Wikipedia

Eskala kronoestratigrafiko: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
tNo edit summary
No edit summary
1. lerroa:
{{HezkuntzaPrograma|Biologia eta geologia}}
[[Fitxategi:Geological_time_spiral.png|thumb|Estala kronoestratigrafikoa, espiral bat izango balitz bezala irudiztatua.]]
'''Eskala kronoestratigrafikoa''' [[lurrazal]]eko [[arroka]] guztien denbora-ordenamendua adierazten duen eskala globala da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eskala%20kronoestratigrafiko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2018-12-14}}</ref>. [[Lurra]] sortu zenetik (orain dela 4.550 milioi urte) gaur egun arte, arrokak etengabe eratuz joan dira lurrazalean, eta arrokak dira, hain justu, igarotako denbora [[geologia|geologikoaren]] erregistro ia bakarra. Denbora geologikoa eta arroka-erregistroa kontzeptu desberdinak badira ere, erlazio zuzena dute<ref name="ZT">{{Erreferentzia|izenburua=Eskala kronoestratigrafiko|abizena=Agirrezabala|izena=Luis Miguel|argitaletxea=Elhuyar Fundazioa|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/arroka|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2018-12-14}}</ref>.
 
Kronoestratigrafiaren helburua da, hain zuzen ere, lurrazaleko arroka guztien eraketaren denbora-ordenamendua ezartzea. Ordenamendu hori era grafikoan adierazten da eskala (edo taula) kronoestratigrafiko estandar globalaren bitartez, non arroka zaharrenak behean eta gazteenak goian agertzen diren. Eskala kronoestratigrafikoak arroken adin erlatiboa adierazten du, hots, zein den zaharragoa eta zein berriagoa, baina ez du zehazten arroken urte-kopurua (adin absolutua). Tradizionalki, arroken denbora-ordenamenduaren ezarpena [[estratigrafia]]ren oinarrizko bi printzipioren bitartez egin ohi da: [[geruzen gainjartze]]aren eta [[segida faunistikoaren printzipioa]]k. Eskala eraikitzea estratigrafiaren eta geologiaren lorpen handienetakoa izan da, hain zuzen ere, arroka guztien erreferentea delako eta edozein tokitako arrokak kokatzeko aukera ematen duelako<ref name="ZT" />.
43. lerroa:
{| class="wikitable" style="clear:both;margin:0; font-size:95%"
|-
! [[Supereon (geologia)|Supereon]]a
! [[Eon (geologia)|Eona]]a
! [[Aro (geologia)|Aro]]
! [[Periodo (geologia)|Periodoa]]{{efn|Paleontologoek periodo geologikoen inguruan baino animalien inguruan egin ohi dute bereizketa.}}
53. lerroa:
|-
|rowspan="102" style="background:#ffffff"| n/a{{efn|"Post-kanbriar" supereonaren aipamenak ez dira unibertsalki onartua, eta beraz ezin dira ofizialki onartuak..}}
|rowspan="102" style="background:{{garaiaren kolorea|Fanerozoiko}}"| [[Fanerozoiko]]a
|rowspan="24" style="background:{{garaiaren kolorea|Zenozoiko}}"| [[Zenozoiko]]a{{efn|Historikoki Zenozoikoa Kuaternario eta Tertziarioan banatua izan da batzuetan eta beste batzuetan Neogeno eta Paleogeno moduan. Estratigrafiako Nazioarteko Komisioak erabakita koadroan agertzen den bezala da aurrerantzean.<ref name="cenozoic-division">{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2009-12-29|url=https://web.archive.org/web/20091229003212/http://www.stratigraphy.org/upload/ISChart2009.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2018-12-14}}</ref>}}
|rowspan="7" style="background:{{garaiaren kolorea|Kuaternario}}"| [[Kuaternario]]a
|rowspan="3" style="background:{{garaiaren kolorea|Holozeno}}"| [[Holozeno]]a
|style="background:{{garaiaren kolorea|Meghalayar}}"|[[Meghalayar]]ra
|[[4,2 kilourteko gertakaria]];<ref>{{Erreferentzia|izena=P. B.|abizena=deMenocal|izenburua=Cultural Responses to Climate Change During the Late Holocene|orrialdeak=667–673|hizkuntza=en|data=2001-04-27|url=https://doi.org/10.1126/science.1059827|aldizkaria=Science|alea=5517|zenbakia=292|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1059827|sartze-data=2018-12-14}}</ref>, [[Izotz Aro Txikia]];<ref>{{Erreferentzia|izena=Le Roy Ladurie,|abizena=Emmanuel.|izenburua=Times of feast, times of famine : a history of climate since the year 1000|argitaletxea=Farrar, Struas and Giroux|data=1988, ©1971|url=https://www.worldcat.org/oclc/18712839|isbn=0374521220|pmc=18712839|sartze-data=2018-12-14}}</ref>, [[Industria Iraultza|industria iraultzaren]]ren ondorioz, [[Berotze global|CO2arenCO<sub>2</sub>-aren gehikuntza]]<ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=Cook|izenburua=Consensus on consensus: a synthesis of consensus estimates on human-caused global warming|orrialdeak=048002|hizkuntza=en|abizena2=Oreskes|abizena3=Doran|abizena4=Anderegg|abizena5=Verheggen|abizena6=Maibach|abizena7=Carlton|abizena8=Lewandowsky|abizena9=Skuce|izena2=Naomi|izena3=Peter T.|izena4=William R. L.|izena5=Bart|izena6=Ed W.|izena7=J. Stuart|izena8=Stephan|izena9=Andrew G.|data=2016|url=http://stacks.iop.org/1748-9326/11/i=4/a=048002|aldizkaria=Environmental Research Letters|alea=4|zenbakia=11|issn=1748-9326|doi=10.1088/1748-9326/11/4/048002|sartze-data=2018-12-14}}</ref>.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Meghalayar}}"| {{garai hasiera|meghalayar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Northgrippiar}}"| [[Northgrippiar]]ra
|[[8,2 kilourteko gertakaria]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Precise timing and characterization of abrupt climate change 8200 years ago from air trapped in polar ice|orrialdeak=1212–1222|hizkuntza=en|data=2007-05-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0277379107000455|aldizkaria=Quaternary Science Reviews|alea=9-10|zenbakia=26|issn=0277-3791|doi=10.1016/j.quascirev.2007.01.009|sartze-data=2018-12-14}}</ref>, [[Holozenoko optimo klimatiko]]a.<ref>{{Erreferentzia|izena=Akio|abizena=Kitoh|izenburua=Tropical Pacific climate at the mid-Holocene and the Last Glacial Maximum simulated by a coupled ocean-atmosphere general circulation model|orrialdeak=19–1–19-13|hizkuntza=en|abizena2=Murakami|izena2=Shigenori|data=2002|url=https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2001PA000724|aldizkaria=Paleoceanography|alea=3|zenbakia=17|issn=1944-9186|doi=10.1029/2001PA000724|sartze-data=2018-12-14}}</ref>. [[Brontze Aroa]].
|style="background:{{garaiaren kolorea|Northgrippiar}}"| {{garai hasiera|northgrippiar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Greenlandiar}}"| [[Greenlandiar]]ra
|Gaur egungo [[interglaziar]]raren hasiera. Itsas-mailak [[Doggerland]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The human past : world prehistory & the development of human societies|argitaletxea=Thames & Hudson|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/62188302|edizioa=1st ed|isbn=0500285314|pmc=62188302|sartze-data=2018-12-14}}</ref> eta [[Sundaland]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Lawrence R.|abizena=Heaney|izenburua=Mammalian species richness on islands on the Sunda Shelf, Southeast Asia|orrialdeak=11–17|hizkuntza=en|data=1984-01-01|url=https://link.springer.com/article/10.1007/BF00379083|aldizkaria=Oecologia|alea=1|zenbakia=61|issn=1432-1939|doi=10.1007/BF00379083|sartze-data=2018-12-14}}</ref> urperatu zituen. [[Sahara]]ko basamortua sortu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Le Houérou, H. N. (Henri|abizena=Noël)|izenburua=Bioclimatology and biogeography of Africa|argitaletxea=Springer|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/314182072|isbn=9783540851929|pmc=314182072|sartze-data=2018-12-14}}</ref>. [[Iraultza neolitiko|Iraultza Neolitikoa]].
|style="background:{{garaiaren kolorea|Greenlandiar}}"| {{garai hasiera|greenlandiar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="4" style="background:{{garaiaren kolorea|Pleistozeno}}"| [[Pleistozeno]]a
|style="background:{{garaiaren kolorea|goi pleistozeno}}"|[[Pleistozeno Berantiar|BerantiarBerantiarra]] ''('[[Tarantiar]]'ra)''
|[[Eemiar|Riss-Würm]] [[interglazial]]a,<ref>{{Erreferentzia|izena=J.|abizena=Zheng|izenburua=Eemian interglacial reconstructed from a Greenland folded ice core|orrialdeak=489–494|hizkuntza=en|abizena2=Xiao|abizena3=Wolff|abizena4=Witrant|abizena5=Winstrup|abizena6=Wilhelms|abizena7=White|abizena8=Weikusat|abizena9=Wegner|izena2=C.|izena3=E. W.|izena4=E.|izena5=M.|izena6=F.|izena7=J. W. C.|izena8=I.|izena9=A.|data=2013-01|url=https://www.nature.com/articles/nature11789|aldizkaria=Nature|alea=7433|zenbakia=493|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature11789|sartze-data=2018-12-15}}</ref>, [[azken glaziazioa]],<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.geology.wisc.edu/~davem/abstracts/06-1.pdf |izenburua= Glaciation of Wisconsin |egilea= Lee Clayton, John W. Attig, David M. Mickelson, Mark D. Johnson eta Kent M. Syverson |argitaletxea= Wisconsingo Unibertsitateko Geologia Atala}}</ref>, [[Drias gaztea]]rekink amaituzamaitua.<ref>{{Erreferentzia|izena=Svante|abizena=Björck|izenburua=Younger Dryas oscillation, global evidence|argitaletxea=Elsevier|data=2007|url=http://lup.lub.lu.se/record/590364|zenbakia=3|isbn=9780444519191|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Tobako katastrofearen teoria|Tobako erupzioa]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=THE TOBA SUPERVOLCANO and HUMAN EVOLUTION|data=2012-12-12|url=https://web.archive.org/web/20121212021704/http://toba.arch.ox.ac.uk/index.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Megafauna]]ren iraungitzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Megafauna -- first victims of the human-caused extinction|hizkuntza=en-US|url=https://megafauna.com/|aldizkaria=Megafauna|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.
