektrodoak eta arkatzak (buztinarekin batera) egiteko erabiltzen da.
'''''Fullerenoak''''' <ref name=":1" />, 1985. urtean aurkitu ziren. Bere egiturak grafitoren antza du baina karbonoz osaturiko pentagonoak eta hexagonoak konbinatzen ditu egitura esferikoak edo ia esferikoak (C<sub>20</sub>, C<sub>60</sub>, C<sub>70</sub>, ...) dituzten [[molekula]]<nowiki/>k eratzeko. Molekula hauetan, C atomoek sp<sup>3</sup> edo sp<sup>2</sup> hibridazioak dituzte. Egitura egonkorrena C<sub>60</sub>-a da, eta futbol baloi baten egitura du.Fullerenoak laborategian prestatu dira grafitotik abiatuz:
199 ⟶ 201 lerroa:
=== Konposatu inorganikoak ===
Karbonoa agente erreduzitzaile aktiboa denez, elementu askorekin erreakziona dezake, bai metalekin bai ez-metalekin konposatu asko eta oso desberdinak emateko.
===== '''''Oxidoak''''' =====
'''''Karbono monooxidoa''''', CO, gas kolorgea, usaingabekoa eta toxikoa da. Errekuntzetan ekoizten da oxigeno gutxi dagoenean, eta laborategian ere azido formikotik lortu daiteke:
C (s) + ½ O<sub>2</sub> (g) → CO (g)
HCOOH (l) + H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> (l) → CO (g) + H<sub>2</sub>O (l) + H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> (aq)
Karbono monooxidoa erreduzitzaile ona da eta nahiko erreaktiboa:
2 CO (g) + O<sub>2</sub> (g) → 2 CO<sub>2</sub> (g) ∆H° = -565 kJ/mol erregaia da
CO (g) + Cl<sub>2</sub> (g) → COCl<sub>2</sub> (g)
3 CO (g) + Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> (s) → 3 CO<sub>2</sub> (g) + 2 Fe (l) metalgintzan
Kontzentrazio altuetan gas toxikoa da oxigenoaren ordez hemoglobinari lotzen baitzaio.
'''''Karbono dioxidoa''''', CO<sub>2</sub>, erretzen ez den gas dentsua da, eta suteak itzaltzeko erabili daiteke. Presio atmosferikoan solidotik gasara zuzen sublimatzen da eta likidoa garraiatzeko ontzietan presiopean gorde behar da. Presioa askatzean likidoa baporizatzen da energia zurgatuz eta tenperatura jaitsiz, honen ondorioz izoztu egiten da'', izotz lehorra'' deritzona lortuz.
Uretan arinki solugarria da azido karbonikoa emateko, beraz, gas hau azidoa da:
CO<sub>2</sub> (g) + H<sub>2</sub>O (l) ↔ H<sub>2</sub>CO<sub>3</sub> (aq) ↔ HCO<sub>3</sub><sup>-</sup> (aq) + H<sub>3</sub>O<sup>+</sup> (aq)
Laborategian erraz lor daiteke karbonato basikoetatik:
2 HCl (aq) + CaCO<sub>3</sub> (s) ↔ CaCl<sub>2</sub> (aq) + CO<sub>2</sub> (g) + H<sub>2</sub>O (l)
Industrian oso garrantzitsua da, hotzailea, edariak karbonatatzeko, aerosoletan, extintoretan.
Negutegi efektuaren eragile nagusia da CO<sub>2</sub>-a. Erregai fosilen errekuntzen ondorioz, beste gase batzuekin batera, atmosferan metatuz doa eta lurrazalak askatzen dituen infragorri izpiak zurgatzen ditu, gure atmosferako tenperatura igoz.
===== ''Haluroak'' eta ''Klorofluorokarbonoak'' =====
Karbono tetrahaluroak CF<sub>4</sub>, CCl<sub>4</sub>, CBr<sub>4</sub>, CI<sub>4</sub> oso inportanteak dira beste konposatu batzuk sintetizatzeko, hala nola, CHCl<sub>3</sub> (kloroformoa) eta karbonil-haluroak COX<sub>2</sub> (CO + Cl<sub>2</sub> → Cl<sub>2</sub>C=O)
CFCl<sub>3</sub>, CF<sub>2</sub>Cl<sub>2</sub>, CF<sub>3</sub>Cl konposatuei freons edo CFC deritzegu, hauek hotzaile gisa eta aerosoletan erabiltzen hasi ziren baina gaur egun ingurunea erasotzen dutela badakigu. Atmosferako goialdean argi ultramorearen ondorriz oso erreaktiboak diren erradikalak askatzen dituzte eta ozono geruza erasotzen dute:
CF<sub>3</sub>Cl → Cl Cl + O<sub>3</sub> → O<sub>2</sub> +ClO
===== ''Metanoa'' =====
Gas naturalaren osagai nagusia da, batez ere erregai modura erabiltzen da:
CH<sub>4</sub> (g) + 2 O<sub>2</sub> (g) → CO<sub>2</sub> (g) + 2 H<sub>2</sub>O (g) oso exotermikoa
===== ''Karburoak'' =====
Beste elementu batekin konbinatzean sortzen den konposatu binarioari karburo deritzogu. Solido gogorrak dira eta fusio-tenperaturak oso altuak dituzte.
Metal elektropositiboekin, alkalino, lurralkalino eta aluminioarekin karburo estekiometrikoak eta ionikoak sortu daitezke. Gehienetan dikarburo (-2) ioia C<sub>2</sub><sup>2-</sup> dago eta batzuetan, Be<sub>2</sub>C, Al<sub>4</sub>C<sub>3</sub>, C<sup>4-</sup> ioia. Karburoak oso erreaktiboak dira (CaC<sub>2</sub>).
Karburo kobalenteak gutxi dira, SiC eta B<sub>4</sub>C, solido oso gogorrak eta erremintak egiteko egiteko erabiltzen dira.
Aleazio metalikoetan ere karbonoa metalaren paketatze trinkoan sartzen da, hutsuneetan, hauek zirrikituetako karburoak dira. Metalen propietateak dituzte, itxura metalikoa eta eroale elektriko onak baina metalak baino fusio-tenperatura altuagoak dituzte eta gogorragoak dira, gainera metal puruak baino kimikoki geldoagoak ere badira.
=== Konposatu organoleptikoak ===
| |||