Burdina: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
edukiak gehitu egin dugu.
erreferentziak gehitu
87. lerroa:
|}
}}
'''Burdina'''<ref>[http://www.euskaltzaindia.net/hiztegibatua/bilatu.asp?sarrera=burdina&x=0&y=0 Euskaltzaindiaren arabera] ''burdina'' erabili behar da, eta ez *''burni''</ref> [[elementu kimiko]] bat da, '''Fe''' [[elementu kimikoen zerrenda ikurraren arabera|ikurra]] (''Ferrum'', latinezko izena) eta 26 [[atomo-zenbaki|zenbaki atomikoa]] dituena. [[Taula periodikoa|Taula periodikoko]] 8. taldean kokatua dago eta [[Trantsizio-metal|trantsizio metalen]] lehen seriean aurkitzen da. 8.periodoko elementuak bezala, burdina hainbat oxidazio egoera izan ditzake, 0tik +6 -rako oxidazio egoera posibleak dira baina ohikoenak +2 eta +3 oxidazio egoerak dira. Burdinezko gainazalak gris kolorea izaten dute baina normalean atmosferako oxigenoarekin erreakzionatzen du, burdina oxido hidratatuak emateko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atomic Weights of the Elements 2013 (IUPAC Technical Report)|data=2016-01-01|url=http://dx.doi.org/10.1515/ci-2016-3-414|aldizkaria=Chemistry International|alea=3-4|zenbakia=38|issn=1365-2192|doi=10.1515/ci-2016-3-414|sartze-data=2019-04-01}}</ref>
 
Bere masa dela eta, trantsizio-metal hau lurrazalean dagoen elementu ugarienetakoa da, elementu kimiko guztien artean laugarrena ugaritasunari dagokionez, osotasunaren %5a. Bere ugaritasuna planeta harritsuetan, izar pisutsuetan ematen diren [[Fusio nuklear|fusio-erreakzioengatik]] agertzen da. Unibertsoan paper berezi eta garrantzitsua betetzen duen elementua dugu.
95. lerroa:
Bestalde, burdina historikoki ere garrantzitsua izan dugu, (izan ere, oraindik [[metalurgia]] industriaren oinarria da) historiako aro bati erreferentzia egin arte: "[[Burdin Aro]]a".
 
Burdinak biologia mailan garrantzi handia du, oxigenoarekin konplexuak eratzen ditu hemogoblina eta mioglobinan. Burdinaren konplexuen bidez, oxigenoa garraia daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Delphine|abizena=Meynard|izenburua=The liver: conductor of systemic iron balance|orrialdeak=168–176|hizkuntza=en|abizena2=Babitt|abizena3=Lin|izena2=Jodie L.|izena3=Herbert Y.|data=2014-01-09|url=http://www.bloodjournal.org/lookup/doi/10.1182/blood-2013-06-427757|aldizkaria=Blood|alea=2|zenbakia=123|issn=0006-4971|pmid=24200681|pmc=PMC3888285|doi=10.1182/blood-2013-06-427757|sartze-data=2019-04-01}}</ref>
 
== Ezaugarri nabarmenak ==
107. lerroa:
[[Fusio nuklear|Fusio]] nuklearrarren bitartez produzitu daitekeen elementurik pisutsuena da eta [[fisio nuklear|fisioaren]] bitartez lor daitekeen arinena. Honen gakoa nukleoko lotura energian dago (nukleoan [[protoi]]a, [[neutroi]]tik banatzeko beharrezko energia), izan ere burdinak, eta nagusiki bere <sup>56</sup>Fe nukleoak, nukleoiko lotura energia handiena dauka. Ondorioz <sup>56</sup>Fe nukleoa unibertsoko egonkorrena dugu.
 