|style="background:{{garaiaren kolorea|goi pleistozeno}}"| {{garai hasiera|goi pleistozeno}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Pleistozeno ertaina}}"|[[PleistozenoErdi ertainPleistozenoa|ErtainErdikoa]] ''('[[Ioniar (estaia)|IoniarIoniarra]]', '[[Chibaniar]]'ra)''
|Anplitude handiko [[100 milurteko energia-diskrepantzia|100 kilourteko]] ziklo glazialak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Maureen E.|abizena=Raymo|izenburua=The 41 kyr world: Milankovitch's other unsolved mystery|hizkuntza=en|abizena2=Nisancioglu|izena2=Kerim H.|data=2003|url=https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2002PA000791|aldizkaria=Paleoceanography|alea=1|zenbakia=18|issn=1944-9186|doi=10.1029/2002PA000791|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Gizaki|''Homo sapiens''aren]] agerpena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mattias|abizena=Jakobsson|izenburua=Ancient genomes from southern Africa pushes modern human divergence beyond 260,000 years ago|orrialdeak=145409|hizkuntza=en|abizena2=Lombard|abizena3=Soodyall|abizena4=Steyn|abizena5=Munters|abizena6=Edlund|abizena7=Coutinho|abizena8=Sjödin|abizena9=Günther|izena2=Marlize|izena3=Himla|izena4=Maryna|izena5=Arielle R.|izena6=Hanna|izena7=Alexandra|izena8=Per|izena9=Torsten|data=2017-06-05|url=https://www.biorxiv.org/content/early/2017/06/05/145409|aldizkaria=bioRxiv|doi=10.1101/145409|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Pleistozeno ertaina}}"| {{garai hasiera|erdi pleistozeno}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Calabriar}}"| [[Calabriar (estaia)|CalabriarCalabriarra]]
|Klimaren hozte nabarmena. [[Homo erectus|''Homo erectus'']]<nowiki/>aren sakabanaketa.<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Lordkipanidze|izenburua=Earliest human occupations at Dmanisi (Georgian Caucasus) dated to 1.85–1.78 Ma|orrialdeak=10432–10436|hizkuntza=en|abizena2=Zhvania|abizena3=Vekua|abizena4=Tappen|abizena5=Shelia|abizena6=Nioradze|abizena7=Berna|abizena8=Agustí|abizena9=Oms|izena2=David|izena3=Abesalom|izena4=Martha|izena5=Teona|izena6=Medea|izena7=Francesco|izena8=Jordi|izena9=Oriol|data=2011-06-28|url=https://www.pnas.org/content/108/26/10432|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=26|zenbakia=108|issn=1091-6490|pmid=21646521|pmc=PMC3127884|doi=10.1073/pnas.1106638108|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.<nowiki/>
|style="background:{{garaiaren kolorea|Calabriar}}"| {{garai hasiera|Calabriar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Gelasiar}}"| [[Gelasiar]]ra
|[[Kuaternarioko glaziazioak|Kuaternarioko glaziazioen]] hasiera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inaugural Asia-Pacific dialogue on clean energy governance, policy, and regulation : sharing new ideas for Asia's clean energy future.|url=https://www.worldcat.org/oclc/891386547|isbn=9789290926931|pmc=891386547|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. Pleistozenoko megafaunaren sorrera, eta [[Homo habilis|''Homo habilis''arena]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Bromage|izenburua=9 The Earliest Putative Homo Fossils|argitaletxea=Springer, Berlin, Heidelberg|orrialdeak=1611–1631|hizkuntza=en|abizena2=Kullmer|abizena3=Schrenk|izena2=Ottmar|izena3=Friedemann|data=2007|url=https://link.springer.com/referenceworkentry/10.1007/978-3-540-33761-4_52|aldizkaria=Handbook of Paleoanthropology|isbn=9783540324744|doi=10.1007/978-3-540-33761-4_52|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Gelasiar}}"| {{garai hasiera|gelasiar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="8" style="background:{{garaiaren kolorea|Neogeno}}"|[[Neogeno]]a
|rowspan="2" style="background:{{garaiaren kolorea|Pliozeno}}"|[[Pliozeno]]a
|style="background:{{garaiaren kolorea|Piacenziar}}"| [[Piacenziar]]ra
|[[Groenlandiako izotz-geruza|Groenlandiako izotzaren]] garapena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Final closure of Panama and the onset of northern hemisphere glaciation|orrialdeak=33–44|hizkuntza=en|data=2005-08-30|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0012821X05004048|aldizkaria=Earth and Planetary Science Letters|alea=1-2|zenbakia=237|issn=0012-821X|doi=10.1016/j.epsl.2005.06.020|sartze-data=2018-12-15}}</ref> ''[[Australopithecus]]'' ohikoa Ekialdeko Afrikan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NOVA {{!}} Alien From Earth {{!}} Who's Who in Human Evolution {{!}} PBS|url=https://www.pbs.org/wgbh/nova/hobbit/tree-nf.html|aldizkaria=www.pbs.org|sartze-data=2018-12-15}}</ref>
|style="background:{{garaiaren kolorea|Piacenziar}}"| {{garai hasiera|piacenziar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Zanclear}}"| [[Zancliar]]ra
|[[Mediterraneo]]ko [[Arro endorreiko|arroa]] berriro bete zen [[Zancliar uholdea]]n<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The opening of the Plio-Quaternary Gibraltar Strait: assessing the size of a cataclysm|orrialdeak=303–317|hizkuntza=en|data=2002-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0985311102010951|aldizkaria=Geodinamica Acta|alea=5-6|zenbakia=15|issn=0985-3111|doi=10.1016/S0985-3111(02)01095-1|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. Klima hotzagoa. ''[[Ardipithecus]]'' Afrikan.<ref>{{cite web | title=NOVA, Aliens from Earth: Who's who in human evolution | last=Tyson | first=Peter |date=October 2009 | publisher=PBS | accessdate=2009-10-08 | url=https://www.pbs.org/wgbh/nova/hobbit/tree-nf.html}}</ref>
|style="background:{{garaiaren kolorea|Zanclear}}"| {{garai hasiera|zanclear}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="6" style="background:{{garaiaren kolorea|Miozeno}}"|[[Miozeno]]a
|style="background:{{garaiaren kolorea|Messiniar}}"| [[Messiniar]]ra
|rowspan="2" |[[Messiniarreko gazitasun krisia|Messiniar gertakaria]], hustutako [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] batean laku hipergaziekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A new chronology for the middle to late Miocene continental record in Spain|orrialdeak=367–380|hizkuntza=en|data=1996-08-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0012821X96001094|aldizkaria=Earth and Planetary Science Letters|alea=3-4|zenbakia=142|issn=0012-821X|doi=10.1016/0012-821X(96)00109-4|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. Klima glaziar ertaina, [[Ekialdeko Antartikako Izotz Geruza]] berriro sortuz. Gizakien eta txinpantzeen arbaso komunaren bereizketa<ref>{{Erreferentzia|izena=Axel|abizena=Janke|izenburua=Molecular Timing of Primate Divergences as Estimated by Two Nonprimate Calibration Points|orrialdeak=718–727|hizkuntza=en|abizena2=Gullberg|abizena3=Arnason|izena2=Anette|izena3=Ulfur|data=1998-12-01|url=https://link.springer.com/article/10.1007/PL00006431|aldizkaria=Journal of Molecular Evolution|alea=6|zenbakia=47|issn=1432-1432|doi=10.1007/PL00006431|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Sahelanthropus tchadensis|''Sahelanthropus tchadensis'']] Afrikan<ref>{{Erreferentzia|izena=Christoph|abizena=Zollikofer|izenburua=A new hominid from the Upper Miocene of Chad, Central Africa|orrialdeak=145–151|hizkuntza=en|abizena2=Zazzo|abizena3=Viriot|abizena4=Vignaud|abizena5=Valentin|abizena6=Tassy|abizena7=Sudre|abizena8=Schuster|abizena9=Sapanet|izena2=Antoine|izena3=Laurent|izena4=Patrick|izena5=Xavier|izena6=Pascal|izena7=Jean|izena8=Mathieu|izena9=Michel|data=2002-07|url=https://www.nature.com/articles/nature00879|aldizkaria=Nature|alea=6894|zenbakia=418|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature00879|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Messiniar}}"| {{garai hasiera|messiniar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Tortoniar}}"| [[Tortoniar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Tortoniar}}"| {{garai hasiera|tortoniar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Serravalliar}}"| [[Serravalliar]]ra
|rowspan="2" |Klima beroagoa [[MiozenoErdi ErtainekoMiozenoko Optimo Klimatikoa]]ren baitan<ref>{{Erreferentzia|url=https://digitalcommons.bryant.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1010&context=honors_science|aldizkaria=digitalcommons.bryant.edu|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[MiozenoErdi ErtainekoMiozenoko iraungitzea]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Martin R.|abizena=Palmer|izenburua=Atmospheric carbon dioxide concentrations over the past 60 million years|orrialdeak=695–699|hizkuntza=en|abizena2=Pearson|izena2=Paul N.|data=2000-08|url=https://www.nature.com/articles/35021000|aldizkaria=Nature|alea=6797|zenbakia=406|issn=1476-4687|doi=10.1038/35021000|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Serravalliar}}"| {{garai hasiera|serravalliar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Langhiar}}"| [[Langhiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Langhiar}}"| {{garai hasiera|langhiar}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Burdigaliar}}"| [[Burdigaliar]]ra
