Wikipedia

Platino: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t Robota: Aldaketa kosmetikoak
117. lerroa:
'''Platinoa''' [[elementu kimiko]] bat da, '''Pt''' ikurra eta 78 [[atomo-zenbaki|zenbaki atomikoa]] dituena. [[Metal preziatu]] gris zurixka, astun, xaflakor, harikor eta [[korrosio]]arekiko erresistentea da. Platino izena gaztelaniako ''platina'' hitzetik dator, "zilar txiki" euskaraz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Platinum {{!}} chemical element|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/science/platinum|aldizkaria=Encyclopedia Britannica|sartze-data=2018-10-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=platinum {{!}} Origin and meaning of platinum by Online Etymology Dictionary|hizkuntza=en|url=https://www.etymonline.com/word/platinum|aldizkaria=www.etymonline.com|sartze-data=2018-10-19}}</ref>
 
Platinoa platinoaren taldean sartzen da eta [[taula periodikoa]]<nowiki/>n [[10. taldeko elementu|10.taldean]] kokatzen da. Platinoaren sei [[isotopo]] ikus daitezke naturan. [[Lurrazal|Lurrazalean]]ean aurki daitekeen elementu arraroenetako bat da, batazbesteko 5 μg/kg-ko ugaritasuna du gutxi gorabehera.
 
[[Nikel]] eta [[kobre]] [[mea]]tan agertzen da eta, zenbaitetan, baita jatorrizko forman ere, gehienbat Hegoafrikan. Honek %80-ko ekoizpena du bitxien industrian. Munduan dagoen kopuru txikia dela eta, ehunka tona soilik ekoizten dira urtero, ondorioz, gai baliotsua da [[bitxi]]gintzan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter|abizena=Hobson|izenburua=Currency shocks knock platinum to 10-year lows|hizkuntza=en-GB|url=https://uk.reuters.com/article/uk-platinum-price/currency-shocks-knock-platinum-to-10-year-lows-idUKKBN1L219X|aldizkaria=U.K.|sartze-data=2018-10-19}}</ref>
 
Platinoa gutxien erreakzionatzen duen metaletako bat da eta ikaragarrizko erresistentzia du [[Korrosio|korrosioarekikokorrosio]]arekiko, nahiz eta tenperaturak altuak izan. Horregatik, metal nobletzat hartzen da eta platinoa kimikoki libre askotan aurkitzen da jatorrizko platino bezala. Honengatik, Ameriketako kolonizazioaren aurreko bertakoek tresnak egiteko erabiltzen zuten, hondar askoko ibaietatik hartuz. Lehenengo aldiz 16.mendeko europako idatzietan aipatua izan zen. Haatik, [[Antonio de Ulloa|Antonio de Ulloak]]k 1748an argitaratutako erresina baten ondoren hasi zen metal honi buruzko ikerketa zientzialarien artean.
 
Bihurgailu katalitikoetan erabiltzen da, [[laborategi]]ko ekipamenduan, kontaktu [[Elektriko|elektrikoetanelektriko]]etan, [[odontologia]]n eta [[automobil]]-igorpenen kontrolerako gailuetan eta tenperatura handiko labeak indartzeko erabiltzen da. [[Metal]] pisutsu bat izanik, osasun arazoak ekar ditzake bere [[Gatz|gatzengatz]]en eraginpean jartzean, baina [[Korrosio|korrosioarekikokorrosio]]arekiko erresistentzia handia duenez, platino metalikoa ez da inoiz egon lotuta osasun ondorioetara. Platinoa duten konposatuak, hala nola, cisplatinoa, oxiplatinoa eta karboplatinoa hainbat [[minbizi]] sendatzeko [[Kimioterapia|kimioterapiankimioterapia]]n aplikatzen da.<ref>{{Cite web|url=https://ses.library.usyd.edu.au/bitstream/2123/9269/2/41%20Dalton%20perspective.pdf|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>
 
2018.urtean, platinoaren balioa [[Ontza (unitatea)|ontza]] bakoitzeko $833,00 da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Platinum Prices {{!}} Platinum Price Chart History {{!}} Price of Platinum Today|hizkuntza=en|url=https://www.apmex.com/spotprices/platinum-price|aldizkaria=APMEX|sartze-data=2018-10-19}}</ref>
132. lerroa:
 
=== Fisikoak ===
Fisikoki, platinoa oso astuna, leuna, distiratsua, malgua eta harikorra da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Chemistry : foundations and applications|argitaletxea=Macmillan Reference USA|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/54767189|isbn=0028657217|pmc=54767189|sartze-data=2018-10-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Platinum - The chemical element, its science, properties, and uses|url=https://www.explainthatstuff.com/platinum.html|aldizkaria=Explain that Stuff|sartze-data=2018-10-22}}</ref>Gainera, platinoa [[Urre|urreaurre]]a, [[Zilar|zilarrazilar]]ra eta [[Kobre|kobreakobre]]a baino harikorragoa da<ref>{{Erreferentzia|izena=Mel|abizena=Schwartz|izenburua=Encyclopedia and Handbook of Materials, Parts and Finishes|data=2002-04-29|url=http://dx.doi.org/10.1201/9781420017168|doi=10.1201/9781420017168|sartze-data=2018-10-22}}</ref>, hau da, presio aldaketengatik bere forma aldatu edo transformatzen duela. Honegatik, metal guztietatik harikorrena da. Beste aldetik, urrea platinoa baino malguagoa da, urrea moldatzeko errazagoa bilakatuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Energy Data Conversion Handbook|data=1984|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-1-349-07397-9|doi=10.1007/978-1-349-07397-9|sartze-data=2018-10-22}}</ref>
 
