|
'''Biblia'''<ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/es/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak'']</ref> ({{lang-grc|τὰ βιβλία|tà biblía}}, «Liburuak») [[judu|judaismoaren]], [[samaritanismo]]aren, [[kristautasun]]aren eta [[rastafarismo]]aren idazki sakratu eta nagusiak biltzen dituen liburu bilduma da. [[Erlijio]] horietako sinestunen ustez, Biblian [[Jainko]]aren hitza jakinarazten zaie gizakiei.
Bi atal nagusi ditu, [[Itun Zaharra|Hebrear Biblia]] eta kristauen [[Itun Berria]]. Kristauek Hebrear Bibliari ''Itun Zahar'' deitzen diote. Hebrear Bibliako testuak gehienbat [[hebreera]]z idatzi ziren (zati batzuk, [[aramera]]z), eta [[Jesus Nazaretekoa|Jesu Kristo]] jaio aurreko Israelgo herriaren historia kontatzen duten liburuek osatzen dute. Kristauek ez bezala, hebrearrek ez dute Jesus Nazaretekoa (Jesu Kristo) Jainkoaren semetzat aitortzen; horregatik, ez dute Itun Berria liburu sakratutzat onartzen. Itun Berria hasierako kristau batzuek idatzitako hainbat idazkiren bilduma da, I. mendeko [[koiné|koiné grezieraz]] idatzia; kristau idazle horietatik gehienak Kristoren [[judu]] dizipuluak zirela uste eta sinesten da. [[Kristau denominazio]]en artean ere desadostasunak daude, ea zer sartu behar litzatekeen kanonean, bereziki [[Bibliako apokrifoak|apokrifoei]] dagokienez.
=== Bibliako liburuak ===
Biblia[[Biblia#cite%20note-3|<sup>[3]</sup>]] eta eskriturak sortu baino lehen, jendeak istorioak belaunaldiz belaunaldi ahoz pasatzen zituen kontu handiz. Xehetasun guztiak emateaz eta ondo zabaltzeaz arduratu ziren. Apaindurarik gabe.
=== Hastapenak ===
Bibliaren arabera, [[K. a. 1400ko hamarkada|K. a. 1400]]. urtean, [[Jainko|Jainkoak]] [[Moises]] inspiratu zuen lehenengo bost Bibliak idazten hasteko. Hurrengo 1.500 urteetan, beste 40 gizon inspiratu zituela kontatzen du Bibliak, hiru kontinentetakoak. Hizkuntza askotan idatzi zituzten liburuak. Poesia, profezia, historia, instrukzioinstrukzioa eta [[Jesus Nazaretekoa|Jesusen]] bizitzaz zekiten lehenengo eskuko testigantzaz idatzi zuten.
Guztira, 66 liburu sortu zituzten[[Biblia#cite%20note-4|<sup>[4]</sup>]]. Bibliaren hitzetan, hainbeste idazteko inspirazioa eduki ondoren, lanean jarraitzeko intentzioa zutenez, liburu guztiak batu eta bat sortzearen erabakia hartu zuten. Horretarako, liburu guztiakguztiek Jainkoak inspiratutakoak izan behar zuten eta ez bazen horrela, liburua ez zela kontuan hartuko kontatzen du Bibliak berak.
Jamniaren elizbatzarra,elizbatzarrean (errabino judutarren batzarra), eskriturak ikertu zituzten[[Biblia#cite%20note-6|<sup>[6]</sup>]]. Ziotenez testu bakoitzak; historikoki ederra izan behar zuen, [[Aitalehen|patriarka]] handi batek idatzia, eta beste artikuluekin gatazkarik ezin zuen izan. Hiru irizpide hauek betetzen zituzten liburuak 39 izan ziren.
=== Itzalpean ===
Lehenengo urteetan, [[Kristautasun|kristautasuna]]kristautasunak pertsekuziojazarpen[[Biblia#cite%20note-7|<sup>[7]</sup>]] bat jasa behar izanjasan zuen. [[303]]. urtean, [[Erroma|Erromak]] liburu kristau guztiak suntsitzeasuntsitzeko[[Biblia#cite%20note-8|<sup>[8]</sup>]] ordenatuagindua eman zuen. ArrakastaEz gutxikodu aginduaematen izanErromaren zeneskariak kristaunahi askokadinako beraienarrakasta biziaizan emanzuenik, zutelakohandik eskrituraurte hauek babesteko.gutxira, [[367.urtean]]<nowiki/>an, jada eskritura eta letra dezente zeudenomen zirkulatzenzebilelako batetik bestera. BertanIdazki haietan, Jesusen bizitzaren inguruan hitz egin behar zela eta erlijio kristauak bizirik jarraitu behar zutelazuela komunikatzen zen.