|rowspan="2" |[[Orogenia]] [[Ipar hemisferio|Ipar Hemisferioan]]. [[Kaikoura Orogenia]]ren hasiera, [[Zeelanda Berria]]n [[Hegoaldeko Alpeak]] sortuz<ref>{{Erreferentzia|izena=Campbell,|abizena=Hamish.|izenburua=In search of ancient New Zealand|argitaletxea=Penguin Books|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/174111913|isbn=9780143020882|pmc=174111913|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Baso]]ak ugaritzen dira, <chem>CO2</chem>kopurua handiak [[Fotosintesi|atmosferatik kenduz]]. Gradualki 650 ppm-tik 100 ppm-ra pasa zen Miozenoaren amaieran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CO2-forced climate thresholds during the Phanerozoic|orrialdeak=5665–5675|hizkuntza=en|data=2006-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0016703706001979|aldizkaria=Geochimica et Cosmochimica Acta|alea=23|zenbakia=70|issn=0016-7037|doi=10.1016/j.gca.2005.11.031|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. Gaur egungo [[ugaztun]] eta [[hegazti]] familia gehienek itxura antzekoa. [[Zaldi]]ak eta [[mastodonte]]ak bereizten dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Dietmar|abizena=Zinner|izenburua=A proboscidean from the late Oligocene of Eritrea, a “missing link” between early Elephantiformes and Elephantimorpha, and biogeographic implications|orrialdeak=17296–17301|hizkuntza=en|abizena2=Ghirmai|abizena3=Libsekal|abizena4=Marchant|abizena5=Sanders|abizena6=Tassy|abizena7=Berhe|abizena8=Abraha|abizena9=Walter|izena2=Tesfalidet|izena3=Yosief|izena4=Gary H.|izena5=William J.|izena6=Pascal|izena7=Seife|izena8=Michael|izena9=Robert C.|data=2006-11-14|url=https://www.pnas.org/content/103/46/17296|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=46|zenbakia=103|issn=1091-6490|pmid=17085582|pmc=PMC1859925|doi=10.1073/pnas.0603689103|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Belar]]ra nonnahi<ref>{{Erreferentzia|izenburua=King of the plains: Lester King's contributions to geomorphology|orrialdeak=491–509|hizkuntza=en|data=1992-09-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0169555X9290021F|aldizkaria=Geomorphology|alea=6|zenbakia=5|issn=0169-555X|doi=10.1016/0169-555X(92)90021-F|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Hominido]]en arbasoa<ref>{{Erreferentzia|izena=Charles Q.|abizena=Choi|izenburua=Here's What the Last Common Ancestor of Apes and Humans Looked Like|abizena2=August 10|abizena3=ET|izena2=Live Science Contributor {{!}}|izena3=2017 07:15am|url=https://www.livescience.com/60093-last-common-ancestor-of-apes-humans-revealed.html|aldizkaria=Live Science|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Burdigaliar}}"| {{garai hasiera|burdigaliar}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Aquitaniar}}"| [[Akitaniar (estaia)|Akitaniar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Aquitaniar}}"| {{garai hasiera|aquitaniar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="9" style="background:{{garaiaren kolorea|Paleogeno}}"|[[Paleogeno]]a
|rowspan="2" style="background:{{garaiaren kolorea|Oligozeno}}"|[[Oligozeno]]a
|style="background:{{garaiaren kolorea|Chattiar}}"| [[Chattiar]]ra
|rowspan="2"| Eozeno-Oligozeno iraungitzea<ref>{{Erreferentzia|izena=Kyger C.|abizena=Lohmann|izenburua=Cooler winters as a possible cause of mass extinctions at the Eocene/Oligocene boundary|orrialdeak=887–890|hizkuntza=en|abizena2=Patterson|abizena3=Ivany|izena2=William P.|izena3=Linda C.|data=2000-10|url=https://www.nature.com/articles/35038044|aldizkaria=Nature|alea=6806|zenbakia=407|issn=1476-4687|doi=10.1038/35038044|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. Antartikako glaziazioaren hasiera<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Pollard|izenburua=Rapid Cenozoic glaciation of Antarctica induced by declining atmospheric CO2|orrialdeak=245–249|hizkuntza=en|abizena2=DeConto|izena2=Robert M.|data=2003-01|url=https://www.nature.com/articles/nature01290|aldizkaria=Nature|alea=6920|zenbakia=421|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature01290|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. Faunaren [[eboluzio]] eta difertsifikazio azkarra, bereziki [[ugaztun]]en artean. [[Landare loredun]]en eboluzio eta sakabanatze handia.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Chattiar}}"| {{garai hasiera|chattiar}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Rupeliar}}"| [[Rupeliar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Rupeliar}}"| {{garai hasiera|rupeliar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="4" style="background:{{garaiaren kolorea|Eozeno}}"|[[Eozeno]]a
|style="background:{{garaiaren kolorea|Priaboniar}}"| [[Priaboniar]]ra
|rowspan="3"| Klima epela hozten doa. UgaztunArkearreko arkaikoakugaztunak ([[Creodonta]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Evolution of Tertiary mammals of North America|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1998-2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/36423415|isbn=0521355192|pmc=36423415|sartze-data=2018-12-15}}</ref>, [[Condylarthra]],<ref>{{Erreferentzia|izena=McKenna, Malcolm|abizena=C.|izenburua=Classification of mammals above the species level|argitaletxea=Columbia University Press|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/37345734|isbn=023111012X|pmc=37345734|sartze-data=2018-12-15}}</ref>, [[Uintatheriidae]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Evolution of Tertiary mammals of North America|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1998-2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/36423415|isbn=0521355192|pmc=36423415|sartze-data=2018-12-15}}</ref>...) ugaritzen dira eta garatzen jarraitzen dute. Gaur egungo ugaztun familia askoren agerpena. Lehen [[Balea|baleen]] dibertsifikazioa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Reproductive biology and phylogeny of Cetacea : whales, dolphins, and porpoises|argitaletxea=Science Pub|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/646769361|isbn=9781578085583|pmc=646769361|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. Lehen [[belar]]rak, Antartikaren birglaziazioa. [[Laramidar orogenia|Laramidar]] eta [[Sevier orogenia]]ren amaiera Ipar Amerikako [[Mendi Harritsuak|Mendi Harritsuetan]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Knowledge of Utah Thrust System Pushes Forward – Utah Geological Survey|hizkuntza=en-US|url=https://geology.utah.gov/map-pub/survey-notes/knowledge-of-utah-thrust-system-pushes-forward/|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Alpeak|Alpeen]] sorrera hasten da. [[Pirinioak]] sortzen dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Julien|abizena=Babault|izenburua=Origin of the highly elevated Pyrenean peneplain|hizkuntza=en|abizena2=Driessche|abizena3=Bonnet|abizena4=Castelltort|abizena5=Crave|izena2=Jean Van Den|izena3=Stéphane|izena4=Sébastien|izena5=Alain|data=2005|url=https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2004TC001697|aldizkaria=Tectonics|alea=2|zenbakia=24|issn=1944-9194|doi=10.1029/2004TC001697|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Heleniar orogenia]] [[Grezia]]n eta [[Egeo]]an.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Priaboniar}}"| {{garai hasiera|priaboniar}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Bartoniar}}"| [[Bartoniar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Bartoniar}}"| {{garai hasiera|bartoniar}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Lutetiar}}"| [[Lutetiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Lutetiar}}"| {{garai hasiera|lutetiar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Ypresiar}}"| [[Ypresiar]]ra
|[[PETM]] eta [[ETM-2]] beroketa globalak, eta klima beroagoa [[Eozenoko Optimo Klimatikoa]]n. [[Azolla gertakaria]]k<ref>{{Erreferentzia|izena=the Expedition 302|abizena=Scientists|izenburua=Episodic fresh surface waters in the Eocene Arctic Ocean|orrialdeak=606–609|hizkuntza=en|abizena2=Moran|abizena3=Backman|abizena4=Matthiessen|abizena5=Leeuw|abizena6=Cittert|abizena7=Sangiorgi|abizena8=Lotter|abizena9=Harding|izena2=Kathryn|izena3=Jan|izena4=Jens|izena5=Jan W. de|izena6=Han van Konijnenburg-van|izena7=Francesca|izena8=André F.|izena9=Ian C.|data=2006-06|url=https://www.nature.com/articles/nature04692|aldizkaria=Nature|alea=7093|zenbakia=441|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature04692|sartze-data=2018-12-15}}</ref> CO<sub>2</sub> gutxitzen du 3.500 ppm-tik 650 ppm-ra, hozte global luze bat hasiz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CO2-forced climate thresholds during the Phanerozoic|orrialdeak=5665–5675|hizkuntza=en|data=2006-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0016703706001979|aldizkaria=Geochimica et Cosmochimica Acta|alea=23|zenbakia=70|issn=0016-7037|doi=10.1016/j.gca.2005.11.031|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Indiako azpikontinentea|Indiar azpikontienteak]] talka egiten du [[Eurasiako plaka|Asiarekin]], [[Himalaiar orogenia]] hasiz<ref>{{Erreferentzia|izena=Lin|abizena=Ding|izenburua=Paleocene–Eocene record of ophiolite obduction and initial India-Asia collision, south central Tibet|hizkuntza=en|abizena2=Kapp|abizena3=Wan|izena2=Paul|izena3=Xiaoqiao|data=2005|url=https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2004TC001729|aldizkaria=Tectonics|alea=3|zenbakia=24|issn=1944-9194|doi=10.1029/2004TC001729|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Ypresiar}}"| {{garai hasiera|ypresiar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="3" style="background:{{garaiaren kolorea|Paleozeno}}"|[[Paleozeno]]a
|style="background:{{garaiaren kolorea|Thanetiar}}"| [[Thanetiar]]
