Sufre: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
No edit summary
49. lerroa:
Bizitzarako funtsezko elementua da eta bi [[aminoazido]]tan agertzen da, [[zisteina]]n eta [[metionina]]n. Merkataritza-ikuspuntutik, [[ongarri]]ak egiteko erabiltzen da gehien bat, baina beste zenbait gai sortzeko ere erabiltzen da, hala nola, [[bolbora]], [[pospolo]]ak, [[intsektizida]]k eta [[fungizida]]k. Sufre elementalezko kristalak estimatuak dira mineralen bildumak egiten dituzten bildumazaleen artean, forma [[poliedriko]] distiratsu eta koloretsuak baitituzte.
 
 
== Ezaugarri fisikoak ==
== Ezaugarriak ==
 
=== EzaugarriPropietate fisikoak ===
[[Fitxategi:Cyclooctasulfur-above-3D-balls.png|thumb|ezkerrera|Sufre-molekularen egitura.]]
Giro tenperaturan, sufrea solido hori distiratsua da eta egoera solidoan koroa-formako S<sub>8</sub> molekula ziklikoen itxura dauka. Sufrearen [[kristalografia]] konplexua da eta baldintza espezifikoen arabera, sufre-[[Alotropia|alotropoek]] mota askotako kristal-egiturak eratzen dituzte. Alotropo ezagunenak oktasufre [[erronbikoak]] eta [[Kristal-sistema monokliniko|monoklinikoak]] dira, S<sub>8</sub>-zikloak. S<sub>8</sub> molekula biguna da, kolore hori argia du eta ez du usainik. Honen fusio-tenperatura 115,21<sup>o</sup>C-koa da eta irakite-tenperatura 444,6<sup>o</sup>C-koa. 95,2<sup>o</sup>C-tara, oktasufre zikloak polimorfoz aldatzen du, α-oktasufretik β-oktasufre <ref>{{Cite book|hizkuntza=|izenburua=Chemistry of the Elements (2nd ed.)|urtea=1997|abizena=Greenwood; Earnshaw.|izena=Norman N. ; Alan|orrialdeak=645–665|orrialdea=|argitaletxea=Butterworth-Heinemann|ISBN=978-0-08-037941-8}}</ref>polimorfora. Fase aldaketa honek ez du eraztunaren egitura aldatzen, soilik aldatzen ditu molekulen arteko elkarrekintzak. Bere fusio eta irakite tenperaturen artean, berriro ere alotropoa aldatzen da, oraingoan β-oktasufretik λ-sufrera. Aldaketa honek dentsitatearen gutxipena dakar, baina [[Polimero|polimeroen]] formazioen eraginez [[Biskositate|biskositatea]] handitzen da. Izan ere, sufrearen ezaugarri nabarmenetako bat egoera likidoan duen biskositatea da: beste likido batzuek ez bezala, biskositate handiagoa dauka 200<sup>o</sup>C-tik goragoko tenperaturetan polimeroak eratzen dituelako. Hala ere, tenperatura altuagoetan biskositatea txikiagotuko da [[Depolimerizazio|depolimerizazioaren]] eraginez. 200<sup>o</sup>C goragoko tenperaturetara urtutako sufreak kolore gorri iluna du eta urtutako sufre hau azkar hoztuz gero, sufre [[Solido amorfo|amorfo]] edo “[[Plastiko|plastikoa]]” sortzen da. Azkenik, egitura egonkor guztiak isolatzaile onak dira eta 2 g/cm<sup>3</sup> inguruko dentsitatea dute.
<br />
 
=== EzaugarriPropietate kimikoak ===
Elementu multibalentea da eta +2 oxidazio-egoera arraroagoa izan arren, -2, +4 eta +6 egoerak arruntagoak dira. Lehenengo eta bigarren ionizazio energiak 999,6 eta 2252 KJ/mol dira, hurrenez hurren. Sufreak elementu guztiekin erreakzionatu dezake, [[Gas noble|gas nobleekin]] izan ezik. Izan ere, [[Iridio|iridioa]] bezalako metal geldoekin ere erreakzionatu dezake, metal disulfuruoak lortuz. Hala ere, erreakzio hauetako askok tenperatura<ref>{{Erreferentzia|izena=Wiberg,|abizena=Egon.|izenburua=Inorganic chemistry|argitaletxea=Academic Press|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/48056955|edizioa=1st English ed.|isbn=0123526515|pmc=48056955|sartze-data=2019-04-01}}</ref> altua behar dute.  Azkenik, sufrea erretzean urdin koloreko garra agertzen da eta SO<sub>2</sub> eratzen da, usain txarra duena. Sufrea [[Ur|uretan]] disolbagaitza izan arren, [[Karbono disulfuro|karbono disulfurotan]] disolbagarria da, bai eta, maila txikiago batean, beste [[disolbatzaile organiko]] [[ez-polar]] batzuetan ere, hala nola [[Bentzeno|bentzenotan]] eta [[Tolueno|toluenotan.]]
<br />
 