Berriz ere beste ikastun talde bat batu zen.: Cartagoko[[Kartago|Kartagoko]] kontzilioa. [[Apostolu|Apostoluek]] eta beraienhaien gertuko kideek idatzi zituzten liburuak zein ziren aztertu zituztenzuten. Irizpide horri jarraituz[[Biblia#cite%20note-9|<sup>[9]</sup>]], [[Itun Berria]] sortu zuten., Guztiraguztira 27 libururekin.
Hurrengo 1000 urteetan aroBiblia ilunitzalpean egon zen.[[Biblia#cite%20note-10|<sup>[10]</sup>]] batTestu bizihaiek izanbizirik zen.iraunarazi Jesusen hitzak,zituzten isolatuta bizi ziren [[Monje|monjeenmonjeek]] bitartez.[[Biblia#cite%20note-11|<sup>[11]</sup>]] mantendu ziren bizirik. Ordu asko sartzen zituzten lanean. Argi gutxi eta kondizio deserosoetan. Hitz bakoitza eskuz idazten zuten, eta orri bakoitza amaitzean, hitz bakoitza kontatzen zuten, beraienhaien zehaztasuna ziurtatzeko.
=== Ingeleserako itzulpena ===
[[1300]]. urtean, [[Pizkundea|ErrenazimenduanPizkundean,]] interes berritzaile bat egon zen., Arte[[arte]], [[zientzia]], [[historia]] eta [[Teologia|teologian]]. Biblia [[Apaiz|apaizentzat]] bakarrik zegoen eskuragarri. BeraiekOso kopia gutxi zegoen, eta zeudenak garestiak ziren. Gainera, apaizek bakarrik ulertzen zuten hizkuntza batean zegoen idatzita: hebreeraz.[[Hebreera|Hebreeraz.]][[Biblia#cite%20note-12|<sup>[12]</sup>]] [[Jonh Wiclef]]-ek[[Biblia#cite%20note-13|<sup>[13]</sup>]] pentsatu zuen eskriturak denentzat eskuragarri egon behar zirela. Horregatik, latinetik ingelesera itzultzen hasi zen Itun zaharra. Urte honetarako,asko jendeaeman desesperatuta zegoen Biblia nahi zutelako. Kopiak, arraroak eta garestiak ziren. Bat egiteko urteak eskaini beharzuen zitzaizkionlan idaztenhorretan.
[[1450]]. urtean, [[Johannes Gutenberg|Johann GutenberGutenberg]]<nowiki/>g liburuak kopiatzeko modu baten bila zebilenari zen. BerakHark [[Inprimatzeko makina|inprenta]] [[Biblia#cite%20note-14|<sup>[14]</sup>]]<nowiki/>deitzen zion. Bost urte pasa zituen hitz bakoitza bere tokian jartzen. Baina hori guztia eta gero, inprentako lehenengo Bibliaren kopia sortu zuen latinez. Ingelesez idatzitako biblia bat izateko eskaria zegoenez, [[William Tyndal|William Tyndalek]] ekin zion lanari. Sutan erre zuten,[[Biblia#cite%20note-15|<sup>[15]</sup>]] eta horregatik [[Miles Couerdal|Miles Couerdalek]] amaitu zuen lana[[Biblia#cite%20note-16|<sup>[16]</sup>]] [[1535]]. urtean.