|rowspan="3"|[[Chicxulub kraterra|Chicxuluben]] inpaktua<ref>{{Erreferentzia|izena=Jan|abizena=Smit|izenburua=Time Scales of Critical Events Around the Cretaceous-Paleogene Boundary|orrialdeak=684–687|hizkuntza=en|abizena2=Mundil|abizena3=Morgan|abizena4=Mitchell|abizena5=Mark|abizena6=Kuiper|abizena7=Hilgen|abizena8=Deino|abizena9=Renne|izena2=Roland|izena3=Leah E.|izena4=William S.|izena5=Darren F.|izena6=Klaudia F.|izena7=Frederik J.|izena8=Alan L.|izena9=Paul R.|data=2013-02-08|url=http://science.sciencemag.org/content/339/6120/684|aldizkaria=Science|alea=6120|zenbakia=339|issn=1095-9203|pmid=23393261|doi=10.1126/science.1230492|sartze-data=2018-12-15}}</ref> eta [[Kretazeo-Tertziarioko iraungipen masiboa|Kretazeo-Tertziarioko iraungitze masiboa]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Jan|abizena=Smit|izenburua=Time Scales of Critical Events Around the Cretaceous-Paleogene Boundary|orrialdeak=684–687|hizkuntza=en|abizena2=Mundil|abizena3=Morgan|abizena4=Mitchell|abizena5=Mark|abizena6=Kuiper|abizena7=Hilgen|abizena8=Deino|abizena9=Renne|izena2=Roland|izena3=Leah E.|izena4=William S.|izena5=Darren F.|izena6=Klaudia F.|izena7=Frederik J.|izena8=Alan L.|izena9=Paul R.|data=2013-02-08|url=http://science.sciencemag.org/content/339/6120/684|aldizkaria=Science|alea=6120|zenbakia=339|issn=1095-9203|pmid=23393261|doi=10.1126/science.1230492|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. Klima tropikala. Landare modernoak agertzen dira; ugaztunen dibertsifikazioa lerro ezberdinetan hegazti ez diren dinosauroen desagerpenaren ondorioz. Lehen ugaztun handiak, [[hartz]] edo [[hipopotamo]] txiki baten tamainakoak. [[Alpetar orogenia]]ren hasiera Europa eta Asian<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Encyclopedia of European and Asian Regional Geology|argitaletxea=Springer Netherlands|hizkuntza=en|data=1997|url=https://www.springer.com/la/book/9780412740404|editore-abizena=Moores|editore-izena=E. M.|isbn=9780412740404|sartze-data=2018-12-15|serie=Encyclopedia of Earth Sciences Series}}</ref>. [[Deba eta Zumaia arteko marearteko zabalgunea|Deba eta Zumaia arteko flyscharen]] sorrera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El 'flysch' de Zumaia ya es referente internacional de la historia de la Tierra|hizkuntza=es-ES|data=2010-05-07|url=https://www.diariovasco.com/v/20100507/al-dia-local/flysch-zumaia-referente-internacional-20100507.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Thanetiar}}"| {{garai hasiera|thanetiar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Selandiar}}"| [[Selandiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Selandiar}}"| {{garai hasiera|selandiar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Daniar}}"| [[Daniar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Daniar}}"| {{garai hasiera|daniar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="30" style="background:{{garaiaren kolorea|Mesozoiko}}"|[[Mesozoiko]]a
|rowspan="12" style="background:{{garaiaren kolorea|Kretazeo}}" |[[Kretazeo]]a
|rowspan="6" style="background:{{garaiaren kolorea|goi kretazeo}}"|[[Kretazeo Berantiar|Berantiar]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Maastrichtiar}}"| [[Maastrichtiar]]ra
|rowspan="12"|[[Landare loredun|Loredun landareak]] agertzen dira eta beraiekin batera hainbat [[intsektu]] mota. Arrain [[teleosteo]] modernoak agertzen dira. [[Ammonoidea|Ammonite]], Belemnites, [[errudistak]], ekinoideak eta [[belaki]]ak oso arruntak. [[Dinosauro]] mota berri ugari ([[Tyranosaurus]], Hadrosaurus…Hadrosaurus...) agertzen dira lurrean eta beraiekin batera [[krokodilo]] modernoak. [[Mosasaurus]] eta [[marrazo]]ak agertzen dira itsasoan. Lehengo [[hegazti]]ek [[Pterosaurus]]ak aldentzen dituzte. Hiru [[ugaztun]] motak garatzen dira ([[monotrema]]k, martsupialidoak eta [[Placentalia|karedunak]]). Lehenengo [[primate]]a. [[Gondwana]] kontinentea apurtzen da. Bere bukaeran [[meteorito]] erraldoi batek talka egiten du eta izaki bizidun asko desagertzen dira, euren artean ia osorik [[foraminifero]]ak.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Maastrichtiar}}"| {{garai hasiera|maastrichtiar}} ±&nbsp;0.2[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Campaniar}}"| [[Campaniar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Campaniar}}"| {{garai hasiera|campaniar}} ±&nbsp;0.2
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Santoniar}}"| [[Santoniar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Santoniar}}"| {{garai hasiera|santoniar}} ±&nbsp;0.5[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Coniaciar}}"| [[Coniaciar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Coniaciar}}"| {{garai hasiera|coniaciar}} ±&nbsp;0.3
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Turoniar}}"| [[Turoniar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Turoniar}}"| {{garai hasiera|turoniar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Cenomaniar}}"| [[Cenomaniar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Cenomaniar}}"| {{garai hasiera|cenomaniar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="6" style="background:{{garaiaren kolorea|Behe Kretazeo}}"|[[Kretazeo Goiztiar|GoiztiarGoiztiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Albiar}}"| [[Albiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Albiar}}"| ~{{garai hasiera|albiar}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Aptiar}}"| [[Aptiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Aptiar}}"| ~{{garai hasiera|aptiar}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Barremiar}}"| [[Barremiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Barremiar}}"| ~{{garai hasiera|barremiar}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Hauteriviar}}"| [[Hauteriviar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Hauteriviar}}"| ~{{garai hasiera|hauteriviar}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Valanginiar}}"| [[Valanginiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Valanginiar}}"| ~{{garai hasiera|valanginiar}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Berriasiar}}"| [[Berriasiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Berriasiar}}"| ~{{garai hasiera|berriasiar}}
|-
|rowspan="11" style="background:{{garaiaren kolorea|Jurasiko}}"|[[Jurasiko]]a
|rowspan="3" style="background:{{garaiaren kolorea|Goi Jurasiko}}"|[[Jurasiko Berantiar|BerantiarBerantiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Tithoniar}}"| [[Tithoniar]]ra
|rowspan="11"|[[Gimnospermo]]ak (bereziki [[Pinofito|koniferak]], [[Bennettitales]] eta [[Cycadales|zikadak]]) eta [[iratze]]ak ugariak. Hainbat [[dinosauro]] mota ([[Sauropoda|sauropodoak]], [[carnosauro]]ak eta [[Stegosaurus|stegosauroak]]). [[Ugaztun]] ugari eta txikiak. Lehenengo [[hegazti]]ak. [[Iktiosaurio|Iktiosauroak]] eta [[Plesiosaurus|plesiosauroak]] ugaritzen dira. [[Bivalvia|Bibalboak]], [[Ammonoidea|Ammoniteak]] eta [[Belemnitida|belemniteak]] oso ugariak. [[Itsas triku|Echinoideoak]] arruntak, [[Brachiopoda|brakiopodo]] errinkonelidoak eta [[belaki]]ekin batera. [[Pangea]] apurtu egiten da [[Gondwana]] eta [[Laurasia]] azpikontinentetan<ref>{{Erreferentzia|izena=Rogers, John J. W. (John James William),|abizena=1930-2015.|izenburua=Continents and supercontinents|argitaletxea=Oxford University Press|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/61341472|isbn=1423720504|pmc=61341472|sartze-data=2018-12-16}}</ref>. Nevadar orogenia Ipar amerian. Rangitata eta Cimmeriar orogenia amaitzen dira. Gaur egun baino CO2 maila hirukoitz edo laukoitza<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CO2-forced climate thresholds during the Phanerozoic|orrialdeak=5665–5675|hizkuntza=en|data=2006-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0016703706001979|aldizkaria=Geochimica et Cosmochimica Acta|alea=23|zenbakia=70|issn=0016-7037|doi=10.1016/j.gca.2005.11.031|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Ozeano Atlantiko]]aren sorrera<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohammed|abizena=Et-Touhami|izenburua=Zircon U-Pb Geochronology Links the End-Triassic Extinction with the Central Atlantic Magmatic Province|orrialdeak=941–945|hizkuntza=en|abizena2=Rasbury|abizena3=McHone|abizena4=Puffer|abizena5=Kent|abizena6=McLean|abizena7=Bowring|abizena8=Olsen|abizena9=Blackburn|izena2=E. Troy|izena3=Greg|izena4=John|izena5=Dennis V.|izena6=Noah M.|izena7=Samuel A.|izena8=Paul E.|izena9=Terrence J.|data=2013-05-24|url=http://science.sciencemag.org/content/340/6135/941|aldizkaria=Science|alea=6135|zenbakia=340|issn=1095-9203|pmid=23519213|doi=10.1126/science.1234204|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Tithoniar}}"| {{garai hasiera|tithoniar}} ±&nbsp;0.9
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Kimmeridgiar}}"| [[Kimmeridgiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Kimmeridgiar}}"| {{garai hasiera|kimmeridgiar}} ±&nbsp;1.0
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Oxfordiar}}"| [[Oxfordiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Oxfordiar}}"| {{garai hasiera|oxfordiar}} ±&nbsp;1.0
|-
|rowspan="4" style="background:{{garaiaren kolorea|Erdi Jurasiko}}"|[[JurasikoErdi ErtainJurasikoa|ErtainErdikoa]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Calloviar}}"| [[Calloviar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Calloviar}}"| {{garai hasiera|calloviar}} ±&nbsp;1.2
