Gottfried Wilhelm Leibniz: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
3. lerroa:
[[Fitxategi:Leibnitzrechenmaschine.jpg|thumb|''Stepped Reckoner'' izeneko aritmeta kalkuluak egiteko gai den makina. 1670. urtetik diseinatu eta eraikitzen egon zen "oinarrizko lau eragiketa aritmetikoak" egiteko gai zen makina hau, Parisko Zientzien Akademian aurkeztu zuena. Gaur egungo ordenagailuen aurrekarietako bat dugu ''Stepped Reckoner'' makina.]]
[[Fitxategi:Leibniz, Gottfried Wilhelm von – Nova methodus pro maximis et minimis - Acta Eruditorum - Tabula XII - Graphs, 1684.jpg|thumb|"Nota Methodus pro Maximis et Minims" argitaratutako kalkuluen lehenengo lana da. Leibnizek argitaratu zuen, 1684an, ''Acta Eruditorum'' izeneko 1682 eta 1782 arteko zientzia aldizkarian. Kalkulu infinitesimalaren sorrera gisa hartua da.]]
'''Gottfried Wilhelm Leibniz''', edo '''Gottfried Wilhelm von Leibniz''' ([[Leipzig]], 1646ko
XVII. eta XVIII. mendeetako pentsalari handienetakoa izan zen, <<azken jenio unibertsal>> gisa ezaguna. [[Metafisika]], [[epistemologia]], [[logika]], [[Erlijioaren zientzia|erlijioaren zientzia]], [[matematika]], [[fisika]], [[geologia]], [[legegintza]] eta [[historia]]<nowiki/>ren alorretan ekarpen sakon eta garrantzitsuak egin zituen.
9. lerroa:
Filosofiaren historian zein matematikarenean figura esanguratsua da. Newtonen lanarekiko paralelo, [[Kalkulu infinitesimal|kalkulu infinitesimal]]<nowiki/>a garatu zuen, notazio eta guzti, ordutik erabiltzen dena. [[Sistema bitar (astronomia)|Sistema bitarra]] ere asmatu zuen, egungo ordenagailuen oinarri birtuala dena.
[[René Descartes]], [[Baruch Spinoza]] eta Leibniz izan ziren XVII. mendeko hiru arrazionalista handiak. Haien filosofia tradizio [[Eskolastika|eskolastiko]]<nowiki/>ari loturik dago, eta [[Logika modernoa|logika modernoa]]<nowiki/>ren eta [[Filosofia analitikoa|filosofia analitikoa]]<nowiki/>ren aurrekariak dira. Bestalde, Leibnizek [[Teknologia|teknologian]] ekarpenak egin zituen, bai eta [[Biologia|biologian]], [[Medikuntza|medikuntzan]], [[Geologia|geologian]], [[Probabilitatearen teorian|probabilitatearen teorian]], [[Ingeniaritza|ingenieritzan]] eta [[Konputazioaren zientzian|konputazioaren zientzian]] ere. Autoreak gai hauen zerrenda luzeari egindako ekarpenak egunerokoetan eta hamarnaka mila gutun eta argitaratu gabeko eskuizkribuetan jasotzen dira. Momentu honetara arte, ez da bere idazkien argitalpen osaturik egin, eta beraz, oraindik ezin da bere lorpenen zenbaketa osorik egin.
== Biografia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Manzano, Jorge|argitaletxea=Oxford University Press|data=2011-10-31|url=http://dx.doi.org/10.1093/benz/9780199773787.article.b00116022|sartze-data=2019-03-11|encyclopedia=Benezit Dictionary of Artists}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Echeverría, Javier,|abizena=1948-|izenburua=Leibniz Javier Echeverría.|argitaletxea=Barcanova|data=1981|url=https://www.worldcat.org/oclc/431779468|isbn=8485923235|pmc=431779468|sartze-data=2019-03-11}}</ref>==
Gottfried Leibniz 1646ko uztailaren 1ean sortu zen, Leipzig-en, [[Hogeita Hamar Urteko Guda]] amaitu baino bi urte lehenago. [[Federico Leibniz]]<nowiki/>en semea zen, jurista eta [[Leipzigeko Unibertsitatea|Leipzigeko Unibertsitateko]] filosofia moraleko irakaslea, eta [[Catherina Schmuck]]<nowiki/>ena, lege-irakasle baten alaba.