Metalak [[Korrosio|korrosioarekikokorrosio]]arekiko ikaragarrizko erresistentzia du, tenperatura altuetan finko mantetzen da eta propietate elektrikoak ditu. Platinoa oxidatu egiten da, PtO2 osatuz, 500&nbsp;°C-etan<ref>{{Erreferentzia|izena=Thilo|abizena=Rehren|izenburua=The Minting of Platinum Roubles|orrialdeak=120–129|data=2006-07-01|url=http://dx.doi.org/10.1595/147106706x128890|aldizkaria=Platinum Metals Review|alea=3|zenbakia=50|issn=0032-1400|doi=10.1595/147106706x128890|sartze-data=2018-10-22}}</ref>. [[Fluor|Fluorrarekin]]rarekin energetikoki erreakzionatzen du eta baita, [[kloro]], [[bromo]], [[iodo]] eta [[Sufre|sufrearekinsufre]]arekin ere. Platinoa [[Azidoazido klorhidriko|azido klorhidrikoan]]an eta [[Azidoazido nitriko|azido nitrikoan]]an disolbaezina da. Baina, bi horien, azido klorhidriko eta azido nitrikoaren arteko nahastean (aqua regia),berriz, disolbatu egiten da eta <chem>H2PtCl6</chem>sortzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CRC handbook of chemistry and physics : a ready-reference book of chemical and physical data.|argitaletxea=CRC|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/85691089|edizioa=88th ed.|isbn=9780849304880|pmc=85691089|sartze-data=2018-10-22}}</ref>
 
Bere ezaugarri fisiko eta kimikoen balantzeak industrian oso baliagarria izatea eragiten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Handbook of corrosion data|argitaletxea=ASM International|data=1995|url=https://www.worldcat.org/oclc/32661013|edizioa=2nd ed|isbn=0871705184|pmc=32661013|sartze-data=2018-10-22}}</ref>
146. lerroa:
Azido leun bat den heinean, platinoak afinitate bikaina du sufrearengan, hala nola, dimetil sulfoxidoan. Azken hori erreakzio batean erabiltzean kontu handia eduki behar da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Yuan|abizena=Han|izenburua=Mono- vs Bis(carbene) Complexes:  A Detailed Study on Platinum(II)−Benzimidazolin-2-ylidenes|orrialdeak=4612–4617|abizena2=Huynh|abizena3=Tan|izena2=Han Vinh|izena3=Geok Kheng|data=2007-08|url=http://dx.doi.org/10.1021/om700543p|aldizkaria=Organometallics|alea=18|zenbakia=26|issn=0276-7333|doi=10.1021/om700543p|sartze-data=2018-10-22}}</ref>
 
2007.urtean, [[Gerhard Ertl|Gerhard Ertil]]-ek [[Kimikako Nobel Saria]] irabazi zuen, [[Karbonokarbono monoxido|karbono monoxidoaren]]aren oxidazio katalitikoaren mekanismoa zehazteagatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gerhard|abizena=Ertl|izenburua=Reactions at Surfaces: From Atoms to Complexity (Nobel Lecture)|orrialdeak=3524–3535|data=2008-04-28|url=http://dx.doi.org/10.1002/anie.200800480|aldizkaria=Angewandte Chemie International Edition|alea=19|zenbakia=47|issn=1433-7851|doi=10.1002/anie.200800480|sartze-data=2018-10-22}}</ref>
 