=== Alotropoak ===
Sufreak 30 solido alotropiko inguru era ditzake, beste edozein elementuk<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elemental sulfur and sulfur-rich compounds|argitaletxea=Springer|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/53098741|isbn=9783540401919|pmc=53098741|sartze-data=2019-04-01}}</ref> baino gehiago. S<sub>8</sub> eraztunaz aparte, beste hainbat eraztun ezagun dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inorganic ring systems|argitaletxea=Springer-Verlag|data=1982|url=https://www.worldcat.org/oclc/8131940|isbn=0387113452|pmc=8131940|sartze-data=2019-04-01}}</ref> S<sub>8</sub> eraztunetik atomo bakarra kenduz, 7 atomoetako eraztuna lortzen da, zeinak kolore hori ilunagoa du. Sufre elementalari HPLC (ingeleses high-pressure liquid chromatography) analisia eginez gero, alotropoen arteko oreka ikustea posiblea da: kantitate handienean S<sub>8</sub> -z osatuta dago, baina S<sub>7</sub> eta S<sub>6</sub> kantitate txikiagotan ere badu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Fred N.|abizena=Tebbe|izenburua=Composition of elemental sulfur in solution: equilibrium of S6, S7 and S8 at ambient temperatures|orrialdeak=4971–4972|hizkuntza=en|abizena2=Wasserman|abizena3=Peet|abizena4=Vatvars|abizena5=Hayman|izena2=E.|izena3=William G.|izena4=Arturs|izena5=Alan C.|data=1982-9|url=http://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/ja00382a050|aldizkaria=Journal of the American Chemical Society|alea=18|zenbakia=104|issn=0002-7863|doi=10.1021/ja00382a050|sartze-data=2019-04-01}}</ref> Nahiz eta hauek izan eraztun egonkorrenak, eraztun handiagoak eratzea posiblea izan da, hala nola, S<sub>12</sub> eta S<sub>18</sub>.<ref>{{Erreferentzia|izena=Beat|abizena=Meyer|izenburua=Solid Allotropes of Sulfur|orrialdeak=429–451|hizkuntza=en|data=1964-08-01|url=http://pubs.acs.org/cgi-bin/doilookup/?10.1021/cr60230a004|aldizkaria=Chemical Reviews|alea=4|zenbakia=64|issn=0009-2665|doi=10.1021/cr60230a004|sartze-data=2019-04-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Beat|abizena=Meyer|izenburua=Elemental sulfur|orrialdeak=367–388|hizkuntza=en|data=1976-6|url=http://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/cr60301a003|aldizkaria=Chemical Reviews|alea=3|zenbakia=76|issn=0009-2665|doi=10.1021/cr60301a003|sartze-data=2019-04-01}}</ref>
 
Sufre amorfoak edo “plastikoak” ekoizteko erabilitako metodoa sufre likidoaren hozketa azkarra da. X izpien bidezko kristalografia azterketetan ikusi da forma amorfoek estruktura [[Helikoidal|helikoidala]] dutela, helize bakoitzak 8 atomo izanik. Kiribildutako molekula polimeriko luzeek substantzia marroia eratzen dute, elastikoa dena eta hauts eran kautxu itxura duena. Halaber, nahiz eta [[Metaegonkor|metaegonkorra]] izan inguru tenperaturan, gradualki molekula alotropo kristalinoetara aldatuz doa, elastizitatea eta kolorea galduz. Hala ere, prozesu honek orduak edo egunak eraman ahal dituen arren, erreakzioaren abiadura erraz handitu daiteke [[Katalizatzaile|katalizatzaileak]] erabiliz.
<br />
 
=== Isotopoak ===
Sufreak 25 isotopo ezagun ditu, non horietako lau egonkorrak diren. Sufrearen isotopo erradiaktiboek 3 ordu baino gutxiagoko erdi-bizitza dute. Bestalde, konposizio isotopiko bereizgarria duen sufrea kutsadura iturriak identifikatzeko erabili da, eta sufre aberastua adierazle bezala gehitu da ikasketa hidrologikoetan.
[[Fitxategi:Fumarola Vulcano.jpg|thumb|Sufrearen agerpena Italiako [[fumarola]] batean]]
<br />
 
=== Agerraldi naturala ===
<sup>32</sup>S isotopoa izar masiboen barnealdean eratzen da, non silizio nukleo baten eta helio nukleo baten fusioaren ondorioz 2,5·10<sup>9</sup> K-eko tenperaturak dauden sakonera batean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Stellar Evolution|argitaletxea=Springer-Verlag|orrialdeak=93–99|url=http://dx.doi.org/10.1007/3-540-26983-5_8|aldizkaria=Astronomy and Astrophysics Library|isbn=3540223460|sartze-data=2019-04-01}}</ref> Erreakzio nuklear hau hainbat elementu neurri handietan ekoizten dituen α prozesuaren parte denez, sufrea munduko 10 elementu ugarienetariko bat da.
 
Sufrea, sulfuro (S<sup>=</sup>) egoeran batez ere, meteorito mota askotan agertu ohi da eta lurrazalean, masan 5. elementu ugariena da. Sufre elementala ur termal eta sumendietatik hurbil aurki daiteke munduko edozein zonaldetan.
 
Berez eratzen diren sufre konposatu arruntenak sulfuro mineralak dira: pirita (FeS<sub>2</sub>), zinabrioa (HgS), galena (PbS), esfalerita edo blenda (ZnS) eta estibina edo antimonita (Sb<sub>2</sub>S<sub>3</sub>), adibidez; baita ere sulfatoak, igeltsua (Ca(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>(H<sub>2</sub>O)), alunita (KAl<sub>3</sub>(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>(OH)<sub>6</sub>) eta barita (BaSO<sub>4</sub>) modukoak.
 
<br />