Protoi: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-{{HezkuntzaPrograma}} +{{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}) |
t Robota: Aldaketa kosmetikoak |
||
1. lerroa:
{{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}
{{Partikula infotaula|bgcolour=|classification=[[Barioi]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2008PhLB..667....1A|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|issn=0370-2693|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2018-11-21}}</ref>|name=Protoi|image=[[
{{val|938.272046|(21)|ul=MeV/c2}}<ref name="2010 CODATA" /><br />
{{val|1.007276466812|(90)|ul=u}}<ref name="2010 CODATA" />|mean_lifetime=>{{val|2.1|e=29|u=years}} (egonkorra)<ref>{{Erreferentzia|izena=F.|abizena=Buccella|izenburua=An upper limit for the proton lifetime in SO(10)|orrialdeak=178–182|hizkuntza=en|abizena2=Miele|abizena3=Rosa|abizena4=Santorelli|abizena5=Tuzi|izena2=G.|izena3=L.|izena4=P.|izena5=T.|data=1989-12|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1989PhLB..233..178B|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-2|zenbakia=233|issn=0370-2693|doi=10.1016/0370-2693(89)90637-0|sartze-data=2018-11-21}}</ref>|electric_charge={{val|p=+|1|ul=e}}<br />{{val|1.602176565|(35)|e=-19|ul=C}}<ref name="2010 CODATA" />|charge_radius={{val|0.8775|(51)|ul=fm}}<ref name="2010 CODATA" />|electric_dipole_moment=<{{val|5.4|e=-24|u=e·cm}}|electric_polarizability={{val|1.20|(6)|e=-3|u=fm<sup>3</sup>}}|magnetic_moment={{val|1.410606743|(33)|e=-26|u=[[Joule|J]]·[[Tesla (unitatea)|T]]<sup>−1</sup>}}<ref name="2010 CODATA" /><br />
6. lerroa:
{{val|2.792847356|(23)|u=[[Magnetoi nuklear|μ<sub>N</sub>]]}}<ref name="2010 CODATA" />|magnetic_polarizability={{val|1.9|(5)|e=-4|u=fm<sup>3</sup>}}|magnetic_shielding_correction={{val|25.694|(14)|e=-6}}<ref name="2010 CODATA" />|spin={{frac|1|2}}|isospin={{frac|1|2}}|parity=+1|condensed_symmetries=''[[Isospin|I]]''(''[[Momentu angular osoa|J]]''<sup>''[[Paritatea (fisika)|P]]''</sup>) = {{frac|1|2}}({{frac|1|2}}<sup>+</sup>)|radius=≤{{val|0.862|0.012|e=-15|u=m}}<ref>
{{cite doi|10.1063/1.2808195}}</ref>}}
'''Protoia''' ([[
Atomo batek bere nukleoan duen protoi kopuruari [[zenbaki atomiko]] deritzo. Zenbaki atomikoa [[
Karga elektriko bera dutenez, protoiek elkar aldaratzen dute. Haatik, multzokaturik ager daitezke, indar nuklear sendoak direla eta.
Distantzia txikietara, indar nuklear bortitzaren erakarpena handiagoa da aldarapen elektrostatikoa baino; hori dela eta, protoiak trinkotu egiten dira, sakabanatu beharrean<ref>{{Erreferentzia|izena=Cottingham, W.|abizena=N.|izenburua=An introduction to nuclear physics|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/56761496|edizioa=2nd ed|isbn=0511040466|pmc=56761496|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.
16. lerroa:
== Historia ==
Hidrogenoaren antzeko egitura duen partikularen kontzeptua denbora luzez garatu zen. 1815ean [[William Prout|William Prout-ek]] atomo guztiak hidrogeno atomoz ("protyles" zeritzenak) osatuta daudela proposatu zuen, pisu atomikoaren interpretazio sinplista batean oinarrituta. Hipotesi hori baztertu egin zen pisu atomikoen balio zehatzagoak kalkulatu zirenean.