Bere aita Leibnizek sei urte zituela zendu zenez, bere heziketa prozesua ama eta osabaren gain geratu zen, eta bere hitzetan, bere gain ere. Bere aita hil zenean, liburutegi pertsonal bat utzi zion, zazpi urtetatik aurrera nahieran erabili ahal izan zuena. Horrela, bertako edukiaz baliatu ahal izan zen, eta zehazki, [[Antzinaroko Historia]] eta [[Elizaren Aiten liburuez]].▼
Hamabi urtetarako, [[Latin|latina]] ikasi zuen bere kabuz, bere bizitzan zehar erabili zuena. Hori gutxi balitz, ordurako ere, [[Greziera|grekera]] ikasten hasi zen. Ordurako, filosofo klasikoak ezin hobeto ezagutzen zituen: [[Platon]], [[Aristoteles|Aristotele]], [[Virgilio]], [[Plotino]], eta oro har, filosofo latindar gehienak. Azpimarratzekoa da, baina, Aristotelerengandik jaso zuen eragina: azken honen Silogistikarekiko, batez ere predikatuen auziekiko, esaterako, interes handia izan zuen. Era berean, bere Logikaren ulerkeran, Platonen zenbait postulatu ate-joka zeuden: logika gizakiek erabiltzen duten zeinuen multzo bezala definitzean, mundu erreala (monadena) adierazten duena, kasu. Unibertsitatera sartu aurretik, hamabost urte zituela, modernoak irakurtzen zituen jadanik: [[Francis Bacon|Bacon]], [[Johannes Kepler|Kepler]], [[Galileo Galilei|Galileo]] eta [[René Descartes|Descartes]], besteak beste. 1661. urtean, hamalau urte zituela, [[Leipzigeko Unibertsitatea|Leipzigeko Unibertsitate]]<nowiki/>an izena eman zuen, bere ikasketa ofizialak [[filosofia]]<nowiki/>n hasiaz, [[Matematikaren historia|matematikaren historia]]<nowiki/>rekiko jakinmina adierazi zuen, baina azkenean, Zuzenbidea izan zen bere espezializazio-arloa. 1666. urtean, bere lehenengo liburu eta habilitazio-tesia argitaratu zuen: ''[[Arte konbinatorioari buruzko disertazioa|arte konbinatorioari buruzko disertazioa]].'' Gaztetako obra honetan [[Konbinatoria]], [[Arte (argipena)|artea]] eta [[Zientzia|zientziaren]] inguruan Leibnizen ideia nagusiak jasotzen dira. Leipzigeko Unibertsitateak bere graduazioa eta gero legegintzan irakasle-postua ematea ukatu ziotenean, [[Altdorfeko Unibertsitatea]]<nowiki/>n entregatzea erabaki zuen, eta bertan bost hilabetez lortu zuen bere doktoretza. Gerora, [[Altdorf (Renania-Palatinatua)|Altdorfen]] akademiko postua izatea ukatu zuen eta bere bizitza noblezia alemaniarren bi familia entzutetsuren zerbitzura jarri zuen.▼
▲Bere aita Leibnizek sei urte zituela zendu zenez, bere heziketa prozesua
Zenbait urtetan [[Europa]]<nowiki/>n zehar hiri ezberdinetara bidaiatzen egon zen, baina zalantzarik gabe, [[Paris]]<nowiki/>eko estantzia izan zen Leibniz gehien markatu zuena. Izan ere, bertan, [[Baruch Spinoza|Spinoza]]<nowiki/>ren jarraitzaileekin harremana egin zuen, eta [[René Descartes|Descartes]], [[Roberval]] eta [[Blaise Pascal|Pascal]]<nowiki/>en eskuizkribuak ezagutu zituen. Horrez gain, [[Christiaan Huygens|Huygensen]] adiskidea egin zen, ordura arte Leibnizek hain gutxi esploratutako matematiken munduan murgiltzen lagundu ziona. Zientzialari eta matematikari ugarirekin gutun bidezko harremana egiten hasi zen: [[Mariotte]], [[Malebranche Prestet]] eta [[Tschirnhaus]], esaterako. 1667. urtean, [[Kalkulu infinitesimal|kalkulu infinitesimala]] aurkitu zuen, ziurrenik, Pascalen zikloidearen inguruko tratatuan oinarrituta. Ingalaterran [[Isaac Newton|Newton]] bisitatu zuen eta berak ere kalkulu infinitesimala deskubritu zuen arren, gerora jakin da bide ezberdinetatik heldu zirela ondorio berdinera. Hau guztia gutxi balitz, [[Diferentzien kalkulua|diferentzien kalkulua]] edota bere [[Koadratura aritmetikoa|koadratura aritmetikoa]] deskubritu zituen, bai eta [[Pariseko Zientzien Akademia]]<nowiki/>n aurkeztua izan zen [[Aritmetika makina|aritmetika makina]] eraiki ere. Makina hau gaur egungo ordenagailuen aurrekarietako bat da.▼
