Sufre: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Aldaketa kosmetikoak |
No edit summary |
||
45. lerroa:
[[Fitxategi:Soufresicile2.jpg|thumb|ezkerrera|Valguarnera ([[Sizilia]]) sufre-kristala.]]
'''Sufrea''' ([[sanskrito]]z: ''sulvari''; [[latin]]ez: ''sulfur'' edo ''sulphur'') [[elementu kimiko]] bat da, '''S''' [[elementu kimikoen zerrenda ikurraren arabera|ikurra]] eta 16 [[atomo-zenbaki|zenbaki atomikoa]] dituena. [[Natura]]n oparo agertzen den [[ez-metal]] [[multibalente]]a da.
Bizitzarako funtsezko elementua da eta bi [[aminoazido]]tan agertzen da, [[zisteina]]n eta [[metionina]]n. Merkataritza-ikuspuntutik, [[ongarri]]ak egiteko erabiltzen da gehien bat, baina beste zenbait gai sortzeko ere erabiltzen da, hala nola, [[bolbora]], [[pospolo]]ak, [[intsektizida]]k eta [[fungizida]]k. Sufre elementalezko kristalak estimatuak dira mineralen bildumak egiten dituzten bildumazaleen artean, forma [[poliedriko]] distiratsu eta koloretsuak baitituzte.
== Ezaugarri nagusiak ==▼
{{commonskat}}▼
Giro tenperaturan, sufrea solido hori distiratsua da eta egoera solidoan koroa-formako S<sub>8</sub> molekula ziklikoen itxura dauka. Sufrearen [[kristalografia]] konplexua da eta baldintza espezifikoen arabera, sufre-[[Alotropia|alotropoek]] mota askotako kristal-egiturak eratzen dituzte. Alotropo ezagunenak oktasufre [[erronbikoak]] eta [[Kristal-sistema monokliniko|monoklinikoak]] dira, S<sub>8</sub>-zikloak. S<sub>8</sub> molekula biguna da, kolore hori argia du eta ez du usainik. Honen fusio-tenperatura 115,21<sup>o</sup>C-koa da eta irakite-tenperatura 444,6<sup>o</sup>C-koa. 95,2<sup>o</sup>C-tara, oktasufre zikloak polimorfoz aldatzen du, -oktasufretik -oktasufre polimorfora. Fase aldaketa honek ez du eraztunaren egitura aldatzen, soilik aldatzen ditu molekulen arteko elkarrekintzak. Bere fusio eta irakite tenperaturen artean, berriro ere alotropoa aldatzen da, oraingoan -oktasufretik -sufrera. Aldaketa honek dentsitatearen gutxipena dakar, baina [[Polimero|polimeroen]] formazioen eraginez [[Biskositate|biskositatea]] handitzen da. Izan ere, sufrearen ezaugarri nabarmenetako bat egoera likidoan duen biskositatea da: beste likido batzuek ez bezala, biskositate handiagoa dauka 200<sup>o</sup>C-tik goragoko tenperaturetan polimeroak eratzen dituelako. Hala ere, tenperatura altuagoetan biskositatea txikiagotuko da [[Depolimerizazio|depolimerizazioaren]] eraginez. 200<sup>o</sup>C goragoko tenperaturetara urtutako sufreak kolore gorri iluna du eta urtutako sufre hau azkar hoztuz gero, sufre [[Solido amorfo|amorfo]] edo “[[Plastiko|plastikoa]]” sortzen da. Azkenik, egitura egonkor guztiak isolatzaile onak dira eta 2 g/cm<sup>3</sup> inguruko dentsitatea dute.
<br />
== Ezaugarri kimikoak ==
Elementu multibalentea da eta +2 oxidazio-egoera arraroagoa izan arren, -2, +4 eta +6 egoerak arruntagoak dira. Lehenengo eta bigarren ionizazio energiak 999,6 eta 2252 KJ/mol dira, hurrenez hurren. Sufreak elementu guztiekin erreakzionatu dezake, [[Gas noble|gas nobleekin]] izan ezik. Izan ere, iridioa bezalako metal geldoekin ere erreakzionatu dezake, metal disulfuruoak lortuz. Hala ere, erreakzio hauetako askok tenperatura altua behar dute. Azkenik, sufrea erretzean urdin koloreko garra agertzen da eta SO<sub>2</sub> eratzen da, usain txarra duena. Sufrea [[Ur|uretan]] disolbagaitza izan arren, [[Karbono disulfuro|karbono disulfurotan]] disolbagarria da, bai eta, maila txikiago batean, beste [[disolbatzaile organiko]] [[ez-polar]] batzuetan ere, hala nola [[Bentzeno|bentzenotan]] eta [[Tolueno|toluenotan.]]