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Bathoniar}}"| [[Bathoniar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Bathoniar}}"| {{garai hasiera|bathoniar}} ±&nbsp;1.3[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Bajociar}}"| [[Bajociar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Bajociar}}"| {{garai hasiera|bajociar}} ±&nbsp;1.4[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Aaleniar}}"| [[Aaleniar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Aaleniar}}"| {{garai hasiera|aaleniar}} ±&nbsp;1.0[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="4" style="background:{{garaiaren kolorea|Behe Jurasiko}}"|[[Jurasiko Goiztiarra|Goiztiar]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Toarciar}}"| [[Toarciar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Toarciar}}"| {{garai hasiera|toarciar}} ±&nbsp;0.7[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Pliensbachiar}}"| [[Pliensbachiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Pliensbachiar}}"| {{garai hasiera|pliensbachiar}} ±&nbsp;1.0[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Sinemuriar}}"| [[Sinemuriar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Sinemuriar}}"| {{garai hasiera|sinemuriar}} ±&nbsp;0.3[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Hettangiar}}"| [[Hettangiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Hettangiar}}"| {{garai hasiera|hettangiar}} ±&nbsp;0.2[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="7" style="background:{{garaiaren kolorea|Triasiko}}"|[[Triasiko]]a
|rowspan="3" style="background:{{garaiaren kolorea|Goi Triasiko}}"|[[Triasiko Berantiar|Berantiar]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Rhaetiar}}"| [[Rhaetiar]]ra
|rowspan="7"|[[Archosauria|Arkosauroak]] dominanteak lurrean [[dinosauro]]ekin batera, [[Iktiosauro]]ak eta [[notosauro]]ak ozeanoetan eta [[pterosauro]]ak airean. [[Cynodontidae]]ak geroz eta txikiagoak eta ugaztunen antzekoak egin ziren, lehen ugaztunak eta [[krokodilo]]ak agertu ziren bitartean. ''Dicroidium'' flora ohikoa lurrean. [[Temnospondylia]] anfibio urtar handiak. [[Ammonoidea]] zeratitiko oso ohikoak. [[Koral]] modernoak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The evolution of modern corals and their early history|orrialdeak=195–225|hizkuntza=en|data=2003-02-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0012825202001046|aldizkaria=Earth-Science Reviews|alea=3-4|zenbakia=60|issn=0012-8252|doi=10.1016/S0012-8252(02)00104-6|sartze-data=2018-12-16}}</ref> eta [[teleosteo]]ak agertzen dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Matt|abizena=Friedman|izenburua=Body-shape diversity in Triassic–Early Cretaceous neopterygian fishes: sustained holostean disparity and predominantly gradual increases in teleost phenotypic variety|orrialdeak=402–433|hizkuntza=en|abizena2=Clarke|izena2=John T.|data=2018/08|url=https://www.cambridge.org/core/journals/paleobiology/article/bodyshape-diversity-in-triassicearly-cretaceous-neopterygian-fishes-sustained-holostean-disparity-and-predominantly-gradual-increases-in-teleost-phenotypic-variety/121CF7A11173AE3B5B4684E9FE06BBED|aldizkaria=Paleobiology|alea=3|zenbakia=44|issn=1938-5331|doi=10.1017/pab.2018.8|sartze-data=2018-12-16}}</ref>, baita intsektu klado moderno ugari. [[Andear orogenia]] Hego Amerikan. [[Cimmeriar orogenia]] Asian. [[Rangitata orogenia]] hasi zen Zeelanda Berrian. [[Humter-Bowen orogenia]] amaitu zen Australian<ref>{{Erreferentzia|izenburua=New England orogen, eastern Australia : papers presented at a conference held at the University of New England, Armidale, 2-4 February 1993|argitaletxea=Dept. of Geology and Geophysics, University of New England|data=1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/38325979|isbn=1863890300|pmc=38325979|sartze-data=2018-12-16}}</ref>.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Rhaetiar}}"| ~{{garai hasiera|rhaetiar}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Noriar}}"| [[Noriar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Noriar}}"| ~{{garai hasiera|noriar}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Carniar}}"| [[Carniar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Carniar}}"| ~{{garai hasiera|carniar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="2" style="background:{{garaiaren kolorea|Erdi Triasiko}}"|[[TriasikoErdi ErtainaTriasikoa|ErtainErdikoa]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Ladiniar}}"| [[Ladiniar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Ladiniar}}"| ~{{garai hasiera|ladiniar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Anisiar}}"| [[Anisiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Anisiar}}"| {{garai hasiera|anisiar}}
|-
|rowspan="2" style="background:{{garaiaren kolorea|Behe Triasiko}}"|[[Behe Triasiko|Goiztiar]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Olenekiar}}"| [[Olenekiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Olenekiar}}"| {{garai hasiera|olenekiar}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Induar}}"| [[Induar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Induar}}"| {{garai hasiera|induar}} ±&nbsp;0.06[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="48" style="background:{{garaiaren kolorea|Paleozoiko}}"| [[PaleozoicPaleozoikoa]]
|rowspan="9" style="background:{{garaiaren kolorea|Permiar}}"| [[Permiar]]ra
|rowspan="2" style="background:{{garaiaren kolorea|Lopingiar}}"| [[Lopingiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Changhsingiar}}"| [[Changhsingiar]]ra
|rowspan="9"|[[Pangea]] superkontinentea eratzen da, [[Appalacheak|Appalacheekin]] batera. Permiar-Karboniferoko glaziazioaren amaiera. [[Narrasti]] [[Synapsida|sinapsidoak]] arrunt bilakatzen dira, [[Parareptilia]] eta [[Temnospondylia]] [[anfibio]]ak mantentzen diren bitartean. [[Harrikatz|Ikatz]]-aroko floraren ordezkapena, iratze handiekin eta ginmospermoekin. [[Kakalardo]]ak<ref>{{Erreferentzia|izena=Olivier|abizena=Béthoux|izenburua=The earliest beetle identified|orrialdeak=931–937|hizkuntza=en|data=2009/11|url=https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-paleontology/article/earliest-beetle-identified/AFF92775AC62E7CEC53292233277681E|aldizkaria=Journal of Paleontology|alea=6|zenbakia=83|issn=1937-2337|doi=10.1666/08-158.1|sartze-data=2018-12-16}}</ref> eta [[Diptera|euliak]] agertzen dira. Itsaso epeletan bizitzaren eztanda: [[Productida]] eta [[Spiriferida]] [[Brachiopoda|brakiopodoak]], [[Bivalvia|bibalboak]], [[foraminifero]]ak eta [[Ammonoidea|ammonoideoak]] ohikoak. Permiarra bukatzean [[Permo-Triasiar iraungipen masiboa|Permiar-Triasikoko iraungitze masiboa]] gertatzen da, izaki bizidunen %95 desagertzen direlarik<ref>{{Erreferentzia|izena=Benton, M. J. (Michael|abizena=J.)|izenburua=When life nearly died : the greatest mass extinction of all time|argitaletxea=Thames & Hudson|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/51031684|isbn=050005116X|pmc=51031684|sartze-data=2018-12-16}}</ref>, tartean [[trilobite]], [[Graptolithina|graptolite]] eta [[Blastoidea|blastoide]] guztiak.[[Ouachitar orogenia|Ouachita]] eta [[Innuitiar orogenia]]k Ipar Amerikan. [[Uraliar orogenia]] Europa eta Asian. [[Altai (mendiak)|Altaitar orogenia]] Asian. Hunter-Bowen orogenia hasten da Australian, [[MacDonnell mendiak]] sortuz.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Changhsingiar}}"| {{garai hasiera|changhsingiar}} ±&nbsp;0.07[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Wuchiapingiar}}"| [[Wuchiapingiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Wuchiapingiar}}"| {{garai hasiera|wuchiapingiar}} ±&nbsp;0.4[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="3" style="background:{{garaiaren kolorea|Guadalupiar}}"| [[Guadalupiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Capitaniar}}"| [[Capitaniar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Capitaniar}}"| {{garai hasiera|capitaniar}} ±&nbsp;0.4[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Wordiar}}"| [[Wordiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Wordiar}}"| {{garai hasiera|wordiar}} ±&nbsp;0.5[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Roadiar}}"| [[Roadiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Roadiar}}"| {{garai hasiera|roadiar}} ±&nbsp;0.5[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="4" style="background:{{garaiaren kolorea|Cisuraliar}}"| [[Cisuraliar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Kunguriar}}"| [[Kunguriar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Kunguriar}}"| {{garai hasiera|kunguriar}} ±&nbsp;0.6
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Artinskiar}}"| [[Artinskiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Artinskiar}}"| {{garai hasiera|artinskiar}} ±&nbsp;0.26
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Sakmariar}}"| [[Sakmariar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Sakmariar}}"| {{garai hasiera|sakmariar}} ±&nbsp;0.18
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Asseliar}}"| [[Asseliar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Asseliar}}"| {{garai hasiera|asseliar}} ±&nbsp;0.15[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="7" style="background:{{garaiaren kolorea|Karbonifero}}"|[[Karboniferoa|Karbonifero]]
{{efn|Ipar Amerikan Karboniferoa Mississippiarra eta Pennsilbaniarra Periodoetan banatzen da.}}
|rowspan="4" style="background:{{garaiaren kolorea|Pennsylvaniar}}"| [[Pennsylvaniar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Gzheliar}}"| [[Gzheliar]]ra
|rowspan="4"|[[Pterygota|Hegodun intsektuen]] erradiazio azkarra<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Encyclopedia of insects|argitaletxea=Academic Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/233574266|isbn=9780080546056|pmc=233574266|sartze-data=2018-12-16}}</ref>; [[Protodonata]] edo [[Palaeodictyoptera]] bereziki handiak. [[Anfibio]]ak ohikoak eta oso anitzak. Lehen [[narrasti]]ak eta ikatz-basoak. Atmosferako [[oxigeno]] mailarik altuena. [[Goniatite]]ak, [[Brachiopoda|brakiopodoak]], [[Bryozoa|briozoak]], bibalboak eta koralak ugariak itsaso eta ozeanoetan. Testadun [[foraminifero]]ak nonnahi. [[Uraliar orogenia]] Europa eta Asian. [[Variscar orogenia|Herziniar orogenia]].
