Gottfried Wilhelm Leibniz: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
|||
9. lerroa:
Filosofiaren historian zein matematikarenean figura esanguratsua da. Newtonen lanarekiko paralelo, [[Kalkulu infinitesimal|kalkulu infinitesimal]]<nowiki/>a garatu zuen, notazio eta guzti, ordutik erabiltzen dena. [[Sistema bitar (astronomia)|Sistema bitarra]] ere asmatu zuen, egungo ordenagailuen oinarri birtuala dena.
[[René Descartes]], [[Baruch Spinoza]] eta Leibniz izan ziren XVII. mendeko hiru arrazionalista handiak. Haien filosofia tradizio [[Eskolastika|eskolastiko]]<nowiki/>ari loturik dago, eta [[logika modernoa]]<nowiki/>ren eta [[filosofia analitikoa]]<nowiki/>ren aurrekariak dira. Bestalde, Leibnizek [[Teknologia|teknologian]] ekarpenak egin zituen, bai eta [[Biologia|biologian]], [[Medikuntza|medikuntzan]], [[Geologia|geologian]], [[probabilitatearen teorian]], [[Ingeniaritza|ingenieritzan]] eta [[konputazioaren zientzian]] ere. Autoreak gai hauen zerrenda luzeari egindako ekarpenak egunerokoetan eta hamarnaka mila gutun eta argitaratu gabeko eskuizkribuetan jasotzen dira. Momentu honetara arte, ez da bere idazkien argitalpen osaturik egin, eta beraz, oraindik ezin da bere lorpenen zenbaketa osorik egin.▼
▲[[René Descartes]], [[Baruch Spinoza]] eta Leibniz izan ziren XVII. mendeko hiru arrazionalista handiak. Haien filosofia tradizio [[Eskolastika|eskolastiko]]<nowiki/>ari loturik dago, eta [[logika modernoa]]<nowiki/>ren eta [[filosofia analitikoa]]<nowiki/>ren aurrekariak dira. Bestalde, Leibnizek [[Teknologia|teknologian]] ekarpenak egin zituen, bai eta [[Biologia|biologian]], [[Medikuntza|medikuntzan]], [[Geologia|geologian]], [[probabilitatearen teorian]], [[Ingeniaritza|ingenieritzan]] eta [[konputazioaren zientzian]] ere. Autoreak gai hauen zerrenda luzeari egindako ekarpenak egunerokoetan eta hamarnaka mila gutun eta argitaratu gabeko eskuizkribuetan jasotzen dira. Momentu honetara arte, ez da bere idazkien argitalpen osaturik egin, eta beraz, oraindik ezin da bere lorpenen zenbaketa osorik egin.
== Biografia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Manzano, Jorge|argitaletxea=Oxford University Press|data=2011-10-31|url=http://dx.doi.org/10.1093/benz/9780199773787.article.b00116022|sartze-data=2019-03-11|encyclopedia=Benezit Dictionary of Artists}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Echeverría, Javier,|abizena=1948-|izenburua=Leibniz Javier Echeverría.|argitaletxea=Barcanova|data=1981|url=https://www.worldcat.org/oclc/431779468|isbn=8485923235|pmc=431779468|sartze-data=2019-03-11}}</ref>==
Gottfried Leibniz 1646ko uztailaren 1ean sortu zen, Leipzig-en, [[Hogeita Hamar Urteko Guda]] amaitu baino bi urte lehenago. [[Federico Leibniz]]<nowiki/>en semea zen, jurista eta [[Leipzigeko Unibertsitatea|Leipzigeko Unibertsitateko]] filosofia moraleko irakaslea, eta [[Catherina Schmuck]]<nowiki/>ena, lege-irakasle baten alaba.
55. lerroa:
=== Fisika ===
Leibnizek ekarpen handiak egin zituen bere garaiko estatika eta dinamikaren zientzia-esparruetan; sarritan Descartes eta Newtonekiko desadostasunek bultzatuta. Berak [[Mugimenduaren teoria|mugimenduaren teoria]] (dinamika) berri bat sortu zuen, [[Energia zinetiko|energia zinetika]] eta [[Energia potentzialean|energia potentzialean]] oinarritutakoa. Horrela, Newtonek uste zuenaren kontra (espazioa absolutua zela defendatzen
[[Partikula
Newtonen substantibismoaren arabera, aldiz, espazioa eta denbora munduan dauden objektuetatik independenteak diren enteak dira. Historiak, eta berarekin batera, erlatibitatearen teoriak, Leibnizi eman zion arrazoia, espazioa eta denbora objektuen artean existitzen diren harremanen sistemak direla planteatu zuenean.