=== '''''Alotropoak''''' ===
Burdinaren lau polimorfo ezagutzen dira: α, γ, δ, eta ε. Galdatutako burdina bere hozte puntutik (1538°C) aurrera δ alotropoan kristaltzen da eta horrek gorputzean zentraturiko kuboa (''bcc'') izeneko kristal egitura dauka. 1394°C-tik aurrera hoztean γ alotropora aldatzen da eta horrek aurpegian zentraturiko kubo (''fcc'') egitura dauka. 912°C-tik behera α alotropora aldatzen da, ''bcc'' egitura duena. Azkenik, 770°C-tik aurrera paramagnetiko izatetik ferromagnetiko izatera pasatzen da. Curie tenperatura gaindituta burdinaren propietate magnetikoak agertuz doaz, egitura aldatu gabe. Magnetizatu gabeko burdinean atomoen spin elektronikoek ingurukoekiko ardatz orientazio ezberdina dutenez elkar deuseztatzen dira, eremu magnetiko baliogabetuz. Magnetizatutakoan, ordea, spin elektronikoak lerrokatu egiten dira eta efektu magnetikoak sendotzen dira. 10GPa eta 100K inguruko tenperaturetan burdina α formatik ε alotropora aldatzen da, egitura hexagonal trinkoa (''hcp'') duena; γ fasea ere presio altuagoetan ε fasera aldatzen da. Presio altuko burdinaren forma hauek garrantzitsuak dira planetaren konposizioa aztertu ahal izateko.<ref>{{Erreferentzia|izena=N.N.|abizena=GREENWOOD|izenburua=Preface|argitaletxea=Elsevier|orrialdeak=v–vi|abizena2=EARNSHAW|izena2=A.|data=1984|url=http://dx.doi.org/10.1016/b978-0-08-030712-1.50003-x|aldizkaria=Chemistry of the Elements|isbn=9780080307121|sartze-data=2019-04-01}}</ref>
 
=== '''''Propietate mekanikoak''''' ===
Burdinaren propietateak asko aldatzen dira purutasunarekin batera: industrialki ekoitzitako burdina puruenak (%99,99) 20-30 Brinell-eko gogortasuna dauka. Konposizioaren karbono kopurua handitzean burdinaren gogortasuna eta trakzio indarra nabarmenki handitzen dira.
 
127. lerroa:
 
Burdina naturalak lau isotopo egonkor ditu: %5.824 <sup>54</sup>Fe, %91.754 <sup>56</sup>Fe, %2.119 <sup>57</sup>Fe eta %0.282 <sup>58</sup>Fe. Isotopo horietatik spina (-1/2) duen bakarra <sup>57</sup>Fe da.       Burdinaren isotoporik ugariena <sup>56</sup>Fe da eta nahiko interes zientifiko garrantzitsua du nukleosintesiaren amaierako puntua delako. Horrela, burdina elementu ugariena da erraldoi gorrien nukleotan eta metal ohikoen da meteoritoetan eta Lur planeta bezalako nukleo metalikoetan. Burdina unibertsoan dagoen seigarren elementu ugariena da eta elementu erregogor arruntena da.
 
<br />
 
== Agerpena ==
134 ⟶ 132 lerroa:
 
Gutxi gora behera 20 meteoritotik bat nikel eta burdinezko, tenita eta kamazita mineralez osatuta daude. Arraroak diren arren, meteoritoak gainazalean dagoen Fe metalikoaren forma adierazgarrienetarikoak dira.
<br />
 
== Burdinaren kimika eta konposatuak ==
Burdinak gehienbat +2 eta +3 oxidazio egoeretan konposatuak eratzen ditu. Baina badira beste zenbait konposatu +2 eta +3 oxidazio egoerak ez dituztenak, hala nola, potasio ferratoa (K<sub>2</sub>FeO<sub>4</sub>) +6 oxidazio egoeran. Bestalde, badira zenbait burdinaren konposatu organometaliko non metalaren oxidazio egoera -1,0,+1 edo -2 izan daitekeen, baina oso arraroak dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Demazeau|izenburua=Recent developments in the field of high oxidation states of transition elements in oxides stabilization of Six-coordinated Iron(V)|orrialdeak=60–66|abizena2=Buffat|abizena3=Pouchard|abizena4=Hagenmuller|izena2=B.|izena3=M.|izena4=P.|data=1982-08|url=http://dx.doi.org/10.1002/zaac.19824910109|aldizkaria=Zeitschrift f�r anorganische und allgemeine Chemie|alea=1|zenbakia=491|issn=0044-2313|doi=10.1002/zaac.19824910109|sartze-data=2019-04-01}}</ref>
 
Industria mailan ekoizten diren burdinaren konposaturik garrantzitsuenak burdina (II) sulfatoa (FeSO<sub>4</sub>·H<sub>2</sub>O) eta burdina (III) kloruroa (FeCl<sub>3</sub>) dira. Burdina (II) sulfatoa burdina +2-aren iturririk garrantzitsuenetariakoa da baina Mohr gatza ((NH<sub>4</sub>)<sub>2</sub>Fe(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>·6H<sub>2</sub>O)  baino nahiko ezegonkorragoa da. Burdina (II) konposatuak +3 oxidazio egoerara oxidatzeko joera dute airearekin kontaktuan daudenean.
143 ⟶ 140 lerroa:
Burdina bere taldeko elementurik erreaktiboena da. Ez du azido nitrikoarekin erreakzionatzen ezta beste zenbait oxidatzaileekin azalean agertzen den oxidoa dela eta; azken honek HCl-rekin erreakzionatzen du.
 
