Pinu: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Aldaketa kosmetikoak |
|||
1. lerroa:
Lehenik eta behin, Pinus generoa, [[kormofitoa]] den landarea dela argi utzi behar dugu. Hau da, garraio sistema osoa baduelarik. Hortaz, urarekiko independentea da, hau da,
{{Taxotaula automatikoa}} homeohidroak. Hain zuzen [[Gimnospermo|gimnoespermoak]] dira, hau da, hazia agerian duten landareen taldea. (Landare baskular, espermatofitoak) Pinus generoa, Pinaceae familiaren barruan egonik, lehenik eta behin Pinaceae familiako landareen ezaugarri orokorrak azalduko ditugu eta jarraian, Pinus generoa bereizteko hainbat ezaugarri propio azalduko ditugu.
18 ⟶ 22 lerroa:
=== ''Pinus halepensis'' ===
Pinu autoktono bat da. Euskal Herrian, '''Aleppo Pinua''' modura izendatzen da. 20 metrotara iristen den zuhaitza da, orokorrean enbor okertua duena eta azal eta adar zurixka edo grisaxkak dituenak. Hostoak binaka ateratzen zaizkio. Oso fin eta luzeak dira[[Azikula|, azikula]] itxura dute eta gehienetan 6-10 cm luze eta 1 mm lodiera dute, nahiz eta batzuetan txikiagoak izan. [[Pinaburu]] txikiak ditu, 4-8 cm-takoak, eta txorten lodi eta 1-2 cm luzeera duen
Hazkuntza azkarra dauka eta 250 eta 300 urte artean bizi daiteke.
Bere lorean sexubakarrekoak dira eta ez dute aurkezten ez [[Kaliz (botanika)|kaliz]] ezta [[Korola|korolarik]] ere. Zuhaitz batean lore ar eta emeak aurki daitezke, martxoa eta maiatzaren artean irekitzen direnak. Lore emeak itxura oboideko egitura larrosetan antolatzen dira, pinaburu txikien antza dutenak. 5 eta 8 mm arteako tamaina izaten dute eta kono edo estrobilo bezala ezagutzen dira. Loren ar bakoitzak ere estrobilo bat eratzen du. Kono arrak luzeagoak dira eta hori kolorekoak, 10-12 mm-ko luzera dute eta taldeka agertzen dira adarren punta apikalean. Ireki eta polena askatzen dutenean, sufrezko euritea deritzon fenomeno bat sortzen dute, normalean apirilean ematen dena, Polinizazioa haizearen bidez ematen da.
Haziei pinazi deritze eta zurezko estalki bat daukate kanpoaldean. Pinaburuen barnean babestuta daude, itxura konikoa dutenak eta 6-12 cm luze dutenak behin hazteari uzten diotenean. Pinaburuak marroi kolorekoak dira behin haien heldutasunera iritsi direnean, eta behin ireki eta pinaziak askatzen dituztenean, zuhaitzean mantentzen dira urte batzuetan zehar deskonposatu arte. Pinaburu batzuk irekitzen dira heldutzean (ekainean) eta pinaziak askatzen dituzte, baina beste batzu itxita mantentzen dira eta kolore grisa hartzen dute. Sute bat egotekotan, beroaren aurrean pinaburuak irekitzen dira eta pinu berriak haztea baimenduko dio inguruneari, sutearengatik hildako pinuak beste berri batzuetaz ordezkatuz. Pinaburuen sorrera (jatorritzat kono emeak dituztela) bigarren urtearen udazkenean bukatzen da. Urte bateko pinaburuak pinaburu helduak baino txiki eta borobilduagoak dira. Pinaziak 6-7 mm-takoak izaten dira eta haizearen bidezko sakabanaketa errazten dute. Bere hedapena hazien bidez ematen da.
64 ⟶ 68 lerroa:
=== ''Pinus pinaster'' ===
''Pinus pinaster'' edo '''itsas pinua,''' pinu autoktonoa da. Bere azikulen eta pinaburuen tamainagatik ezagutzen da, iberiar pinuen artean handienak izanik.
