Karbono: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
karbono-alotropo |
tNo edit summary |
||
66. lerroa:
"'''Karbono'''" terminoa latineko ''carbo'' (ikatz) hitzetik dator. Karbonoa edo '''ikazkaia''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ikazkai - Elhuyar hiztegiak|url=https://hiztegiak.elhuyar.eus/eu/ikazkai|aldizkaria=hiztegiak.elhuyar.eus|sartze-data=2018-12-08}}</ref> elementu kimiko bat da, C ikurra eta 6 zenbaki atomikoa dituena. 14. taldeko elementu tetrabalente ez-metalikoa da. Karbonoa antzinatik ezagutzen den elementuetako bat da eta [[Kimika organiko|Kimika Organiko]]<nowiki/>aren oinarria.<ref>{{Cite web|url=http://www.caer.uky.edu/carbon/history/carbonhistory.shtml|izenburua=History of Carbon|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>
[[Lurrazal]]<nowiki/>ean hamabostgarren elementu ugariena da eta laugarrena [[Unibertsoa|Unibertso]]<nowiki/>an, [[hidrogeno]]<nowiki/>a, [[helio]]<nowiki/>a eta [[oxigeno]]<nowiki/>aren ondoren. Lurrazalean egoera elementalean -[[Harrikatz|ikatz]]<nowiki/>a eta [[diamante]]<nowiki/>ak- aurki daiteke, baita [[Konposatu ez-organiko|konposatu ezorganiko]] eta [[Konposatu organiko|organiko]] askotan ere -[[karbonato]]<nowiki/>ak, [[biomasa]], [[petrolio]]<nowiki/>a, [[gas natural]]<nowiki/>a-.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Abundance of elements in Earth's crust|hizkuntza=en|data=2019-03-27|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Abundance_of_elements_in_Earth%27s_crust&oldid=889677304|sartze-data=2019-04-03|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> Bizitzaren forma guztietan dago, eta giza gorputzean bigarren elementurik arruntena da masan oxigenoaren ondoren <ref>{{Erreferentzia|abizena=Reece, Jane B.|izenburua=Campbell biology|url=https://www.worldcat.org/oclc/849822337|edizioa=Tenth edition|isbn=9780321775658|pmc=849822337|sartze-data=2019-04-03}}</ref>''.'' Ugaritasun honek, osatzen dituen konposatu organiko guztiekin eta [[polimero]]<nowiki/>ak eratzeko duen ahalmenarekin batera, bizi-mota ezagun
Naturan karbonoaren hiru [[isotopo]] daude: ''<sup>12</sup>C'' eta ''<sup>13</sup>C'' egonkorrak dira, eta ''<sup>14</sup>C'' erradioaktiboa da, zeinaren [[erdibizitza-denbora]] 5.730 urtekoa den <ref>{{Erreferentzia|izenburua=WebElements Periodic Table » Carbon » the essentials|url=https://www.webelements.com/carbon/|aldizkaria=www.webelements.com|sartze-data=2018-12-08}}</ref>.
167 ⟶ 169 lerroa:
Grafitoa meategietatik ateratzeaz gain, karbono amorfotik ere kristaldu daiteke, 2500°C-tan. Lubrifikaitzailea da, eta elektrodoak eta arkatzak (buztinarekin batera) egiteko erabiltzen da.
'''''Fullerenoak''''' <ref name=":1" />, 1985. urtean aurkitu ziren. Bere egiturak grafitoren antza du baina karbonoz osaturiko pentagonoak eta hexagonoak konbinatzen ditu egitura esferikoak edo ia esferikoak (C<sub>20</sub>, C<sub>60</sub>, C<sub>70</sub>, ...) dituzten [[molekula]]<nowiki/>k eratzeko. Molekula hauetan, C atomoek sp<sup>3</sup> edo sp<sup>2</sup> hibridazioak dituzte. Egitura egonkorrena C<sub>60</sub>-a da, eta futbol baloi baten egitura du.
Fullerenoak laborategian prestatu dira grafitotik abiatuz:
173 ⟶ 177 lerroa:
C ''(grafito)'' → C<sub>60</sub> (1000°C-tan eta aser batez irradiatuz)
Solido molekularren propietate tipikoak azaltzen dituzte: tenperatura igotzean [[Sublimazio|sublimatu]] egiten dira, dentsitate baxua dute, 1,5 g.cm<sup>-3</sup> eta isolatzaile elektrikoak dira. Gainera, diamantea eta grafitoa ez bezala, fullerenoak solugarriak izaten dira [[disolbatzaile apolar]]<nowiki/>retan. Solido beltzak izan arren, disoluzioan kolore desberdinak hartzen dituzte, hala nola, C<sub>60</sub> morea, C<sub>70</sub> gorria, C<sub>76</sub> berde-horixka.
'''''Grafenoak eta karbonozko nantutuek''''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Carbon nanotubes : synthesis, structure, properties, and applications|argitaletxea=Springer|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/45093694|isbn=3540410864|pmc=45093694|sartze-data=2019-04-03}}</ref> ere grafitoren egitura dute oinarri. Grafenoa grafitoren xafla bakarrak dira eta karbonozko nanotutuak grafeno-xaflak zilindrikoki kiribilduak. Luzeak izaten dira eta 1D edo egitura monodimentsionalak kontsideratzen dira. Nanotutuak irekiak zein itxiak izan daitezke, egitura itxiak fullerenoaren egitura dute hodiko bazterretan. Zilindroak edo tutuak ere geruza bakarrekoak eta geruza anitzekoak izan daitezke, propietate fisikoak aldatuz. Gainera, grafeno-xaflak kiribiltzeko norantza ere desberdina izan daiteke. Guzti hau dela eta, propietate fisiko oso desberdinak azaldu ditzakete eta garrantzi handikoak dira [[Nanoteknologia]] arloan.
| |||