=== Isotopoak ===
153. lerroa:
=== Gertakariak ===
[[Fitxategi:Platinum-nugget.jpg|alt=|ezkerrera|thumb|Platinoa]]
Platinoa oso metal arraroa da<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Cohen|izenburua=Earth audit|orrialdeak=34–41|data=2007-05|url=http://dx.doi.org/10.1016/s0262-4079(07)61315-3|aldizkaria=New Scientist|alea=2605|zenbakia=194|issn=0262-4079|doi=10.1016/s0262-4079(07)61315-3|sartze-data=2018-10-27}}</ref>eta bere kontzentrazioa [[Lurrazal|lurrazaleanlurrazal]]ean 0,05 pm-koa da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Encyclopaedia of occupational health and safety.|argitaletxea=International Labor Office|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/35279504|edizioa=4th ed.|isbn=9221092038|pmc=35279504|sartze-data=2018-10-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=KJ|abizena=Murata|izenburua=Spectrochemical Analysis for Trace Elements in Geological Materials|argitaletxea=ASTM International|orrialdeak=67–67-13|url=http://dx.doi.org/10.1520/stp39566s|aldizkaria=Symposium on Spectrochemical Analysis for Trace Elements|isbn=9780803156647|sartze-data=2018-10-27}}</ref>. Batzuetan, zilarrarekin nahasten dute. Platinoa kimikoki jatorrizko platinoarekin bereizita aurkitzen da eta platinoaren taldeko metal eta [[Burdina|burdinarekinburdina]]rekin [[Aleazio|aleatuta]]. Normalean, jatorrizko platinoa alubial depositoetan aurkitzen da. Alubial depositoak Ameriketako kolonizazioaren aurreko bertako jendeak erabiltzen zuten [[Chocó (departamendua)|Chocó departamenduan]]. Kolonbia oraindik, platinoaren taldeko metalen iturri da. Beste alubial deposito handI bat [[Uralak|Uraletan]] dago, Errusian eta oraindik meatzegietan metatuta.
 
[[Nikel]] eta [[Kobre]] depositoetan, platinoaren taldeko metalak [[sulfuro]] (Adib: (Pt,Pd)S) , [[telurio]] (Adib: PtBiTe) , [[antimonio]] (Adib: Pd,Sb) eta [[Artseniko|arsenikoetan]] (Adib: PtAs2) bezala agertzen dira eta bukaeran nikel eta kobrearekin. Platino arsenikoa, platinoaren iturri handienetakoa da nikelarekin elkartuta [[Sudburyko arroa|Sudburyko arroako]]ko depositoetan, [[Ontario (Ohio)|Ontario]], [[Kanada|Kanadan]]n. [[Alaska|Alaskan]]n 17.000kg platino metatu zen 1927 eta 1975.urtearen artean. Meatzeetako operazioek 1990an izan zuten bukaera<ref>{{Erreferentzia|izena=I. M.|abizena=Reed|izenburua=Report on platinum placers south of Goodnews Bay, Alaska|data=1931|url=http://dx.doi.org/10.14509/944|sartze-data=2018-10-27}}</ref>. Sulfuro mineralak (Pt,Pd,Ni)S-ek, platinoaz gain, paladio eta nikela ditu. Azken mineral hau [[Hegoafrika|Hegoafrikan]]n agertzen da.
 
1865ean, [[Kromita|kromitakkromita]]k identifikatuak izan ziren Bushveld aldean, [[Hegoafrika|Hegoafrikan]]n; platinoaren aurkikuntzarekin segidan, 1906an<ref>{{Erreferentzia|izena=George McCall|abizena=Theal|izenburua=LIEUTENANT-GENERAL SIR GALBRAITH LOWRY COLE, GOVERNOR, INSTALLED 9TH SEPTEMBER 1828, RETIRED 10TH AUGUST 1833|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdeak=1–29|url=http://dx.doi.org/10.1017/cbo9780511783227.002|aldizkaria=History of South Africa since September 1795|isbn=9780511783227|sartze-data=2018-10-29}}</ref>. 1924.urtean, Hans Merensky geologoak platinoaren hornidura handi bat aurkitu zuen Bushveld Igneous Counplex-ean, Hegoafrikan. Aurkitu zuen geruza espezifikoa, Merensky Reef deiturikoa, %75ko platinoz osatua dago<ref>{{Erreferentzia|izena=R.G|abizena=Cawthorn|izenburua=A stream sediment geochemical re-investigation of the discovery of the platiniferous Merensky Reef, Bushveld Complex|orrialdeak=59–69|data=2001-01|url=http://dx.doi.org/10.1016/s0375-6742(00)00163-1|aldizkaria=Journal of Geochemical Exploration|alea=1|zenbakia=72|issn=0375-6742|doi=10.1016/s0375-6742(00)00163-1|sartze-data=2018-10-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Richard J.|abizena=Seymour|izenburua=Platinum-Group Metals|argitaletxea=John Wiley & Sons, Inc.|abizena2=O'Farrelly|izena2=Julia I.|data=2001-07-13|url=http://dx.doi.org/10.1002/0471238961.1612012019052513.a01.pub2|isbn=0471238961|sartze-data=2018-10-29|encyclopedia=Kirk-Othmer Encyclopedia of Chemical Technology}}</ref>. Norilsk, [[Errusia|Errusian]]n dagoen [[kobre]]-[[nikel]] depositoa eta [[Sudburyko arroa|Sudburyko arroan]]n, [[Kanada|Kanadan]]n dagoena, beste bi deposito handienak dira. Nikelezko mea ekoizten duten kantitate handi bat, platinoaren 0,5 ppm-ko meaz osatuta daude. Erreserba txikiago batzuk Estatu Batuetan aurki daitezke, adibidez, Absaroka mendikatean, Montanan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=New York Times New York City Poll, August 2006|data=2008-04-11|url=http://dx.doi.org/10.3886/icpsr04623|aldizkaria=ICPSR Data Holdings|sartze-data=2018-10-29}}</ref>. 2010.urtean, [[Hegoafrika]] platinozko ekoizle nagusia izan zen, ia %77-ko banaketarekin, Errusiarekin jarraian %13-arekin. 2010ean, munduko ekoizpena 192.000kg (423.000lb) izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bowen, Paul Edward, (born 17 July 1967), QC 2012|argitaletxea=Oxford University Press|data=2012-12-01|url=http://dx.doi.org/10.1093/ww/9780199540884.013.256134|sartze-data=2018-10-29|encyclopedia=Who's Who}}</ref>
 