▲Hamabi urtetarako, [[Latin|latina]] ikasi zuen bere kabuz, bere bizitzan zehar erabili zuena. Hori gutxi balitz, ordurako ere, [[Greziera|grekera]] ikasten hasi zen. Ordurako, filosofo klasikoak ezin hobeto ezagutzen zituen: [[Platon]], [[Aristoteles|Aristotele]], [[Virgilio]], [[Plotino]], eta oro har, filosofo latindar gehienak. Azpimarratzekoa da, baina,
▲Zenbait urtetan [[Europa]]<nowiki/>
1676. urtean, Alemaniara itzuli zenean, [[Hannover]] eta [[Brunswick]]<nowiki/>eko Etxeetako liburuzain eta historialari izendatua izan zen. Esan beharra dago, urte hau mugarria izan zela bere bizitzan, formazio fasetik sistematizazio eta ideien garapenerako trantsizioa izan baitzen. Urte horretatik aurrera, bere bizitza aurkikuntza eta proiektu zientifiko ugariz inguratua egon zen, gaztetako ikasketa eta bidaietan barneratutako jakintza guztiari esker. Bertan, denbora gehiena pasatu zuen jarduera filosofiko zientifiko, erlijioso eta politikoetan bere burua prestatzen. Bestalde, 1684. urterako, [[Ezagutza, egia eta ideien inguruko gogoeta|E''zagutza, egia eta ideien inguruko gogoeta'']] izeneko obra amaitu zuenean bere sistema filosofikoa ia erabat osatua zegoen. 1700an, [[Berlingo Zientzien Akademia]] sortu zuen eta bertako lehendakari izendatua izan zen.
27 ⟶ 34 lerroa:
== Obrak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Manzano, Jorge|argitaletxea=Oxford University Press|data=2011-10-31|url=http://dx.doi.org/10.1093/benz/9780199773787.article.b00116022|sartze-data=2019-03-11|encyclopedia=Benezit Dictionary of Artists}}</ref>==
Hiru hizkuntzatan idatzi zuen Leibnizek: [[Latin|latinez]], [[Frantses|frantsesez]] eta [[Aleman|alemanieraz]]. Bere bizitzan zehar, esku-orri ugari argitaratu zituen, gehienetan anonimoak. Hauen artean ''[[De jure suprematum]]'' izenekoa aurki dezakegu. Gutun askotan ere, ageri dira bere pentsamenduaren nozio anitz. 1895. urtean amaitu zen bere eskuizkribu eta gutunen jasoketa, 15.000 gutun eta 40.000 items-ekin osatutakoa. Hala ere, 1685 osteko eskutitzen zati handi batek argitaratu gabe jarraitzen du, autorearen beraren antolamendu arazoak direla medio. Bestalde, liburu filosofikoei dagokienean, hauek azpimarra ditzakegu:
* ''Arte konbinatorioari buruzko disertazioa, 1666.''
41 ⟶ 48 lerroa:
Leibnizen jardun zientifikoa oso intentsoa eta anitza izan zen, bera bizi zen artean emaitza garrantzitsuak eman zituelarik, baina batez ere pentsamendu zientifikoari aztertzeko bide berriak ireki zizkiolarik, asko egun jorratuak izaten jarraitzen dutenak. Antzinakoen zientzia eta matematika berreskuratzeko borondatea ageri da beregan, betiere zientzia eta matematika modernoaren emaitzen bidez, kritikaren galbahetik igaroz. Esate baterako sustantzia eta fenomeno bakoitzaren helburuaren azterketa berreskuratzen du. Hori izango litzateke filosofiaren jardun-eremua Jainkoaren obraren zentzua azaleratzea. Honela, zientzia eta filosofia ez dira kontrajartzen, mundua eta gure izatea bera hobeto ulertzeko bidean bat egiten duten ikuspuntuen artean elkar osatu baizik. Horrez gain, azpimarratzekoa da benetako ezagutza metafisikoetara heltzeko, logika eta fisikatik abiatzela zela bere asmoa; eta horrela, bere sistema zientifikoaren oinarria logika dela ikus daiteke.