|style="background:{{garaiaren kolorea|Gzheliar}}"| {{garai hasiera|gzheliar}} ±&nbsp;0.1
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Kasimoviar}}"| [[Kasimoviar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Kasimoviar}}"| {{garai hasiera|kasimoviar}} ±&nbsp;0.1
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Moscoviar}}"| [[Moscoviar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Moscoviar}}"| {{garai hasiera|moscoviar}} ±&nbsp;0.2
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Bashkiriar}}"| [[Bashkiriar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Bashkiriar}}"| {{garai hasiera|bashkiriar}} ±&nbsp;0.4[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="3" style="background:{{garaiaren kolorea|Mississippiar}}"|[[Mississippiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Serpukhoviar}}"| [[Serpukhoviar]]ra
|rowspan="3"|[[Lycopodiophyta|Zuhaitz primitibo]] handiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Willis, K.|abizena=J.|izenburua=The evolution of plants|argitaletxea=Oxford University Press|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/49520001|isbn=0198500653|pmc=49520001|sartze-data=2018-12-16}}</ref>, lehen [[Tetrapoda|ornodun lurtarrak]]<ref>{{Erreferentzia|izena=R. Alexander|abizena=Pyron|izenburua=Divergence Time Estimation Using Fossils as Terminal Taxa and the Origins of Lissamphibia|orrialdeak=466–481|hizkuntza=en|data=2011-07-01|url=https://academic.oup.com/sysbio/article/60/4/466/1611723|aldizkaria=Systematic Biology|alea=4|zenbakia=60|issn=1063-5157|doi=10.1093/sysbio/syr047|sartze-data=2018-12-16}}</ref>, eta [[Eurypterida|itsas-eskorpioi]] anfibioak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Distribution and dispersal history of Eurypterida (Chelicerata)|orrialdeak=557–574|hizkuntza=en|data=2007-09-03|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S003101820700291X|aldizkaria=Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology|alea=3-4|zenbakia=252|issn=0031-0182|doi=10.1016/j.palaeo.2007.05.011|sartze-data=2018-12-16}}</ref> kostako paduratan bizi dira. [[Rhizodontida]] arrainak dira ur-gezako harrapakari nagusiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Jennifer A.|abizena=Clack|izenburua=Gaining Ground: The Origin and Evolution of Tetrapods|argitaletxea=Indiana University Press|hizkuntza=en|data=2012|url=https://books.google.es/books?id=6Ztrhm8uLQ0C|isbn=9780253356758|sartze-data=2018-12-16}}</ref>. Itsasoan, [[marrazo]]ak ugariak eta anitzak. [[Ekinodermatu|Ekinodermoak]], bereziki krinoidea eta blastoideak, ugariak. Koralak, briozoa, goniatites eta brakiopodoak oso ohikoak, baina [[trilobites]] eta [[nautiloidea]]k gainbeheran. Glaziazioa Ekialdeko [[Gondwana]]n. [[Tuhua orogenia]] Zeelanda Berrian.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Serpukhoviar}}"| {{garai hasiera|serpukhoviar}} ±&nbsp;0.2
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|visear}}"| [[Viséar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|visear}}"| {{garai hasiera|visear}} ±&nbsp;0.4[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Tournaisiar}}"| [[Tournaisiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Tournaisiar}}"| {{garai hasiera|tournaisiar}} ±&nbsp;0.4[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="7" style="background:{{garaiaren kolorea|Devoniar}}"| [[Devoniar]]ra
|rowspan="2" style="background:{{garaiaren kolorea|Goi Devoniar}}"|[[Devoniar berantiar|BerantiarBerantiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Famenniar}}"| [[Famenniar]]ra
|rowspan="7"| Lehen [[Lycopodiopsida]]k, [[Equisotopsida]]k eta iratzeak agertzen dira, baita ere lehen hazidun landareak, [[progymonsperma]]k; lehen [[zuhaitz]]ak, ''[[Arhaeopteris]]'' generokoak, eta hegorik gabe lehen [[intsektu]]ak. [[Strophomenidae]] eta [[Atrypidae]] brakiopodoak, [[Rugosa]] eta [[Tabulata]] koralak eta [[Crinoidea|krinoideoak]] ugariak ozeanotan. [[Goniatite]] ammonoideak euren gorenean, [[Coleoidea]] agertzen den gitartean. Trilobiteak gainbeheran. Barailadun arrainak ([[plakodermo]]ak, [[Sarcopterygii]] eta [[Osteichthyes]], eta lehen marrazoak) itsasoan nagusi. Lehen anfibioak agertzen dira, oraindik urtarrak. [[Euramerika]] "Kontinente Gorri Zaharra". [[Akadiar orogenia]] eta [[Antiatlasa|Anti-Atlas mendiak]] sortzen dira Ipar Afrikan, [[Appalacheak]] Ipar Amerikan, eta orogenia ugari mundu osoan zehar.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Famenniar}}"| {{garai hasiera|famenniar}} ±&nbsp;1.6[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Frasniar}}"| [[Frasniar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Frasniar}}"| {{garai hasiera|frasniar}} ±&nbsp;1.6[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="2" style="background:{{garaiaren kolorea|Erdi Devoniar}}"|[[DevoniarErdi ertainDevoniarra|ErtainErdikoa]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Givetiar}}"| [[Givetiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Givetiar}}"| {{garai hasiera|givetiar}} ±&nbsp;0.8[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Eifeliar}}"| [[Eifeliar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Eifeliar}}"| {{garai hasiera|eifeliar}} ±&nbsp;1.2[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="3" style="background:{{garaiaren kolorea|Behe Devoniar}}"|[[Devoniar goiztiar|Goiztiar]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Emsiar}}"| [[Emsiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Emsiar}}"| {{garai hasiera|emsiar}} ±&nbsp;2.6[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Pragiar}}"| [[Pragiar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Pragiar}}"| {{garai hasiera|pragiar}} ±&nbsp;2.8[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Lochkoviar}}"| [[Lochkoviar]]ra
|style="background:{{garaiaren kolorea|Lochkoviar}}"| {{garai hasiera|lochkoviar}} ±&nbsp;3.2[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="8" style="background:{{garaiaren kolorea|Siluriar}}"| [[Siluriar]]ra
|colspan="2" style="background:{{garaiaren kolorea|Pridoli}}"| [[Pridoli epoch|PridoliPridolia]]
|rowspan="8"| Lehen [[landare baskular]]rak, lehen [[Diplopoda|milazangoak]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Gregory D.|abizena=Edgecombe|izenburua=Early Terrestrial Animals, Evolution, and Uncertainty|orrialdeak=489|hizkuntza=En|abizena2=Garwood|izena2=Russell J.|data=2011/09|url=https://evolution-outreach.biomedcentral.com/articles/10.1007/s12052-011-0357-y|aldizkaria=Evolution: Education and Outreach|alea=3|zenbakia=4|issn=1936-6434|doi=10.1007/s12052-011-0357-y|sartze-data=2018-12-16}}</ref> eta [[Arthropleura|arthropleuridoak]] lurrean. [[Gnatostomatu|Barailadun lehen arrainak]]<ref>{{Erreferentzia|izena=M. Paul|abizena=Smith|izenburua=Scales of thelodont and shark-like fishes from the Ordovician of Colorado|orrialdeak=628–630|hizkuntza=en|abizena2=Smith|abizena3=Sansom|izena2=Moya M.|izena3=Ivan J.|data=1996-02|url=https://www.nature.com/articles/379628a0|aldizkaria=Nature|alea=6566|zenbakia=379|issn=1476-4687|doi=10.1038/379628a0|sartze-data=2018-12-16}}</ref>, baita ere [[Ostrakodermo|kanpo-hezurdura]] duten lehen [[Agnatu|barailarik gabeko]] arrainak ere, itsasoan. Itsas-eskorpio handiak. Koral mota ezberdinak ohikoak. Trilobiteak eta [[molusku]]ak dibertsifikatzen dira; [[Graptolithina|graptolitoak]] ahultzen dira. [[Caledoniar orogenia]]ren hasiera. [[Taconiar orogenia]]ren amaiera. [[Lachlan orogenia]]ren amaiera.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Pridoli}}"| {{garai hasiera|pridoli}} ±&nbsp;2.3[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="2" style="background:{{garaiaren kolorea|Ludlow}}"| [[Ludlow epoch|LudlowLudlowa]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Ludfordiar}}"| [[LudfordiarLudfordiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Ludfordiar}}"| {{garai hasiera|ludfordiar}} ±&nbsp;0.9[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Gorstiar}}"| [[GorstiarGorstiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Gorstiar}}"| {{garai hasiera|gorstiar}} ±&nbsp;0.5[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="2" style="background:{{garaiaren kolorea|Wenlock}}"| [[Wenlock epoch|WenlockWenlocka]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Homeriar}}"| [[HomeriarHomeriarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Homeriar}}"| {{garai hasiera|homeriar}} ±&nbsp;0.7[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Sheinwoodiar}}"| [[SheinwoodiarSheinwoodiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Sheinwoodiar}}"| {{garai hasiera|sheinwoodiar}} ±&nbsp;0.8[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="3" style="background:{{garaiaren kolorea|Llandovery}}"| [[Llandovery epoch|LlandoveryLlandoverya]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Telychiar}}"| [[TelychiarTelychiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Telychiar}}"| {{garai hasiera|telychiar}} ±&nbsp;1.1[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Aeroniar}}"| [[AeroniarAeroniarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Aeroniar}}"| {{garai hasiera|aeroniar}} ±&nbsp;1.2[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Rhuddaniar}}"| [[RhuddaniarRhuddaniarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Rhuddaniar}}"| {{garai hasiera|rhuddaniar}} ±&nbsp;1.5[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="7" style="background:{{garaiaren kolorea|Ordoviziar}}"|[[OrdoviziarOrdoviziarra]]
|rowspan="3" style="background:{{garaiaren kolorea|Goi Ordoviziar}}"|[[Ordoviziar berantiar|BerantiarBerantiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Hirnantiar}}"| [[HirnantiarHirnantiarra]]