Platino deposito handiak [[Tamil Nadu|Tamil Nadu estatuan]], [[India|Indian]]n daude.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mattison|abizena=Mines|izenburua=Hindus at the edge: Self-awareness among adult children of interfaith marriages in Chennai, South India|orrialdeak=223–248|data=1998-08|url=http://dx.doi.org/10.1007/s11407-998-0015-3|aldizkaria=International Journal of Hindu Studies|alea=2|zenbakia=2|issn=1022-4556|doi=10.1007/s11407-998-0015-3|sartze-data=2018-10-29}}</ref>
 
Platinoa [[Ilargia|Ilargian]]n eta [[Meteorito|meteoritoetanmeteorito]]etan ugaritasun handiarekin agertzen da. Horrela, platinoa lurreko [[bolido]] inpaktuan aurkitzen delarik eta honek eragin positibo bat du, [[Sumendi|bolkanismoan]] eta ekonomikoki [[Meatzaritza|meatzetan]] metatu daitekeela. Honen adibidea, [[Sudburyko arroa]] da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meteorites : flux with time and impact effects|argitaletxea=Geological Society|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/40100784|isbn=1862390177|pmc=40100784|sartze-data=2018-10-29}}</ref>
 
== Konposatuak ==
172. lerroa:
Azido hexakloroplatinikoa berotzen denean, platino(IV)kloruroa eta platino(II)kloruroa, platino elementalean deskonposatzen dira, nahiz eta erreakzioak pixkana-pixkanaka gertatzen ez diren:<ref>{{Erreferentzia|izena=A. E.|abizena=Schweizer|izenburua=Thermal decomposition of hexachloroplatinic acid|orrialdeak=2326–2327|abizena2=Kerr|izena2=G. T.|data=1978-08|url=http://dx.doi.org/10.1021/ic50186a067|aldizkaria=Inorganic Chemistry|alea=8|zenbakia=17|issn=0020-1669|doi=10.1021/ic50186a067|sartze-data=2018-10-29}}</ref>
 
<chem>(H3O)2PtCl6.nH2O <<=> PtCl4 + 2HCl + (n+2)nH2O</chem>
 
<chem>PtCl4 <<=> PtCl2 + Cl2</chem>
181. lerroa:
 
=== Oxidoak ===
Platino(IV)oxidoa,PtO<sub>2</sub> "Adams" katalizatzaile gisa ere ezaguna dena, [[Potasiopotasio hidroxido|potasio hidroxidotan]]tan (KOH) eta azido kontzentratutuan disolbagarria den hauts beltz bat da. PtO<sub>2</sub> eta gutxigo,PtO, berotan deskonposatu egiten dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Dale|abizena=Perry|izenburua=Handbook of Inorganic Compounds, Second Edition|argitaletxea=CRC Press|data=2011-05-10|url=http://dx.doi.org/10.1201/b10908|isbn=9781439814611|sartze-data=2018-11-04}}</ref>. Platino(II,IV)oxidoa, Pt3O4, ondorengo erreakzioan eratzen da:
 
<chem>2Pt^2+ + Pt^4+ + 4O^2- -> Pt3O4</chem>
192. lerroa:
Zeise gatza, etilen ligandoa duena, aurkitu zen lehenengo konposatu organometalikoetako bat izan zen. Dikloro(zikookta-1,5-dienoa)platinoa(II) komertzialki erabilgarria den olefineko konplexu bat da. Honek bakterioen ligak erraz desplazatu dezake. Bakterioen konplexua eta halogenuroak platinoaren kimikarako abiapuntuak dira.
 