Espezie honen enborra, orokorrean, pixka bat okertua azaltzen da eta kolore marroi ilunarekin, bere azal lodia dela eta. 40 metrotako altuera har dezake. Haren azikulen tamaina 10-25 cm artean dago eta pinaburuak luze samarrak dira, 8-22 cm luze eta 5-8 cm zabalerarekin. Haren hostoak bikoteka daude, adar txiki bakoitzean ([[brakiblasto]] deituak) bi hosto dituela. Pinaziak txikiak dira, eta pinaburuak hazi eta irekitzen direnean (2 urte pasatzean), mintzezko hegala batekin irteten dira, haizearen bidezko sakabanaketa errazteko.
Monoikoak dira: oin bakoitzak bereizitako kono arrak eta emeak sortzen ditu. Arrak multzoetan agertzen dira adarren muturretatik gertu, horiak dira eta polen kantitate handiak sortzen dituzte. Emeak, aldiz, kolore bioletakoa da eta adar altuen ia muturrean kokatzen dira.
103 ⟶ 107 lerroa:
=== ''Pinus pinea'' ===
''Pinus
Pinaburuak 8-15 cm-ko luzera eta 7-10 cm-ko zabalera daukate, eta adaxketan eseriak agertzen dira. Pinaziak handiak dauzkate ere (2 cm-tara heldu ahal dira) eta hauek ez daukate mintzezko hegalik, beste espezie batzuk bezala. 30 metrotako altuera har dezake (normalean 25 metro ingurutakoak dira). Bere azala plaka lodi eta gorrixketan bananduta dago. Hostoak azikula forma daukate, bikoteka atertazen dira eta 10-15 cm inguruko luzera daukate, nahiz eta 20 cm.ko salbuespenak egon.
122 ⟶ 126 lerroa:
==== Erabilerak ====
''Pinus pinea-''ren erabilerarik garrantzitsuena bere pinaziak dira. Oso prezio altuak izatera ailegatzen dira eta Iberiar Penintsulako probintzia batzuetan haien bilduketa debekatuta dago, bakarrik pertsona espezializatuek egin dezakete.
Nahiz eta Pinus generoaren pinazi guztiak jangai izan, ''Pinus pinea''-ren pinaziak gozoenak dira haren tamaina eta zaporeagatik. Gozogintzan erabiltzen diren pinaziak espezie hauenak dira. Baita ere alkoholdun edariak egiteko.
Beste alde batetik, bere egurra eza da kalitate onekoa eta sutarako egurrarako erabili ohi da.
145 ⟶ 149 lerroa:
Basotze artifizialei esker, orain oso hedatua dago Europako hego-mendebaldean, Zelanda Berrian, Txilen, Australian eta Hegoafrikan. Gaur egun Euskal Herrian banaketa zabala duen arren, zuhaitz hau berezko area txikienetakoa den pinua da.
Euskal Herrian intsinis pinuaren gehiegizko landaketaren eta ustiaketaren ondorioz, bertako basoak arriskuan jarri ditu. Gainera, intsinis pinuak eragiten duen lurraren azidifikazioak bertako basoen birsortzea eragozten du. Eta, gainera,
==== Erabilerak ====
151 ⟶ 155 lerroa:
=== ''Pinus sylvestris'' ===
''Pinus sylvestris'' edo '''pinu gorria,''' bere altueragatik ere ezaguna da, ia 40 metrotara heltzen delarik.
Haren enborra oso lodia da eta espezie honen berezitasun nabariena, enborrararen goikaldean hartzen du laranja kolorea da, izokinaren kolorearen antzekoa. Kolore hau enborraren azal faltagatik da, barruko egitura kanpora geratzen baita. Ezaugarri hau hurrunetik bereizi ahal da, horregatik erraza da espezie hau besteetatik bereiztea.
198 ⟶ 202 lerroa:
Lur subalpetarra birpopulatzeko oso erabilia izan da, lurzorua babesteko eta berreskuratzeko asmoz.