=== Teknologia ===
1906. urtean izan ziren argitaratuta Leibnizen praktika eta ingenieritza lan asko. Zoritxarrez, oso gutxi dira ingelera itzulitakoak. Edozein kasutan, Leibniz ezaguna bihurtu da zientzia-aplikatuan egindako ekarpenengatik. Teoria eta praxiaren arteko bateragarritasunaren beharra azpimarratu zuen, ''[[Theoria cum Praxi]]'' latindar esaeran oinarrituz. Zentzu horretan, zientzia aplikatuaren sortzailetzat hartua izan da.
Haize-propultsore eta ur-bonbak, mineralak erauzteko meatze-makinak, prentsa hidraulikoak, lanparak, itsaspekoak eta erlojuak sortu zituen. [[Denis
==== Konputazioa ====
Leibniz, lehenengo zientifiko informatikoa edo informazioaren teoriko gisa hartua izan daiteke. Gaztetan, zenbaki sistema bitarra dokumentatu zuen, bere ibilbide akademikoan zehar birpasatu zuena. Beste autore batzuk landutako sistema bitarra sinplifikatu zuen, propietate logikoekin artikulatuz: [[Konjuntzio logiko|konjuntzioa]], banaketa, ukapena, identitatea, integratzea eta multzo hutsa. <ref>''Lande, Daniel. "Development of the Binary Number System and the Foundations of Computer Science". The Mathematics Enthusiast: 513–540''</ref>
1670. urtean, lau eragiketa aritmetiko oinarrizkoak egin zitzakeen makina bat eraikitzen hasi zen, urteetan zehar hobetzen joan zena. Gaur egungo ordenagailuen aurrekarietakoa den makina hau, Parisko Zientzien Akademian aurkeztu zuena. Horrez gain, zifratze-makina sortu zuen, 2010. urtean, Nicholas Rescherrek berreskuratutakoa.<ref>See N. Rescher, ''Leibniz and Cryptography'' (Pittsburgh, University Library Systems, University of Pittsburgh, 2012).</ref> Azkenik, 1693. urtean, ekuazio diferentzialak barnebil zitzakeen makina baten diseinua garatu zuen, "[[Integraph]]" deitu zuena. <ref>"The discoveries of principle of the calculus in Acta Eruditorum" (commentary, pp. 60–61), translated by Pierre Beaudry</ref>
Hardware eta software kontzeptuetatik gertu zegoen, Charles Babbage eta Ada Lovelacek landuko askoz geroago landuko zituztenak. 1679. urtean, sistema bitarraren beste makina bat imaginatu zuen, nahiko gertu zegoena ordenagailu digital elektroniko modernoetatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Edge.org|url=https://www.edge.org/|aldizkaria=www.edge.org|sartze-data=2019-03-11}}</ref><br />
88. lerroa:
Horrez gain, substantzien jarraitutasun tenporala [[A posteriori|a ''posteriori'']] ezagutzen badugu ere, (nik badakit Madril eta Bilboren arteko bidaian ni izaten jarraitzen dudala), egon behar da hori sustengatzen duen ''[[A priori eta a posteriori|a priori]]<nowiki/>zko'' arrazoia. Bestela esanda, ez da nahikoa nire barne-kontzientziak baieztatzea ni izaten jarraitzen dudala. Egon behar da hori justifikatzen den arrazoiren bat, banako baten substantziak, bere bizitzan zeharreko gertakarien aldakortasunaren gainetik, denboran zehar substantzia bera izaten duela. Enpirikoki frogagarria den arren, arrazionalki ere justifikatzeko modua dago. Bigarren bideari ekitean, monada/substantzia agertzen da banakoaren egoera guztien loturaren fundamentu modura. Hau logikoki honela ebatz daiteke: subjektuak predikatua barnebiltzen duela; hau da, nire nozio/subjektuaren gordetako barne-lege antzeko batzuk izan dira nik egindako bidaia horiek guztiak. <<Ni>>a da nire nozioaren egoera ezberdinen arteko lotura bermatzen duena.
''<nowiki/><nowiki/>''
Edozein kasutan, [[Jainko|Jainkoa]] da kontuan hartu ez dugun azken banakoa, eta gainera, bera da, alde batetik, substantzien nozioen bereizgarrien amaigabetasuna ''a priori'' ezagutzen duen adimen bakarra. Jainkoa da aniztasun espazio-tenporala ''a priori'' ezagutzen duen subjektua; eta beste batetik, Jainkoa da ere <<ni>> bakoitzaren predikatu guztiak ''a priori'' ezagutzen dituena.
| |||