Leibnizek gehiago edo gutxiago hauetan jardun zuen: [[Logika formala|logika formala]], [[aritmetika]], [[geometria]], [[Probabilitateen kalkulua|probabilitateen kalkulua]], lehen kalkulu-makinetariko baten sorreran…
Autodidakta zen, baina C. Huygensek ongi orientatua -Descartes eta Pascalen irakurketa gomendatu zion-, eta matematikaren ikasketan hasi zen triangelu harmonikoak triangelu aritmetikoarekiko zituen ezaugarrien eta serie infinitoen analisiaren bitartez. Bigarren honetan oso trebea izatera heldu zen.
Azkenik, esan beharra dago bere liburuak oraindik eztabaidatuak dira, ez bakarrik aitortu gabeko aurkikuntzen existentziaren aukeragatik, gaur egungo ezagutzarari egin dakizkiokeen ekarpenengatik baizik.
=== Fisika ===
Leibnizek ekarpen handiak egin zituen bere garaiko estatika eta dinamikaren zientzia-esparruetan; sarritan Descartes eta Newtonekiko desadostasunek bultzatuta. Berak [[Mugimenduaren teoria|mugimenduaren teoria]] (dinamika) berri bat sortu zuen, [[Energia zinetiko|energia zinetika]] eta [[Energia potentzialean|energia potentzialean]] oinarritutakoa. Horrela, Newtonek uste zuenaren kontra (espazioa absolutua zela defendatzen zuena), espazioa erlatiboa zela frogatzen saiatu zen. <ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Garber|izenburua=Leibniz|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdeak=270–352|url=http://dx.doi.org/10.1017/ccol0521365880.009|aldizkaria=The Cambridge Companion to Leibniz|isbn=9781139000277|sartze-data=2019-03-11}}</ref>
Partikula subatomikoen eta mekanika kuantikoaren aurkikuntzara arte, Leibnizen ideia asko, estatikara mugatu ezin ziren naturaren alderdien ingurukoak, zentzugabekotzat hartuak ziren. Bestalde, azpimarratzekoa da Albert Einsten aurreratu zuela, Newtonen aurka, espazioa, denbora eta mugimendua erlatiboak eta ez absolutuak direla baieztatu zuenean.<ref>{{Erreferentzia|izena=L. J.|abizena=Russell|izenburua=The Leibniz-Clarke Correspondence. Edited by H. G. Alexander. (Manchester: University Press. 1956. Pp. lvi, 200. Price 16s.)|orrialdeak=365–366|data=1957-10|url=http://dx.doi.org/10.1017/s0031819100052001|aldizkaria=Philosophy|alea=123|zenbakia=32|issn=0031-8191|doi=10.1017/s0031819100052001|sartze-data=2019-03-11}}</ref>
Newtonen substantibismoaren arabera, aldiz, espazioa eta denbora munduan dauden objektuetatik independenteak diren enteak dira. Historiak, eta berarekin batera, erlatibitatearen teoriak, Leibnizi eman zion arrazoia, espazioa eta denbora objektuen artean existitzen diren harremanen sistemak direla planteatu zuenean.
=== Teknologia ===
1906. urtean izan ziren argitaratuta Leibnizen praktika eta ingenieritza lan asko. Zoritxarrez, oso gutxi dira ingelera itzulitakoak. Edozein kasutan, Leibniz ezaguna bihurtu da zientzia-aplikatuan egindako ekarpenengatik. Teoria eta praxiaren arteko bateragarritasunaren beharra azpimarratu zuen, ''Theoria cum Praxi'' latindar esaeran oinarrituz. Zentzu horretan, zientzia aplikatuaren sortzailetzat hartua izan da.
<br />
==== Konputazioa ====
<br />
== Filosofia<ref>{{Erreferentzia|izena=Echeverría, Javier,|abizena=1948-|izenburua=Leibniz Javier Echeverría.|argitaletxea=Barcanova|data=1981|url=https://www.worldcat.org/oclc/431779468|isbn=8485923235|pmc=431779468|sartze-data=2019-03-11}}</ref>==
| |||