<br />
== Banaketa geografikoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pinus - EcuRed|url=https://www.ecured.cu/Pinus#Origen_y_distribuci.C3.B3n|aldizkaria=www.ecured.cu|sartze-data=2019-03-19}}</ref>==
Pinuak jatorriz Ipar Hemisferiokoak dira, baita Hego Hemisferioko tropikoaren eremu batzuetakoak ere. Munduan 110 pinu espezie inguru ezagutzen dira. Espezie bakarra dago Ekuadorren hegoaldean aurkitu zena, Sumatra irlan (2ºS, Sumatrako pinua). Ipar Amerikan, 66ºN eta 12ºN latitudeen arteko eskualdeetan kokatzen dira, Jack pinua (Kanadan) edo pinu karibetarra (Nikaraguan).
212 ⟶ 216 lerroa:
== Erabilerak ==
'''Pinuak''' edo '''lerrak''' (''Pinus'') [[pinazeo]]en familiako zuhaitz edo zuhaixka genero bat da. Adaburua piramidal edo borobila izan daiteke eta pinu zaharretan, zabala eta etsia. ''Pinudia'' zuhaitz hauen [[baso]]a da.
Konifera mexikarrek baso-industriaren mantenua irudikatzen dute. Konifera hauetatik hainbat produktu lor daitezke, egurra, erretxina, ezpalak, haziak edota azikulak beste batzuen artean. Zelulosa eta papera egiteko erabiltzen dira. Bere egurra, beste alde batetik, altzairuak, etxeak, musika tresnak, posteak, kaxak, eskulangintza edota erregai moduan erabiltzen da. Erretxinari dagokionez, espezie batzuk hazien uztarako erabil daiteke, apaindura edo sendagai helburuekin.<ref>{{Cite web|url=https://www.biodiversidad.gob.mx/especies/gran_familia/plantas/pinos/pinos.html|izenburua=Pinos y cedros (Gimnosperma)|sartze-data=2019-02-24|egunkaria=|aldizkaria=biodiversidad mexicana|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=castellano|formatua=}}</ref>
== Berezitasunak ==
=== Banda gorria eta banda marroia ===
Pinudiak aberatsak dira onddoetan. ''Dothistroma septosporum'', ''Lecanosticta acicola'' eta ''Dothistroma pini onddoek,'' banda marroi eta banda gorria gaixotasuna sortzen ari dira Euskal Herriko pinudietan, batez ere Gipuzkoako zonaldean.<ref>{{Erreferentzia|url=https://distritoforestal.es/actualidad/actualidad-y-noticias/los-pinos-de-euskadi-se-mueren|aldizkaria=distritoforestal.es|sartze-data=2019-03-19}}</ref>
Onddo hauek Ipar Amerika eta Erdialdeko Amerikatik datoz. Europara 70.hamarkadan iritsi ziren. Bizkaian, 1975ean, pinudien 5.000 hektarea moztu behar izan zituzten onddoek eragindako gaixotasunarengatik.
233 ⟶ 235 lerroa:
Onddo espezie desberdinek eragindako banda gorria eta banda marroia izeneko gaixotasuna eragiten dute onddoek. Honek Ipar Amerikan du jatorria. Pinu gehienak eta beste konifera mota batzuk infektatzeko gai da.
Orokorrean, udaren bukaeran, kimu berriak gogortu ondoren hasten da infekzioa, izan ere gaixotasuna latente egoten da neguan zehar orratz hiletan. Kimuak hazten diren heinean, infekzioa garatzen hasten da, normalean, pinuan eta kasu bakan batzuetan pinaburuetan. Onddoak landarearen ehunetan bizi dira urte batez, eta urtea pasa ondoren, infekzioa eragiten dute.
Gaixotasunaren garapenerako, baldintza hezeak behar dira. Izan ere, 55 eta 100º F artean ernamuinak ireki eta orratzak hazten hasten dira, puntako ezkabia nabarmentzen hasteko.