Suitzako ikastun talde batek 1565.urtean, Biblia banatu zuen bertso eta kapituluetan[[Biblia#cite%20note-17|<sup>[17]</sup>]]. 1615.urtean, [[Jakue I.a Ingalaterrakoa|Jakue I.aren]] lehenengo bertsioa atera zen. Ikastun talde honek, [[Hebreera|hebreerazko]] eta [[Greziera|grezierako]] idazlanak itzultzen jarraitu dute gaur egungo hizkuntzetara mundu osoko pertsonentzako.<gallery mode="packed" heights="600"> ▼
▲Suitzako ikastun talde batek [[1565 ]]. urtean, Biblia banatu zuen bertso eta kapituluetan[[Biblia#cite%20note-17|<sup>[17]</sup>]]. [[1615 ]]. urtean, [[Jakue I.a Ingalaterrakoa|Jakue I.aren]] lehenengo bertsioa atera zen. Ikastun talde honek, [[Hebreera|hebreerazko]] eta [[Greziera| grezierakogrezierazko]] idazlanak itzultzen jarraitu dute gaur egungo hizkuntzetara itzultzen jarraitu zuten, mundu osoko pertsonentzako.<gallery mode="packed" heights="600">
Fitxategi:Mesa de trabajo 1.pdf|Bibliari buruzko denbora lerroa
</gallery>
=== Euskal Herrian ===
[[Fitxategi:Zarauzko Parrokiako altarea.jpg|thumb|'''Zarauzko Parrokiako altarea.'''|391x391px]]
Biblia euskaratu duten itzultzaileak, batzuetan [[Katoliko|katolikoak]] eta beste batzuetan [[Erreforma protestantea|protestanteak]], [[XVI. mendea|XVI. mendetik]] aritu dira Biblia itzultzen. Hauen irizpideak aldatuz joan dira [[Doktrina|doktrinagatik]] eta baita euskararen zati literarioa sortzen ari zelako[[Biblia#cite%20note-18|<sup>[18]</sup>]].
[[Joana III.a Nafarroakoa|Joana III.a Albretekoa Nafarroako erreginak]], 1559 urtean, Calvinoren erreforma onartu[[Biblia#cite%20note-19|<sup>[19]</sup>]] zuenean, ideia berriak bere erresuman zabaltzen hasi zen. Albreteko Joanak garbiro ikusi zuen euskararen garrantzia fede berria hedatzeko. Orduan [[Joanes Leizarraga|Joannes Leizarraga]]<nowiki/>ri [[Testamentu Berria| Testamentu Berria]] itzultzeko eta beharrezkoak ziren liburuak idazteko agindu zion. Euskarak XVI.mendean lortu zuen hizkuntza moderno bat Leizarragaren eskutik. ▼
▲[[Joana III.a Nafarroakoa|Joana III.a Albretekoa Nafarroako erreginak]], [[1559 ]]. urtean, Calvinoren[[Joan Kalbino|Kalbinoren]] erreforma onartu[[Biblia#cite%20note-19|<sup>[19]</sup>]] zuenean, ideia berriak bere erresuman zabaltzenzabaltzea hasierabaki zenzuen. Albreteko Joanak garbiro ikusi zuen [[Euskara|euskararen ]] garrantzia fede berria hedatzeko. Orduan [[Joanes Leizarraga|Joannes Leizarraga]]<nowiki/>ri [[ Testamentu Berria| Testamentu Berria]] itzultzeko eta beharrezkoak ziren liburuak idazteko agindu zion. Euskarak XVI. mendean lortu zuen hizkuntza moderno bat izatea, Leizarragaren eskutik.
==== Joannes Leizarraga: Jesus Christ gure Iagunaren Testamentu Berria. 1571 ====
Leizarraga [[Apaiz|apaiza]] zen, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] erregina protestantismora pasa zenean, 1559. urtean. Hurrengo urtean hark ere katolizismotik protestantismora igarotzea erabaki zuen. Horrez gain, testamentuTestamentu Berria euskaratzeko[[Biblia#cite%20note-20|<sup>[20]</sup>]] erabakia hartu zuen. Leizarragaren itzulpena [[1571]]. urtean publikatu zuten [[Arroxela|Arroxelan]] . Baina liburuak ez zuen espero zuten zabalkuntza izan, protestantismoak galdu zuenzuelako borroka, [[Frantzia|Frantzian]] eta [[Espainia|Espainian]], baitaeta [[kalbinismo]] nafarra desagertu zelako.
==== EAB: Elizen Arteko Biblia. 1994[[Biblia#cite%20note-21|<sup>[21]</sup>]] ====
Elizen Arteko Biblia, Biblia interkonfesional bat da,. hauHau da, espezialista katoliko eta protestanteek itzulia eta prespektiba doktrinalen arteko adostasun batean egina. [[1994]]<nowiki/>an argitaratu zuten.
== Eduki nagusiak ==
| 