<br />
== Alotropoak ==
Sufreak 30 solido alotropiko inguru era ditzake, beste edozein elementuk baino gehiago. S<sub>8</sub> eraztunaz aparte, beste hainbat eraztun ezagun dira. S<sub>8</sub> eraztunetik atomo bakarra kenduz, 7 atomoetako eraztuna lortzen da, zeinak kolore hori ilunagoa du. Sufre elementalari HPLC (ingeleses high-pressure liquid chromatography) analisia eginez gero, alotropoen arteko oreka ikustea posiblea da: kantitate handienean S<sub>8</sub> -z osatuta dago, baina S<sub>7</sub> eta S<sub>6</sub> kantitate txikiagotan ere badu. Nahiz eta hauek izan eraztun egonkorrenak, eraztun handiagoak eratzea posiblea izan da, hala nola, S<sub>12</sub> eta S<sub>18</sub>.
Sufre amorfoak edo “plastikoak” ekoizteko erabilitako metodoa sufre likidoaren hozketa azkarra da. X izpien bidezko kristalografia azterketetan ikusi da forma amorfoek estruktura [[Helikoidal|helikoidala]] dutela, helize bakoitzak 8 atomo izanik. Kiribildutako molekula polimeriko luzeek substantzia marroia eratzen dute, elastikoa dena eta hauts eran kautxu itxura duena. Halaber, nahiz eta [[Metaegonkor|metaegonkorra]] izan inguru tenperaturan, gradualki molekula alotropo kristalinoetara aldatuz doa, elastizitatea eta kolorea galduz. Hala ere, prozesu honek orduak edo egunak eraman ahal dituen arren, erreakzioaren abiadura erraz handitu daiteke [[Katalizatzaile|katalizatzaileak]] erabiliz.
<br />
== Isotopoak ==
[[Fitxategi:Cyclooctasulfur-above-3D-balls.png|thumb|ezkerrera|Sufre-molekularen egitura.]]Sufreak 25 isotopo ezagun ditu, non horietako lau egonkorrak diren. Sufrearen isotopo erradiaktiboek 3 ordu baino gutxiagoko erdi-bizitza dute. Bestalde, konposizio isotopiko bereizgarria duen sufrea kutsadura iturriak identifikatzeko erabili da, eta sufre aberastua adierazle bezala gehitu da ikasketa hidrologikoetan.
<br />
== Agerraldi naturala ==
<sup>32</sup>S isotopoa izar masiboen barnealdean eratzen da, non silizio nukleo baten eta helio nukleo baten fusioaren ondorioz 2,5·10<sup>9</sup> K-eko tenperaturak dauden sakonera batean. Erreakzio nuklear hau hainbat elementu neurri handietan ekoizten dituen prozesuaren parte denez, sufrea munduko 10 elementu ugarienetariko bat da.
Sufrea, sulfuro (S<sup>=</sup>) egoeran batez ere, meteorito mota askotan agertu ohi da eta lurrazalean, masan 5. elementu ugariena da. Sufre elementala ur termal eta sumendietatik hurbil aurki daiteke munduko edozein zonaldetan.
Berez eratzen diren sufre konposatu arruntenak sulfuro mineralak dira: pirita (FeS<sub>2</sub>), zinabrioa (HgS), galena (PbS), esfalerita edo blenda (ZnS) eta estibina edo antimonita (Sb<sub>2</sub>S<sub>3</sub>), adibidez; baita ere sulfatoak, igeltsua (Ca(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>(H<sub>2</sub>O)), alunita (KAl<sub>3</sub>(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>(OH)<sub>6</sub>) eta barita (BaSO<sub>4</sub>) modukoak.
<br />
== Konposatuak ==
Kontuan izanik sufrearen oxidazio zenbakiak -2 eta +6 tartean daudela eta konposatu egonkorrak eratzen dituela edozein elementurekin gas nobleekin izan ezik, asko dira sufrearen konposatuak. Hauek izango dira garrantzitsuenak:
=== Sulfuroak ===
Sufrea hidrogenoarekin tratatuz gero, hidrogeno sulfuroa lortzen da. Konposatu hau uretan disolbatzen denean, H<sub>2</sub>S-k azido ahul moduan jokatzen du:
<chem>H2S + H2O <=> HS- + H3O+</chem>
Sufre elementalaren erredukzioak polisulfuroak ([<sup>-</sup>S-(S)<sub>n</sub>-S<sup>-</sup>]) ala sulfuro gatzak eman ditzake sodio kantitatearen arabera:
<chem>2 Na + S8 -> Na2S8 </chem>ala <chem>16 Na + S8 -> 8 Na2S</chem>
Erreakzio honek sufrearen ezaugarri bereizgarri bat azaleratzen du: kateak eratzeko gai da bere buruarekin lotuz. Horrez gain, polisulfuro anioi hauen protonazioa polisulfuroak eratzen ditu, H<sub>2</sub>S<sub>x</sub> molekulak non x=2, 3 eta 4 den.
=== Oxidoak, oxoazidoak eta oxoanioiak ===
Sufre oxido garrantzitsuenak sufrea erretzen lortzen dira:
<chem>S + O2 -> SO2 </chem> ([[sufre dioxidoa]])
<chem>SO2 + O2 -> 2 SO3 </chem>(sufre trioxidoa).