1886an, [[Eugene Goldstein|Eugene Goldstein-ek]] karga positibodun ioiez osatutako izpi katodikoak aurkitu zituen, eta honakoa proposatu zuen, [[Joseph John Thomson|Thomson-ek]] elektroia aurkitu ostean: atomoa elektrikoki neutroa denez, elektroiaren karga negatiboa konpentsatzeko, karga positiboa ere izan behar da atomoaren baitan. Izpi anodikoak erabiliz, kargaren eta masaren arteko arrazoia kalkulatu ahal izan zuen. Halaber,
[[Ernest Rutherford]] hartu ohi da protoiaren aurkitzailetzat. 1918an, Rutherford-ek honako esperimentu hau egin zuen: urrezko xafla mehe bati alfa partikulez eraso zion. Fisikariak espero zuen alfa partikulek desbideraketa txiki bat izango zutela urrezko atomoen artetik igarotzean, [[Thomsonen eredu atomikoa|Thomson-en eredu atomikoak]] aurresaten zuen bezala, baina esperimentuak erakutsi zuen alfa partikula gutxi batzuk 180º desbideratuta irteten zirela''';''' hau da, jaurtitzen ziren norabide berean higitzen ziren, baina aurkako noranzkoan: alfa partikulek errebotatu egiten zuten. Rutherford-ek pentsatu zuen karga positiboa atomoan oso kontzentraturik zegoelako errebotatzen zutela partikulek<ref>{{Erreferentzia|izena=Dahl, Per F.,|abizena=1932-2011.|izenburua=Flash of the cathode rays : a history of J.J. Thomson's electron|argitaletxea=Institute of Physics Pub|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/44959463|isbn=0585208530|pmc=44959463|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.
== Atomoen egitura ==
Protoiei eta neutroiei [[nukleoi]] deritze. Nukleoi horiek indar nuklearraren bidez loturik daude, atomoaren nukleoa osatuz. Nukleoaren egitura sinpleena hidrogeno atomoaren [[protio]] isotopoa (<sup>1</sup>H) da, zeina protoi bakarrez osatua dagoen. Hidrogenoaren beste bi isotopo [[
== Protoia partikulen fisikan ==
Protoiak ez dira oinarrizko partikulak, baizik eta <math>\tfrac{1}{2}</math>[[
=== Antiprotoia ===
34. lerroa:
Protoi askea partikula egonkorra da, eta oraindik ez da esperimentalki haren desintegrazioa behatu. Hala ere, eredu estandarrak bizitza-denbora finitua duela aurresaten du, eta haren bizitza-denbora <math>10^{31}</math>eta <math>10^{36}</math>urte bitartekoa dela uste da<ref>{{Erreferentzia|izena=F.|abizena=Buccella|izenburua=An upper limit for the proton lifetime in SO(10)|orrialdeak=178–182|hizkuntza=en|abizena2=Miele|abizena3=Rosa|abizena4=Santorelli|abizena5=Tuzi|izena2=G.|izena3=L.|izena4=P.|izena5=T.|data=1989-12|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1989PhLB..233..178B|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-2|zenbakia=233|issn=0370-2693|doi=10.1016/0370-2693(89)90637-0|sartze-data=2018-11-21}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Dae-Gyu|abizena=Lee|izenburua=Predictions for the proton lifetime in minimal nonsupersymmetric SO(10) models: An update|orrialdeak=229–235|hizkuntza=en|abizena2=Mohapatra|abizena3=Parida|abizena4=Rani|izena2=R. N.|izena3=M. K.|izena4=Merostar|data=1995-01-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1995PhRvD..51..229L|aldizkaria=Physical Review D|alea=1|zenbakia=51|issn=0556-2821|doi=10.1103/PhysRevD.51.229|sartze-data=2018-11-21}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=東京大学宇宙線研究所付属神岡宇宙素粒子研究施設|url=http://www-sk.icrr.u-tokyo.ac.jp/whatsnew/new-20091125-e.html|aldizkaria=www-sk.icrr.u-tokyo.ac.jp|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.
Bestalde, protoiak neutroi bihur daitezke, alderantzizko beta desintegrazio edo elektroi-harrapaketa deritzon prozesuaren bidez; neutroi-izarren sorreran gertatzen den bezalaxe. Gertaera hori ez da espontaneoa, energia xurgatzen baitu sistemak. Bestalde, prozesua itzulgarria denez, aurkako prozesua ere gerta daiteke, espontaneoki. Beta desintegrazio deritzo''',''' eta haren batez besteko bizitza 15 minutu ingurukoa da<ref>{{Erreferentzia|izena=S. N.|abizena=Ahmed|izenburua=Constraints on Nucleon Decay via Invisible Modes from the Sudbury Neutrino Observatory|hizkuntza=en|abizena2=Anthony|abizena3=Beier|abizena4=Bellerive|abizena5=Biller|abizena6=Boger|abizena7=Boulay|abizena8=Bowler|abizena9=Bowles|izena2=A. E.|izena3=E. W.|izena4=A.|izena5=S. D.|izena6=J.|izena7=M. G.|izena8=M. G.|izena9=T. J.|data=2004-03-10|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004PhRvL..92j2004A|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=10|zenbakia=92|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.92.102004|sartze-data=2018-11-21}}</ref>.
== Erreferentzia ==
| |||