Cisplatin, platino karratuen serieko lehenengoa da, platino(II)-az gain, kimioterapiako drogak ditu<ref>{{Erreferentzia|izena=Imogen A.|abizena=Riddell|izenburua=1. Cisplatin and Oxaliplatin: Our Current Understanding of Their Actions|argitaletxea=De Gruyter|orrialdeak=1–42|abizena2=Lippard|izena2=Stephen J.|data=2018-02-05|url=http://dx.doi.org/10.1515/9783110470734-007|aldizkaria=Metallo-Drugs: Development and Action of Anticancer Agents|isbn=9783110470734|sartze-data=2018-11-04}}</ref>. Besteak beste, carboplatin eta oxaliplatin. Konposatu honek [[DNA]] berriz konektatzezko gai da eta [[Kimioterapia|kimioterapiakokimioterapia]]ko eragileak joaten diren antzeko bidetan zelulak hiltzeko gai dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Adair D.|abizena=Richards|izenburua=Synthetic Metallomolecules as Agents for the Control of DNA Structure|abizena2=Rodger|izena2=Alison|data=2007-06-19|url=http://dx.doi.org/10.1002/chin.200725222|aldizkaria=ChemInform|alea=25|zenbakia=38|issn=0931-7597|doi=10.1002/chin.200725222|sartze-data=2018-11-04}}</ref>. (Cisplatin-en albo-ondorioak, besteak beste, goragalea eta oka, ile-galera, entzumen-galera dira).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Margadale, 2nd Baron, (James Ian Morrison) (17 July 1930–6 April 2003)|argitaletxea=Oxford University Press|data=2007-12-01|url=http://dx.doi.org/10.1093/ww/9780199540884.013.u26596|sartze-data=2018-11-04|encyclopedia=Who Was Who}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Takashi|abizena=Taguchi|izenburua=Cisplatin-Associated Nephrotoxicity and Pathological Events|argitaletxea=KARGER|orrialdeak=107–121|abizena2=Nazneen|abizena3=Abid|abizena4=Razzaque|izena2=Arifa|izena3=M. Ruhul|izena4=Mohammed S.|data=2005|url=http://dx.doi.org/10.1159/000086055|aldizkaria=Contributions to Nephrology|isbn=380557858X|sartze-data=2018-11-04}}</ref>
 
<gallery mode="packed" heights="150px">
211. lerroa:
 
=== Europarren aurkikuntza ===
Platinoaren lehenengo aipamena 1557. urtean egindakoa da [[Julio Zesar Eskaligero]] humanista italiarraren idatzietan agertzen da. [[Darién|Darien]] eta [[Mexiko]] artean aurkitutako metal noble ezezagun bat bezala zegoen deskribatua "ez suak ezta egile Espainiarrek likidotu zezaketena". Beraien lehenengo aldietan, Espainiarrentzat urreak zuen ezpurutasun bat besterik ez zen platinoa. Orokorrean banandua izaten zen gehiago ez erabiltzeko. Hare gehiago, dekretu ofizial bat zegoen urrea platinoaren ezpurutasunekin faltsutzea debekatzen zuena.
[[Fitxategi:Almirante_Antonio_de_Ulloa.jpg|thumb|Almirante Antonio de Ulloa]]
[[Fitxategi:Platinum-symbol_2.svg|alt=|ezkerrera|thumb|109x109px|Patinoak [[alkimia]]<nowiki/>n jaso zuen sinboloa, zilarraren sinboloa (ilargia) eta urrearena (eguzkia) nahastuta zen.]]
221. lerroa:
 
=== Malgutasuna ===
Carl von Sickingenek platinoa aztertu zuen jarraiki 1772an. Honek platinoa malgua bilakatzea lortu zuen, metala urrearekin aleatuz, [[Aleazio|aleazioaaleazio]]a [[aqua regia]] berotan disolbatuz, platinoa [[amonio kloruro]]<nowiki/>arekin hauspeatuz, amonio kloroplatinatoa sutan jarriz, eta azkenik ongi banatutako platinoa mailukatuz, hau atxikitzeko. [[Franz Karl Achard]]<nowiki/>ek, lehen platinoa arragoa egin zuen 1784an. Platinoa artsenikoarekin fusioz elkartu zuen eta ondoren artsenikoa lurrunduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Weeks, Mary Elvira,|abizena=1892-|izenburua=The discovery of the elements ...|argitaletxea=[publisher not identified]|url=https://www.worldcat.org/oclc/23991202|edizioa=3d ed. rev|isbn=0848685792|pmc=23991202|sartze-data=2018-11-06}}</ref>
 
Platinoa bere platinoaren taldetik lehenengoa aurkitu zuten elementua izan zelako, Scheffer eta Sickingenek bere gogortasuna zela eta (urre puruarena baino zerbait gehiago), platinoa erlatiboki malguezina, batzuetan haurkorra ere izango zela pentsatu zuten baina ez zeuden zuzen. Izan ere, urrearen harikortasun eta malgutasun antzekoak zituen. Beraien suposizioa saihestea ezinezkoa izan zen, esperimentuetako platinoa oso kutsatuta baitzegoen platinoaren taldeko best elementuez, [[Osmio|osmioaosmio]]a edota [[Iridio|iridioairidio]]a esate baterako, eta hauek platinoaren aleazioa hauskorrasgoa egiten zuten. "Plioxeno" izeneko platinozko hondakin hau urrearekin aleatzea zen konposatu malgu bat lortzeko modu bakarra garai haietan, baina agaur egun, guztiz purua den platinoa eskuragarria da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Internet Archive Wayback Machine|orrialdeak=48–6007-48-6007|data=2011-07-01|url=http://dx.doi.org/10.5860/choice.48-6007|aldizkaria=Choice Reviews Online|alea=11|zenbakia=48|issn=0009-4978|doi=10.5860/choice.48-6007|sartze-data=2018-11-06}}</ref>
 