Oxoazido ezagunenak azido sulfuroso (H<sub>2</sub>SO<sub>3</sub>) eta azido sulfurikoa (H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>) dira, azken hau egonkorrena, sendoena eta erabilena izanik. Eta hauetatik deribatzen diren oxoanioiak: HSO<sub>3</sub><sup>-</sup>, SO<sub>3</sub><sup>2-</sup>, HSO<sub>4</sub><sup>-</sup> eta SO<sub>4</sub><sup>2-</sup>. Azkenik, azido sulfurikoa eta SO<sub>3</sub> erreakzionatzen dute H<sub>2</sub>S<sub>2</sub>O<sub>7</sub> emateko, azido pirosulfurikoaren (edo disulfuriko) disoluzio bat azido sulfurikotan.
=== Haluroak eta oxohaluroak ===
Talde honen barruan industrian garrantzitsuak diren hurrengo konposatuak ditugu: sufre hexafluoruro, sufre tetrafluoruro, sufre dikloruro, disufre dikloruro eta tionil kloruroa (SOCl<sub>2</sub>), azken hau kimika organikoan erreaktibo ezagunenetarikoa izanik. Azkenik, sulfurilo kloruroa (SO<sub>2</sub>Cl<sub>2</sub>) eta azido klorosulfurikoa (HSO<sub>3</sub>Cl) ditugu, azido sulfurikoaren deribatuak direnak.
=== Metal sulfuroak ===
Metal askoren mea garrantzitsuak sulfuroak dira. Mineral hauek kolore iluneko erdieroaleak dira, zeinak ez duten ez urarekin ez azido askorekin erreakzionatzen. Mineral ezagunena galena da (PbS) eta hauxe izan zen aurkitu zen lehen erdieroalea. Mea hauen tratamenduak, normalean “tostazioa” (oxigenoarekin erreakzionaraztea metal oxidoak eta sufrea lortzeko), kostu handikoak dira eta ingurumen-arrisku asko ekar ditzake.
=== Konposatu organikoak ===
Sufredun talde organikoak hurrengoak dira: tiolak (alkoholen sufre analogoak), tioeterrak (eterren sufre analogoak), sulfonio ioiak (3 talde lotuta sufre kationiko zentral bati), sulfoxidoak (tioeterrak oxigeno bati lotuta), sulfonak (tioeterrako bi oxigenori lotuta) eta azido sulfonikoak.
=== Sufre polikatioiak ===
S<sub>8</sub><sup>2+</sup> (urdin iluna), S<sub>4</sub><sup>2+</sup> (horia) eta S<sub>16</sub><sup>2+</sup>(gorria) polikatioiak eratzen dira sufreak oxidatzaile ez oso sendoekin erreakzionatzen duenean disoluzio oso azido batean.
<br />
== Ekoizpena ==
Gaur egun, sufrea petroliotik, gas naturaletik edota fosil-baliabidetik ekoizten da. Hortik hidrogeno sulfuroa lor daiteke nagusiki. Konposatu organosulfuratuak (petrolioaren ezpurutasunak) hidrodesulfurazio prozesu baten bidez kentzen dira C-S loturak apurtuz:
<chem>R-S-R + 2H2 -> 2 RH + H2S </chem>
Prozesu honetatik lortzen den hidrogeno sulfuroa sufre bihurtzen da Claus prozesuaren bidez. Prozesu honi dagokionez, hidrogeno sulfuroa sufre dioxidora oxidatu egiten da eta ondoren, bi konposatu hauen konproportzioaren ondorioz sufrea lortzen da:
<chem>3 O2 + 2 H2S -> 2 SO2 + 2 H2O
</chem>
<chem>SO2 + 2 H2S -> 3 S + 2 H2O</chem>
<br />
== Aplikazioak ==
Sufre elementala aitzindari gisa erabiltzen da beste konposatu kimikoak sintetizatzeko. Gutxi gorabehera %85-a azido sulfuriko bihurtzen da hurrengo prozesuaren bidez:
<chem>2 S + 3 O2 + 2 H2O -> 2 H2SO4</chem>
Azido sulfurikoa fosfato mineralen erauzketan du bere erabilera nagusiena, ondoren ongarriak ekoizteko erabiltzen dena. Azido sulfurikoaren beste aplikazio batzuk honako hauek dira: petrolioaren finketa, uren tratamendua eta beste mineralen erauzketa.
Horrez gain, sufre elementala eta haren deribatuak industria mailan oso erabilgarriak dira hainbat material edota produktu kimiko lortzeko. Sufre elementala metanoarekin berehala erreakzionatzen du karbono disulfuroa emateko eta hori zelofan eta rayon (zuntz erdi-sintetikoa) fabrikazioan erabilgarria da. Bestalde, sufre elementala fungizida eta pestizida zaharrenetariko bat da eta kaltzio sulfatoa garrantzi handikoa da ongarrietan erabiltzeko. Surfaktante eta detergenteak sulfatoen deribatuak dira eta, azkenik, konposatu organosulfuratuek industria farmazeutikoan, koloratzaileetan eta nekazaritza lurretan edo elikagaietan dute haien baliatzea.
▲{{commonskat}}
{{kimika zirriborroa}}
| |||