|rowspan="7"|[[Ornogabe]]en dibertsifikazioa<ref>{{Erreferentzia|izena=Clarkson, E. N. K. (Euan Neilson Kerr),|abizena=1937-|izenburua=Invertebrate palaeontology and evolution|argitaletxea=Blackwell Science|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/47011584|edizioa=4th ed|isbn=0632061472|pmc=47011584|sartze-data=2018-12-16}}</ref>. Lehen [[koral]]ak, artikulatutako [[Brachiopoda|brakiopodoak]], [[Bivalvia|bibalboak]], [[Nautiloidea|nautiloideoak]], [[trilobite]]ak, [[ostrakodo]]ak, [[Bryozoa|bryozooak]], [[ekinodermatu]] ugari, [[Graptolithina|graptolitoak]] eta beste taxoi batzuk ohikoak. [[Conodonta]] agertzen da. Lehen [[Embryophyta|landare berdeak]] eta [[onddo]]ak lur lehorrean<ref>{{Erreferentzia|izena=Linda E.|abizena=Graham|izenburua=Glomalean Fungi from the Ordovician|orrialdeak=1920–1921|hizkuntza=en|abizena2=Kodner|abizena3=Redecker|izena2=Robin|izena3=Dirk|data=2000-09-15|url=http://science.sciencemag.org/content/289/5486/1920|aldizkaria=Science|alea=5486|zenbakia=289|issn=1095-9203|pmid=10988069|doi=10.1126/science.289.5486.1920|sartze-data=2018-12-16}}</ref>. Izotz aro bat periodoaren amaieran.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Hirnantiar}}"| {{garai hasiera|hirnantiar}}&nbsp;±&nbsp;1.4[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Katiar}}"| [[KatiarKatiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Katiar}}"| {{garai hasiera|katiar}}&nbsp;±&nbsp;0.7[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Sandbiar}}"| [[SandbiarSandbiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Sandbiar}}"| {{garai hasiera|sandbiar}}&nbsp;±&nbsp;0.9[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="2" style="background:{{garaiaren kolorea|Erdi Ordoviziar}}"|[[OrdoviziarErdi ErtainOrdoviziarra|ErtainErdikoa]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Darriwiliar}}"| [[DarriwiliarDarriwiliarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Darriwiliar}}"| {{garai hasiera|darriwiliar}}&nbsp;±&nbsp;1.1[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Dapingiar}}"| [[DapingiarDapingiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Dapingiar}}"| {{garai hasiera|dapingiar}}&nbsp;±&nbsp;1.4[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="2" style="background:{{garaiaren kolorea|Behe Ordoviziar}}"|[[Ordoviziar Goiztiar|Goiztiar]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Floiar}}"| [[Floiar]]ra<br />(lehen [[Arenig]])
|style="background:{{garaiaren kolorea|Floiar}}"| {{garai hasiera|floiar}}&nbsp;±&nbsp;1.4[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Tremadociar}}"| [[TremadociarTremadociarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Tremadociar}}"| {{garai hasiera|tremadociar}}&nbsp;±&nbsp;1.9[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="10" style="background:{{garaiaren kolorea|Kanbriar}}"|[[KanbriarKanbriarra]]
|rowspan="3" style="background:{{garaiaren kolorea|Furongiar}}"| [[FurongiarFurongiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|estaia 10}}"|[[10 estaia]]
|rowspan="10"|[[Kanbriarreko leherketa]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=kadmin|izenburua=BAI BIZI ZORAGARRIA 1|hizkuntza=eu|data=2014-02-25|url=https://katakrak.net/eus/lib/bai-bizi-zoragarria-1|aldizkaria=Katakrak|sartze-data=2018-12-16}}</ref>, biziaren dibertsifikazio handia. Fosilak ugaritzen dira. Animalia filum moderno gehienak agertzen dira. Lehenengo [[kordatu]]a agertzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Simon Conway|abizena=Morris|izenburua=A redescription of a rare chordate, Metaspriggina Walcotti Simonetta and Insom, from the Burgess Shale (Middle Cambrian), British Columbia, Canada|orrialdeak=424–430|hizkuntza=en|data=2008/03|url=https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-paleontology/article/redescription-of-a-rare-chordate-metaspriggina-walcotti-simonetta-and-insom-from-the-burgess-shale-middle-cambrian-british-columbia-canada/070D2759C11CFA7CD52732D996211A20|aldizkaria=Journal of Paleontology|alea=2|zenbakia=82|issn=1937-2337|doi=10.1666/06-130.1|sartze-data=2018-12-16}}</ref>, beste filum ezezagunekin batera. [[Archaeocyatha]] arrezife-eraikitzaileak sortzen dira, eta desagertzen dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohamed|abizena=Mazouad|izenburua=Constraints on early Cambrian carbon cycling from the duration of the Nemakit-Daldynian–Tommotian boundary δ13C shift, Morocco|orrialdeak=623–626|hizkuntza=en|abizena2=Porter|abizena3=Fike|abizena4=Bowring|abizena5=Ramezani|abizena6=Maloof|izena2=Susannah M.|izena3=David A.|izena4=Samuel A.|izena5=Jahandar|izena6=Adam C.|data=2010-07-01|url=https://pubs.geoscienceworld.org/gsa/geology/article-abstract/38/7/623/130298/constraints-on-early-cambrian-carbon-cycling-from|aldizkaria=Geology|alea=7|zenbakia=38|issn=0091-7613|doi=10.1130/G30726.1|sartze-data=2018-12-16}}</ref>. [[Trilobita|Trilobiteak]], [[Priapulida|priapulidoak]], belakiak, brakiopodo ez artikulatuak agertzen dira. [[Anomalocaridae|Anomalokaridoak]] harrapakari erraldoiak dira, [[Ediacara|Ediacarar fauna]] desagertzen den bitartean. [[Prokarioto]]ak, [[Protisto|protistak]], [[onddo]]ak eta [[alga]]k gaur egun arte biziraun dute. [[Gondwana]] agertzen da. [[Petermann orogenia]] amaitzen da. [[Ross orogenia]] Antartikan. [[Lachlan orogenia]] Australian. Atmosferako CO<sub>2</sub>a gaur egungoa baino 15 aldiz handiagoa da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CO2-forced climate thresholds during the Phanerozoic|orrialdeak=5665–5675|hizkuntza=en|data=2006-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0016703706001979|aldizkaria=Geochimica et Cosmochimica Acta|alea=23|zenbakia=70|issn=0016-7037|doi=10.1016/j.gca.2005.11.031|sartze-data=2018-12-16}}</ref>.
|style="background:{{garaiaren kolorea|estaia 10}}"| ~489.5
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Jiangshaniar}}"| [[JiangshaniarJiangshaniarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Jiangshaniar}}"| ~494[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Paibiar}}"| [[PaibiarPaibiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Paibiar}}"| ~{{garai hasiera|paibiar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="3" style="background:{{garaiaren kolorea|serieak 3}}"| [[MiaolingiarMiaolingiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Guzhangiar}}"| [[GuzhangiarGuzhangiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Guzhangiar}}"| ~{{garai hasiera|guzhangiar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Drumiar}}"| [[DrumiarDrumiarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Drumiar}}"| ~{{garai hasiera|drumiar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|estaia 5}}"| [[WuliuarWuliuarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|estaia 5}}"| ~{{garai hasiera|wuliuar}}
|-
428. lerroa:
|style="background:{{garaiaren kolorea|estaia 3}}"| ~{{garai hasiera|behe kanbriar ertaina}}
|-
|rowspan="2" style="background:{{garaiaren kolorea|Terreneuviar}}"| [[TerreneuviarTerreneuviarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|estaia 2}}"|[[2 estaia]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|estaia 2}}"| ~{{garai hasiera|estai 2}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Fortuniar}}"| [[FortuniarFortuniarra]]
|style="background:{{garaiaren kolorea|Fortuniar}}"| ~{{garai hasiera|fortuniar}}&nbsp;±&nbsp;1.0[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|rowspan="18" style="background:{{garaiaren kolorea|Kanbriaurre}}"|[[KanbriaurreKanbriarraurrea]]{{efn|name="aka-cryptozoic"|Kanbriaurre edo Aurrekanbriarra, batzuetan, Kriptozoiko ere deitzen da.}}
|rowspan="10" style="background:{{garaiaren kolorea|Proterozoiko}}"|[[Proterozoiko]]a{{efn|name="Precambrian-Time"|Proterozoikoa, Arkearra eta Hadearra Kanbriaurre izenarekin ezagutzen dira askotan eta beste batzuetan Kriptoziokoa izenarekin.}}
|rowspan="3" style="background:{{garaiaren kolorea|Neoproterozoiko}}"|[[Neoproterozoiko]]a{{efn|name="Precambrian-Time"}}
|style="background:{{garaiaren kolorea|Ediacarar}}"| [[EdiacararEdiacararra]]
|colspan="3"| Lehen [[Organismo zelulaniztun|animalia zelulaniztunen]] [[fosil]] onak. [[Ediacara|Ediacarar biota]] mundu osoko itsasoetan sortzen da. ''[[Trichophycus]]'' izeneko [[zizare]] motako traza fosilak. Lehen belakiak eta [[Trilobitomorpha|trilobitomorfoak]]. Forma enigmatiko ugari, disko, boltsa edo gona itxurakoak, adibidez ''[[Dickinsonia]]''. [[Taconiar orogenia]] eta [[Aravalli mendilerroko orogenia]]. [[Petermann orogenia]]ren hasiera Australian. [[Beardmore orogenia]] Antartikan.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Ediacarar}}"| ~{{garai hasiera|ediacarar}}[[Fitxategi:Clavo dorado.svg|12px]]
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Cryogeniar}}"| [[CryogeniarCryogeniarra]]
|colspan="3"|[[Elur-bola Lurra]]ren garaia. Fosilak arraroak dira. [[Rodinia]] hausten hasten da. Ruker / [[Nimrod orogenia]] amaitzen da.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Cryogeniar}}"| ~{{garai hasiera|cryogeniar}}{{efn|name="absolute-age"|Adin absolutua (Global Standard Stratigraphic Age).}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Toniar}}"| [[ToniarToniarra]]
|colspan="3"| [[Rodinia]] superkontinentea osorik. [[Sveconorvegiar orogenia]] amaitzen da. [[Eukarioto]] zelulaniztunen lehen fosilak. [[Dinoflagelatu]]en antza duten [[akritarko]]en erradiazioa. [[Grenville orogenia]] amaitzen da Ipar Amerikan. [[Panafrikar orogenia]]. Ruker / Nimrod orogenia Antartikan. [[Edmundiar orogenia]], [[Gascoyne konplexua]]. [[Adelaida geosinklinala]]ren hasiera Australian.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Toniar}}"| {{garai hasiera|toniar}}{{efn|name="absolute-age"}}
|-
|rowspan="3" style="background:{{garaiaren kolorea|Mesoproterozoiko}}"|[[Mesoproterozoiko]]{{efn|name="Precambrian-Time"}}
|style="background:{{garaiaren kolorea|Steniar}}"| [[SteniarSteniarra]]
|colspan="3"| Rodiniaren sorrerarekin gerriko [[Metamorfismo|metamorfiko]] finak eratzen dira. Sveconorvegiar orogeniaren hasiera. [[Musgrave orogenia]], Australian.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Steniar}}"| {{garai hasiera|steniar}}{{efn|name="absolute-age"}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Ectasiar}}"| [[EctasiarEctasiarra]]
|colspan="3"|[[Plataforma kontinental]]ak hedatzen dira. [[Alga berde]]en koloniak itsasoetan. [[Grenville orogenia]] hasten da.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Ectasiar}}"| {{garai hasiera|ectasiar}}{{efn|name="absolute-age"}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Calymmiar}}"| [[CalymmiarCalymmiarra]]
|colspan="3"| Plataforma kontinentalak hedatzen dira. [[Barramundi orogenia]] eta [[Isan orogenia]].