1786. urtean, [[Karlos III.a Espainiakoa]]<nowiki/>k liburutegi bat eta laborategi bat utzi zizkion [[Pierre-François Chabaneau]]<nowiki/>ri bere ikerkuntzan laguntzeko. Chabaneauk arrakasta izan zuen mineralaren hainbat ezpurutasun kentzen, [[Urre|urreaurre]]a, [[Merkurio (elementua)|merkurioa]], [[Berun|berunaberun]]a, [[Kobre|kuprea]] eta [[burdina]] haien artean. Honengatik, metal bakar batekin lanean zebilela uste zuen baina oraindik ezezagunak ziren platino taldeko metalak zituen barnean. Ondorioz, esperimentuetan lortutako emaitzak ez ziren batere trinkoak. Batzuetan, malgua ematen zuen baina iridioarekin aleatzean, hauskorragoa zen. Beste kasuetan metala guztiz erregaitza zen, baina osmioarekin aleatzean, posible izango zen hau sutzea. Hilabete batzuen ondoren, Chabaneauk 23 kilogramo platino puru lortu zituen eta Joaquin Cabezasekin negozio bat hasi zuen. Honek Espainian "platinoaren aroa" hasi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Weeks, Mary Elvira,|abizena=1892-|izenburua=The discovery of the elements ...|argitaletxea=[publisher not identified]|url=https://www.worldcat.org/oclc/23991202|edizioa=3d ed. rev|isbn=0848685792|pmc=23991202|sartze-data=2018-11-06}}</ref>
== Ekoizpena ==
[[Fitxategi:Platinum_Mining.jpg|alt=|thumb|Hegoafrikako platino meatze bat goitik ikusita. Hegoafrikak munduko platinoaren %80a ekoizten du eta munduan ezagunak diren platino depositu ugari ditu.]]
Platinoa, platinoaren taldeko gainerako metalak bezala, [[nikel|nikela]]a<nowiki/>ren eta [[Kobre|kuprea]]<nowiki/>ren deribatutzat bezala lortzen da komertzialki. Kuprearen fintze elektrolitiko prozesuan zehar, [[Zilar|zilarrazilar]]ra bezalako metal nobleak, [[Urre|urreaurre]]a eta platinoaren taldeko metalak, baita [[selenio|selenioa]]a eta [[telurio|telurioa]]a elementuak, zelularen hondorantz joaten dira, "anodo lokatz" moduan, horrela hasiera emanez platinoaren taldeko metalen erauzketari.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Original PDF|url=http://dx.doi.org/10.15438/rr.5.1.7|sartze-data=2018-11-29}}</ref>
 
Platino purua depositu plazeretan edo bestelako meatan aurkitzen bada, ezpurutasunak erauzteko hainbat metodo erabiltzen isolatzen da. Platinoa gainerako ezpurutasunak baino askoz dentsoagoa delarik, arinagoak direnak erraz banandu daitezke likido batez flotatuz eta kenduz. Platinoa metal [[Paramagnetismo|paramagnetikoa]] da, nikela eta burdina ez bezala, bi hauek ferromagnetikoak izanik. Hori dela eta, bi ezpurutasun hauek elektroiman bat nahastetik pasatuz ken daitezke. Gainera, platinoaren fusio-puntua gehienena baino altuagoa delako, ezpurutasun ugari urtuak edo kiskalduak izan daitezke. Azkenik, platinoa azido sulfuriko eta klorhidrikotara erresistentea da, hala ere, beste substantzi askok momentuan erreakzionatzen dute hauekin. Ezpurutasun metalikoak beraz, bi azidoetako bat nahastea irabiatuz disolbatu daitezke eta horrela platinoa soilik lortu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Heiserman, David L.,|abizena=1940-|izenburua=Exploring chemical elements and their compounds|argitaletxea=Tab Books|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/23690209|edizioa=1st ed|isbn=083063018X|pmc=23690209|sartze-data=2018-11-29}}</ref>
243. lerroa:
=== Estandarra ===
[[Fitxategi:Platinum-Iridium_meter_bar.jpg|thumb|Platinum-Iridium metro barra.]]
1889tik 1960ra arte, [[Metro|metroametro]]a, iridio-platino aleazio barra baten luzera (90:10) bezala definitzen zen, Metroaren Nazioarteko Prototipo barra bezala ezagutzen zena. Horren aurreko barra platinoz osatua zegoen 1799an. Kilogramoaren Nazioarteko Prototipoa oraindik 1879. urtean egindako platino-iridio zilindro aleazioa berberaren diametroaz jarraitzen du definitua izaten gaur egun.<ref>{{Erreferentzia|izena=S. V.|abizena=Gupta|izenburua=Metre Convention and Evolution of Base Units|argitaletxea=Springer Berlin Heidelberg|orrialdeak=47–65|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-3-642-00738-5_4|aldizkaria=Units of Measurement|isbn=9783642007774|sartze-data=2018-11-29}}</ref>
 