239 ⟶ 241 lerroa:
Euskal Herrian, tenperaturen igoerak onddoen jokabidea aldatu du. Onddoen esporak haizea eta euriaren bidez garraiatzen dira eta pinuen azikuletan lagatzen dira. 12 °C baino tenperatura altuagoekin eta hezetasun maila %75 baino altuagoa izanik, garapena hasten da. 2018ko udaberri eta udan izandako tenperatura altuek, 12 orduz jarraian hezetasun tasa altua mantendu zuten, epidemia mailaraino iritsi zen garapena lortu arte.
==== Sintomak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algunas enfermedades de los pinos y abetos del mediooeste - Enfoque: Plantas y Enfermedades - Extensión de la Universidad de Illinois|url=https://extension.illinois.edu/focus_sp/pinediseases.cfm|aldizkaria=extension.illinois.edu|sartze-data=2019-03-19}}</ref>====
Lehenik agertzen den sintoma, azikuletako orban horixkak dira, sakabanatzean banda gorri edo marroiak eratzen dituztenak. Bi hilabetetan, orratzak lehortu, orratz guztiak marroi kolorekoak bihurtu eta erortzen dira. Beheko adarrak kaltetuenak izaten dira.
245 ⟶ 247 lerroa:
==== Irtenbideak ====
Onddo hauen garapena eteteko, esporen maila murriztu beharko litzateke, infekzio berriak ekiditeko eta azikula kimu berrien eraketa faboratzeko. Beste alde batetik, kuprean oinarrituriko tratamendu fungizidek eragin handia erakutsi dute mintegiak kontrolatzeko eta birlandatze gazteetan. Hala ere eztabaida handia sortu duen neurria izan da honakoa, kobrea oso kaltegarria baita ingururugiroarentzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua='El éxito del tratamiento con óxido cuproso va a depender del cómo se aplique'|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/boulevard/detalle/5957923/las-claves-tratamiento-oxido-cuproso-enfermedad-pinos/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2019-03-19}}</ref>
Gomendatzen da pinudietan dentsitatea murriztea, honela airea hobe zirkulatzeko eta gaixotasun hauekiko erresistenteak diren pinu espezieen ikerketak bultzateko.
=== Pinu-beldarra (''Thaumetopoea pityocampa'') ===
Pinu beldarra pinu mediterraneotan aurkitzen den plaga garrantzitsuenetarikoa da. '''"Prozesionaria'''" edo "'''pinu-beldar'''" deritzo, lerro zuzen batean mugitzen baitira, prozesio baten antzera.
Maiatzean ''Thaumetopoea pityocampa'' espeziea hasiko da berriro ere hegaka, denok ezagutzen dugun gaueko tximeletaren itxurarekin. Habiak pinuetan egiten dituzte eta hauen orratz eta kimuetaz elikatzen dira. Habi bat baino gehiago agertzean, plaga modura kontsideratzen da. Honela, pinu eskeletiko eta gaixoak uzten dituzte. Hala ere, nahiz eta oso latza badirudi ere, denborarekin pinuak indar gehiagorekin haziko dira berriro ere. Zedro eta izeiei ere eragiten di.
269 ⟶ 271 lerroa:
Baldintza faboragarrietan, larba helduek pinuak utzi eta prozesio baten modura lurperatzen dira, emea izanik gidaria. Hau gertatzeko tenperatura egokiena 20 °C izaten dira.
==== Aurre egiteko sistemak<ref>{{Erreferentzia|izena=El Blog de los|abizena=consejos|izenburua=La procesionaria del pino: Qué es, y cómo combatirla o eliminarla|hizkuntza=es|data=2017-02-09|url=http://www.ginerymira.com/blog/la-procesionaria-del-pino-que-es-y-como-combatirla-o-eliminarla/|aldizkaria=El Blog de los mejores consejos y trucos|sartze-data=2019-03-19}}</ref>====
* '''Zakuak kentzea''', banan bana moztuz, muturreaan aurkitzen direnak izan ezik, hauen kaltea ekiditeko. Moztu baino lehen zakuak ondo ureztatu, urtikariak murrizteko.
284 ⟶ 286 lerroa:
== Erreferentziak ==
<references />
{| class="wikitable"
|
| |||