=== '''''Konposatu binarioak''''' ===
Burdinak aireko oxigenoarekin oxidoak eta hidroxidoak ematen ditu. Konposatu ezagunenak burdina (II,III) oxidoa eta burdina (III) oxidoa dira. Burdin (II) oxidoa ere existitzen da baina giro tenperaturan ezegonkorra da. Sulfuroen artean, FeS<sub>2</sub> dugu, disulfuro bat, Fe<sup>2+</sup> eta S<sub>2</sub><sup>2-</sup> ioi dituena sodio kloruro egituran.
 
158 ⟶ 155 lerroa:
2 I<sup>−</sup> + 2 Fe<sup>3+</sup> → I<sub>2</sub> + 2 Fe<sup>2+</sup> (E<sup>0</sup> = +0.23 V)
 
=== '''''Disoluzioko kimika''''' ===
Erredukzio potentzial estandarrak ingurune azidoan  hurrengo hauek dira:
 
175 ⟶ 172 lerroa:
[Fe(H<sub>2</sub>O)<sub>5</sub>(OH<sup>-</sup>)]<sup>2+</sup> ⇋ [Fe(H<sub>2</sub>O)<sub>4</sub>(OH<sup>-</sup>)<sub>2</sub>] + H<sup>+</sup>             K=10<sup>-3.26</sup>
 
=== '''''Koordinazio konposatuak''''' ===
Burdinazko koordinazio-konposaturik ezagunenetariko bat hexakloroferrato anioia da; [FeCl<sub>6</sub>]<sup>-</sup>, zein kloruro tetrakisean agertzen da (metilamonio) hexakloroferrato (III)-tan.
<br />
 
== Burdina metalikoaren produkzioa ==
196 ⟶ 192 lerroa:
2 Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> + 3 C → 4 Fe + 3 CO<sub>2</sub>
 
Ez-purutasunak kentzeko kareharria gehitzen da (kaltzio karbonatoa), honek silikatoak eliminatzen ditu lortzen den burdina ahalik eta puruena izateko. Lehenengo CaO eratzen da karbono dioxidoa askatuz eta kaltzio oxidoak silikatoekin erreakzionatzen du burdinetik bananduz:CaCO<sub>3</sub> → CaO + CO<sub>2</sub>
 
 
CaCO<sub>3</sub> → CaO + CO<sub>2</sub>
 
CaO + SiO<sub>2</sub> → CaSiO<sub>3</sub>
205 ⟶ 198 lerroa:
Ez-purutasunek burdina baino dentsitate txikiagoa dutenez burdinaren gainean geratzen dira, beraz banandu egiten dira. Burdina hozten denean arrabioa lortzen da eta altzairua sortzeko erabili ohi da. Ez-purutasunak edo sarra errepideak eraikitzeko material bezala edo ongarri bezala erabili daitezke.
 
=== '''''Zuzenezko-burdinaren erredukzioa:''''' ===
Ingurugiroa gehiago errespetatzen duten metodo alternatiboak ere garatu dira burdinaren erredukzioa egiteko. Prozesu honek bi etapa ditu.
 
218 ⟶ 211 lerroa:
Silikatoak kareharria gehituz eliminatzen dira, labeetako prozesamenduan egiten den bezala.
 
=== '''''Termita-erreakzioa:''''' ===
Aluminio hautsaren eta burdina oxidoaren errekuntzaren produktua da burdina.
 
225 ⟶ 218 lerroa:
== Aplikazioak ==
 
=== '''''Metalgintza''''' ===
Burdina metal erabiliena da, mundu mailako produkzioa %90-ekoa izanda. Bere kostu urriak eta bere erresistentzia dela eta ingeneritzan, eraikuntza makinarian eta tresna-makinetan, autoetan, itsasontzi kroskoetan eta eraikin askotako konposatu estrukturaletan erabiltzen da. Burdina purua nahiko biguna eta erreaktiboa izanda, aleazio elementuekin konbinatzen da altzairua sortzeko.
 
232 ⟶ 225 lerroa:
Aplikazio tradizionalez gain burdina erradiazio ionizanteen babeserako erabiltzen da. Burdina eta altzairua erraz oxidatzen dira, oxidazioa saihesteko pinturaz, galbanizazio prozesu bidez eta pasibazioz babestu daiteke.
 
=== '''''Konposatu metalikoak''''' ===
Burdinaren erabilera garrantzitsuena metalurgia izan arren, haren konposatuak oso hedatuta daude industrian. Burdina katalizatzaileak Haber-Bosch prozesuetan erabiltzen dira  amoniakoa egiteko eta Fischer-Tropsch prozesuetan karbono monoxidoa hidrokarburo bihurtzeko.