Hidrogenoaren elektrodo estandarrak ere platinizatutako platinozko elektrodo bat erabiltzen du, korrosio eta erresistentzia delarik beste zenbaiten artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=A. M.|abizena=Feltham|izenburua=Platinized platinum electrodes|orrialdeak=177–193|hizkuntza=EN|abizena2=Spiro|izena2=Michael|data=1971-04|url=https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/cr60270a002|aldizkaria=Chemical Reviews|alea=2|zenbakia=71|issn=0009-2665|doi=10.1021/cr60270a002|sartze-data=2018-11-29}}</ref>
 
=== Inbertsiotzat ===
[[Fitxategi:One_litre_of_Platinum.jpg|thumb|%99,9 puruak diren zentimetro kubiko bateko platinoa, gutxi gorabehera US$696 000-ko balioarekin 2016ko ekainean.]]
Platinoa metal oso preziatu bat da ekonomiaren munduan. [[Txanpon|Txanponak]]ak, barrak eta [[Lingote|lingoteaklingote]]ak negoziatuak edo kolekzionatuak izaten dira. Platinoa bitxigintzan aurki daiteke, gehienbat %90-95 aleazio bezala. Horrela erabiltzen da daukan ospeagatik eta lingotearen balioagatik.<ref>{{Erreferentzia|url=http://dx.doi.org/10.12952/journal.elementa.000017.s002|sartze-data=2018-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Original treaties and international agreements filed and recorded during the month of June 2011: No. 1357|data=2011-12-14|url=http://dx.doi.org/10.18356/5049feea-en|sartze-data=2018-11-29}}</ref>
 
Erlojugintzan, Vacheron Constantin, Patek Philippe, [[Rolex]] eta Breitling bezalako konpaniek platinoa erabiltzen dute edizio mugatuak diren erlojuak saltzeko. Erlojulariak platinoaren propietate paregabeak baloratzen dituzte, ez delako higatzen ezta histutzen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Margaret|abizena=Gabanyi|izenburua=PSI in the Spotlight: September 2008|data=2008-09-15|url=http://dx.doi.org/10.1038/nw_psisgkb.2008.7|aldizkaria=PSI Structural Genomics Knowledgebase|issn=2041-8442|doi=10.1038/nw_psisgkb.2008.7|sartze-data=2018-11-29}}</ref>
[[Fitxategi:Pt_price_92_12.jpg|thumb|Platinoaren batez-besteko prezioa 1992 eta 2012 artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=John Henry|abizena=Newman|izenburua=To F. W. Faber. II|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdeak=25–26|data=1963-01-01|url=http://dx.doi.org/10.1093/oseo/instance.00142403|aldizkaria=The Letters and Diaries of John Henry Newman, Vol. 13: Birmingham and London: January 1849 to June 1850|isbn=9780199683376|sartze-data=2018-11-29}}</ref>]]
Platinoaren prezioa, 2008an $2252-tik $774-ra jaitsi zen ontza bakoitzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Barstow, Stan, (28 June 1928–1 Aug. 2011), writer|argitaletxea=Oxford University Press|data=2007-12-01|url=http://dx.doi.org/10.1093/ww/9780199540884.013.u6684|sartze-data=2018-11-29|encyclopedia=Who Was Who}}</ref>, ia 2/3-ko galera bat eraginez. Egonkortasun eta hazkuntza ekonomikoko garaietan, platinoaren prezioa urrearena baino bi aldiz altuagoa izatera iritsi daiteke. Bestalde, ekonomia kolokan egotean<ref>{{Erreferentzia|izena=Craig M.|abizena=Loftin|izenburua=Hay, Harry (07 April 1912–24 October 2002)|argitaletxea=Oxford University Press|data=2015-04|url=http://dx.doi.org/10.1093/anb/9780198606697.article.1501387|sartze-data=2018-11-29|serie=American National Biography Online}}</ref>, prezioak asko jaitsi ohi dira, urrearena baino baxuagoa izan arte, gutxiago eskatzen delako konpania edo enpresen aldetik, nahiz eta urrea industrian erabilia izan, bere eskaera ez da horrenbestekoa orokorrean.
 
=== Gainerako erabilerak ===
260. lerroa:
=== Ospe sinboloak marketinean ===
[[Fitxategi:Platinum_nuggets.jpg|thumb|Platinozko pepitak.]]
Platinoaren urritasunak metal bezala, esklusibotasuna eta aberastasuna adierazten du iragazleen artean. Platinozko debitu eta kreditu txartelak, urrezkoenak baino garrantzi handiagoa lortu dute.<ref>{{Erreferentzia|izena=John M|abizena=Gwin|izenburua=Pricing Financial Institution Products|orrialdeak=91–99|hizkuntza=en|data=1986-07-07|url=https://www.tandfonline.com/action/captchaChallenge?redirectUri=%2Fdoi%2Fabs%2F10.1300%2FJ090v01n03_07|aldizkaria=Journal of Professional Services Marketing|alea=3|zenbakia=1|issn=0748-4623|doi=10.1300/j090v01n03_07|sartze-data=2018-11-29}}</ref> Platinozko sariek bigarren postua dute, diamantearen atzetik izanik baina urrea, zilarra eta brontzea gaindituz. Adibidez, Estatu Batuetan, milioi bat kopia baino gehiago saldu dituen album bat, platinozkoa izango da izendatua. Haatik, 10 milioi kopia baino gehiago saltzen dituenean, diamantezko izango da, rankinean altuagoa<ref>{{Erreferentzia|izena=Crouse, Richard,|abizena=1963-|izenburua=Big bang, baby : rock trivia|argitaletxea=Hounslow Press|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/43276698|isbn=0888822197|pmc=43276698|sartze-data=2018-11-29}}</ref>. Platinoa metal preziatu bat kontsideratzen da, bere erabilera urrearena edo zilarrena ez bezain arrunta izan arren.
 