|style="background:{{garaiaren kolorea|Calymmiar}}"| {{garai hasiera|calymmiar}}{{efn|name="absolute-age"}}
|-
|rowspan="4" style="background:{{garaiaren kolorea|Paleoproterozoiko}}"|[[Paleoproterozoiko]]{{efn| name="Precambrian-Time"}}
|style="background:{{garaiaren kolorea|Statheriar}}"| [[StatheriarStatheriarra]]
|colspan="3"| Lehen [[Zelula|zelula konplexuak]]: [[Zelula nukleo|nukleodun]] [[Protisto|protistak]]. Columbia superkontinentea. Australian [[Kinbar orogenia]] amaitzen da, [[Yapungku orogenia]], [[Gascoyne konplexua]], [[Kararan orogenia]], [[Gawler kratoia]] eta [[Mangaroon orogenia]] hasten dira.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Statheriar}}"| {{garai hasiera|statheriar}}{{efn|name="absolute-age"}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Orosiriar}}"| [[OrosiriarOrosiriarra]]
|colspan="3"|[[Lurraren atmosfera]] oxigenatzen da. [[Vredeforteko kraterra|Vredefort]] eta [[Sudburyko arroa|Sudbury]] arroak sortzen dira asteroide inpaktuz. Orogenia ugari.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Orosiriar}}"| {{garai hasiera|orosiriar}}{{efn|name="absolute-age"}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Rhyaciar}}"| [[Rhyaciar]]ra
|colspan="3"|[[Bushveld Konplexu Igneoa]] sortzen da. [[Huroniar]] glaziazioa<ref>{{Erreferentzia|izena=A. P.|abizena=Coleman|izenburua=A lower Huronian ice age|orrialdeak=187–192|hizkuntza=en|data=1907-03-01|url=https://doi.org/10.2475/ajs.s4-23.135.187|aldizkaria=American Journal of Science|alea=135|zenbakia=s4-23|issn=0002-9599|doi=10.2475/ajs.s4-23.135.187|sartze-data=2018-12-16}}</ref>.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Rhyaciar}}"| {{garai hasiera|rhyaciar}}{{efn|name="absolute-age"}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Sideriar}}"| [[Sideriar]]ra
|colspan="3"|[[Oxigenazio Handia]]: [[Bandeatutako Burdin Formazioa]] sortzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Preston|abizena=Cloud|izenburua=Paleoecological Significance of the Banded Iron-Formation|orrialdeak=1135–1143|data=1973-11-01|url=https://doi.org/10.2113/gsecongeo.68.7.1135|aldizkaria=Economic Geology|alea=7|zenbakia=68|issn=1554-0774|doi=10.2113/gsecongeo.68.7.1135|sartze-data=2018-12-16}}</ref>. [[Sleaford orogenia]].
|style="background:{{garaiaren kolorea|Sideriar}}"| {{garai hasiera|sideriar}}{{efn|name="absolute-age"}}
|-
|rowspan="4" style="background:{{garaiaren kolorea|Arkear}}"|[[Eoi arkaiko|ArkearArkearra]]{{efn|name="Precambrian-Time"}}
|style="background:{{garaiaren kolorea|Neoarkear}}"|[[NeoarkearNeoarkearra]]{{efn|name="Precambrian-Time"}}
|colspan="4"| Gaur egungo [[kratoi]] gehienen estabilizazioa; baliteke [[mantu]]aren biraketa ebento bat egotea. Insell orogenia. [[Abitibiko eskisto-berdeen gerriko]]a [[Ontario]]n.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Neoarkear}}"| {{garai hasiera|neoarkear}}{{efn|name="absolute-age"}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Mesoarkear}}"|[[MesoarkearMesoarkearra]]{{efn|name="Precambrian-Time"}}
|colspan="4"| Lehen [[estromatolito]]ak (ziurrenik [[zianobakterio]] kolonialek sortua). [[Makrofosil]]ik zaharrena. [[Humboldt orogenia]]. [[Blake River megakaldera konplexua]] sortzen da Ontarion.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Mesoarkear}}"| {{garai hasiera|mesoarkear}}{{efn|name="absolute-age"}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Paleoarkear}}"|[[Paleoarkearra|Paleoarkear]]{{efn|name="Precambrian-Time"}}
|colspan="4"|[[Fototrofo|Oxigenoa sortzen]] duen lehen [[bakteria]] ezaguna. [[Mikrofosil]] ziurrik zaharrenak. Lurreko kratoirik zaharrenak sortzen dira. Antartikan, [[Rayner orogenia]].
|style="background:{{garaiaren kolorea|Paleoarkear}}"| {{garai hasiera|paleoarkear}}{{efn|name="absolute-age"}}
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Eoarkear}}"|[[Eoarkearra|Eoarkear]]{{efn|name="Precambrian-Time"}}
|colspan="4"|[[Biziaren jatorria|Bizia zelulabakarra sortzen da]], [[bakterio]] eta [[arkeobakterio]]ekin. Balizko lehen mikrofosilak. Lehen bizi formak sortzen dira, eta bere burua [[Autoerreplikazio|erreplikatzen]] duen [[Azido erribonukleiko|RNA]] molekulak. [[Bonbardaketa Handi Berantiarra]] amaitzen da. [[Napier orogenia]].
|style="background:{{garaiaren kolorea|Eoarkear}}"| ~{{garai hasiera|eoarchear}}
|-
|rowspan="4" style="background:{{garaiaren kolorea|Hadear}}"| [[HadearHadearra]]{{efn|name="Precambrian-Time"}}{{efn|name="hadeon-not-formal"|Askotan erabiltzen bada ere, [[HadearHadearra]]ra ez da eon formal bat:<ref>{{Erreferentzia|izena=James G.|abizena=Ogg|izenburua=A concise geologic time scale 2016|argitaletxea=Elsevier|data=2016|url=https://www.worldcat.org/oclc/949988705|isbn=044459468X|pmc=949988705|sartze-data=2018-12-16}}</ref> eta ez dago muga adosturik Arkear eta Eoarkearraren artean. Hadearrari, batzuetan Priscoar edo Azoiko deitu izan zaio. Hadearraren banaketa ilargiko geologiaren arabera egiten da.}}
|style="background:{{garaiaren kolorea|Hadear}}"| Inbiar goiztiarra
(ez ofiziala){{efn|name="Precambrian-Time"}}{{efn|name="Lunar-geologic-timescale-names"|Denbora unitate hau ilargiko geologiatik hartu da. Lurrean ez da ofiziala.}}
503. lerroa:
|style="background:{{garaiaren kolorea|Hadear}}"| 4130
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Hadear}}"| [[NectariarNectariarra]] (ez ofiziala){{efn|name="Precambrian-Time"}}{{efn|name="Lunar-geologic-timescale-names"}}
|colspan="4"|[[Plaken tektonika]]ren lehen agerraldi posiblea. [[Karbono|Karbono isotopo]] arinen abundantziak [[bizia]]ren froga dela proposatu da. [[Ilargiaren geologia]]tik sortutako aroa.
|style="background:{{garaiaren kolorea|Hadear}}"| 4280
|-
|style="background:{{garaiaren kolorea|Hadear}}"| [[Basin Groups|Arro taldeak]] (ez ofiziala){{efn|name="Precambrian-Time"}}{{efn| name="Lunar-geologic-timescale-names"}}
|colspan="4"|[[Bonbardaketa goiztiarra]]ren amaiera. [[Mineral]] ezagunik zaharrena, 4.400 Ma dituen [[zirkoi]] bat. [[Asteroide]]ek eta [[Kometa|kometek]] ura ekartzen dute Lurrera.<ref name="geology-wisc-edu">{{cite web|url=http://www.geology.wisc.edu/%7Evalley/zircons/Wilde2001Nature.pdf|title=Geology.wisc.edu}}</ref>
|style="background:{{garaiaren kolorea|Hadear}}"| 4533
529. lerroa:
== Kanpo loturak ==
{{commonskat}}
 
{{Lurraren historia geologikoa aurkibidea}}
 
[[Kategoria:Garai geologikoak| ]]
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Eskala_kronoestratigrafiko"(e)tik eskuratuta