== Osasun arazoak ==
Platinoa metal gisa ez da oso arriskutsua, baina platinozko gatzek hainbat efektu eragin ditzateke, hala nola:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Platino (Pt) Propiedades químicas y efectos sobre la salud y el medio ambiente|url=https://www.lenntech.es/periodica/elementos/pt.htm|aldizkaria=www.lenntech.es|sartze-data=2018-11-07}}</ref>
 
* [[DNA]] aldatzea
* [[Minbizi|Minbizia]]a
* Azalean eta muki-mintzetan erreakzio alergikoak
* Organo, heste, giltzurrun eta muinetan kalteak
* Entzumen arazoak
 
Platinoak minbizi zelulen biderketa bizkortua gelditu egiten du. Horretarako, zelulen material genetikoaren adarrak elkartzen ditu, [[DNA]] deritzona. [[DNA]] beharrezkoa da [[Zelula|zelulen]] hazkundea eta biderkaketa gertatzeko. Platinoak minbizi-zelulen barruan DNA kaltetzen du eta horrela, biderkatzea saihesten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Agentes alquilantes: Sales de platino. Historia, acción y eventos adversos.|hizkuntza=es-ES|data=2017-04-07|url=https://allaboutcancerco.wordpress.com/2017/04/06/agentes-alquilantes-sales-de-platino-historia-accion-y-eventos-adversos/|aldizkaria=allaboutcancerco|sartze-data=2018-11-07}}</ref>Horregatik, platinoaren antineoplastiko eragileak [[Kimioterapia|kimioterapiankimioterapia]]n erabiltzen dituzte, [[tumore]] batzuen kontrako jarduera ona erakusten baitute.
 
Gaixotasunen Kontrolerako eta Prebentziorako Zentruaren arabera, platinozko gatzetan epe laburreko esposizio batek begietako, sudurreko eta eztarriko narritadura sor dezake eta epe luzeko esposizioak, berriz, arnas aparatu eta larruazaleko alergiak. Gaur egungo OSHA estandarra 2 mikrogramo inguruko aire kubiko bakoitzeko 8 orduko laneko bataz bestekoa da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Original PDF|url=http://dx.doi.org/10.15438/rr.5.1.7|sartze-data=2018-11-06}}</ref>. Laneko Segurtasun eta Osasunerako Institutu Nazionalak gomendatutako esposizio-muga platinoari dagokionez, 1mg/m<sup>3</sup> eguneko 8 orduko lanegunekoa da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Samson Occom, journal, 1765 November 21|data=2015|url=http://dx.doi.org/10.1349/ddlp.1132|doi=10.1349/ddlp.1132|sartze-data=2018-11-06}}</ref>
 
Platinoaren kapsulak osagai medikoetan (bularreko inplanteak, ordezko prosetikoetan...) silikonazko goma eta gel-aren osagaiak fabrikatzen dituen [[Katalizatzaile|katalizatzaileakatalizatzaile]]a da, platinoak gorputzera sartzeko eta kontrako efektuak eragin ditzakeela aztertua dago. Elikagaien eta Droga Administrazioak eta beste erakunde batzuek gaia berrikusi dute eta ez dute topatu toxikotasuna in vivo frogatu daitekeelarik.<ref>{{Erreferentzia|izena=S. V. M.|abizena=Maharaj|izenburua=Assessment of the FDA Backgrounder on Platinum in Silicone Breast Implants: Implications for Public Health Policy|orrialdeak=95–102|data=2008-01|url=http://dx.doi.org/10.2190/hs.38.1.e|aldizkaria=International Journal of Health Services|alea=1|zenbakia=38|issn=0020-7314|doi=10.2190/hs.38.1.e|sartze-data=2018-11-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=M|abizena=BROOK|izenburua=Platinum in silicone breast implants☆|orrialdeak=3274–3286|data=2006-06|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.biomaterials.2006.01.027|aldizkaria=Biomaterials|alea=17|zenbakia=27|issn=0142-9612|doi=10.1016/j.biomaterials.2006.01.027|sartze-data=2018-11-06}}</ref>
 
== Erreferentziak ==
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Platino"(e)tik eskuratuta