Gottfried Wilhelm Leibniz: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
1. lerroa:
{{Biografia infotaula automatikoa
'''Gottfried Wilhelm Leibniz''', edo '''Gottfried Wilhelm von Leibniz''' (Leipzig, 1646ko apirilaren 1a – Hannover, 1716ko azaroaren 14a) alemaniar filosofo, matematikari, logikari, teologo, jurista, liburuzain eta politikaria izan zen. ▼
}}
▲'''Gottfried Wilhelm Leibniz''', edo '''Gottfried Wilhelm von Leibniz''' ([[Leipzig]], 1646ko apirilaren 1a – [[Hannover]], 1716ko azaroaren 14a) alemaniar filosofo, matematikari, logikari, teologo, jurista, liburuzain eta politikaria izan zen.
XVII. eta XVIII. mendeetako pentsalari handienetakoa izan zen, <<azken jenio unibertsal>> gisa ezaguna. Metafisika, epistemologia, logika, erlijioaren zientzia, matematika, fisika, geologia, legegintza eta historiaren alorretan ekarpen sakon eta garrantzitsunak egin zituen.▼
▲XVII. eta XVIII. mendeetako pentsalari handienetakoa izan zen, <<azken jenio unibertsal>> gisa ezaguna. [[Metafisika]], [[epistemologia]], [[logika]], [[Erlijioaren zientzia|erlijioaren zientzia]], [[matematika]], [[fisika]], [[geologia]], [[legegintza]] eta
Filosofiaren historian zein matematikarenean figura esanguratsua da. Newtonen lanarekiko paralelo, kalkulu infinitesimala garatu zuen, notazio eta guzti, ordutik erabiltzen dena. Sistema bitarra ere asmatu zuen, egungo ordenagailuen oinarru birtuala dena.▼
▲Filosofiaren historian zein matematikarenean figura esanguratsua da. Newtonen lanarekiko paralelo, [[Kalkulu infinitesimal|kalkulu
René Descartes, Baruch Spinoza eta Leibniz izan ziren XVII. mendeko hiru arrazionalista handiak. Haien filosofia tradizio eskolastikoari loturik dago, eta logika modernoaren eta filosofia analitikoaen aurrekariak dira. Bestalde, Leibnizek teknologian ekarpenak egin zituen eta biologian, medikuntzan, geologian, probabilitatearen teorian, psikologian, ingenieritzan eta konputazioaren zientzian. Autoreak gai hauen zerrenda luzeari egindako ekarpenak egunerokoetan eta hamarnaka mila gutun eta argitaratu gabeko eskuizkribuetan jasotzen dira. Momentu honetara arte, ez da bere idazkien argitalpen osaturik egin, eta beraz, oraindik ezin da bere lorpenen zenbaketa osorik egin.▼
▲[[René Descartes]], [[Baruch Spinoza]] eta Leibniz izan ziren XVII. mendeko hiru arrazionalista handiak. Haien filosofia tradizio
== Biografia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Manzano, Jorge|argitaletxea=Oxford University Press|data=2011-10-31|url=http://dx.doi.org/10.1093/benz/9780199773787.article.b00116022|sartze-data=2019-03-11|encyclopedia=Benezit Dictionary of Artists}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Echeverría, Javier,|abizena=1948-|izenburua=Leibniz Javier Echeverría.|argitaletxea=Barcanova|data=1981|url=https://www.worldcat.org/oclc/431779468|isbn=8485923235|pmc=431779468|sartze-data=2019-03-11}}</ref>==
Gottfried Leibniz 1646ko uztailaren 1ean sortu zen, Leipzig-en, [[Hogeita Hamar Urteko Guda]] amaitu baino bi urte lehenago. Federico Leibnizen semea zen, jurista eta [[Leipzigeko Unibertsitatea|Leipzigeko Unibertsitateko]] filosofia moraleko irakaslea, eta Catherina Schmuckena, lege-irakasle baten alaba.
Bere aita Leibnizek sei urte zituela zendu zenez, bere heziketa prozesua ama eta osabaren gain geratu zen, eta bere hitzetan, bere gain ere. Bere aita hil zenean, liburutegi pertsonal bat utzi zion, zazpi urtetatik aurrera nahieran erabili ahal izan zuena. Horrela, bertako edukiaz baliatu ahal izan zen, eta zehazki, [[Antzinaroko Historia]] eta [[Elizaren Aiten liburuez]].
Hamabi urtetarako, [[Latin|latina]] ikasi zuen bere kabuz, bere bizitzan zehar erabili zuena. Hori gutxi balitz, ordurako ere, [[Greziera|grekera]] ikasten hasi zen. Ordurako, filosofo klasikoak ezin hobeto ezagutzen zituen: [[Platon]], [[Aristoteles|Aristotele]], [[Virgilio]], [[Plotino]], eta oro har, filosofo latindar gehienak. Azpimarratzekoa da, baina, Aristotelerengandik jaso zuen eragina: azken honen Silogistikarekiko, batez ere predikatuen auziekiko, esaterako, interes handia izan zuen. Era berean, bere Logikaren ulerkeran, Platonen zenbait postulatu ate-joka daude: logika gizakiek erabiltzen duten zeinuen multzo bezala definitzean, mundu erreala (monadena) adierazten duena, kasu. Unibertsitatera sartu aurretik, hamabost urte zituela, modernoak irakurtzen zituen jadanik: Bacon, Kepler, Galileo eta Descartes, besteak beste. 1661. urtean, hamalau urte zituela, Leipzigeko Unibertsitatean izena eman zuen, bere ikasketa ofizialak filosofian hasiaz, matematikaren historiarekiko jakinmina adierazi zuen, baina azkenean, Zuzenbidea izan zen bere espezializazio-arloa. 1666. urtean, bere lehenengo liburu eta habilitazio-tesia argitaratu zuen: ''arte konbinatorioari buruzko disertazioa.'' Gaztetako obra honetan Konbinatoria, artea eta zientziaren inguruan Leibnizen ideia nagusiak jasotzen dira. Leipzigeko Unibertsitateak bere graduazioa eta gero legegintzan irakasle-postua ematea ukatu ziotenean, Altdorfeko Unibertsitatean entregatzea erabaki zuen, eta bertan bost hilabetez lortu zuen bere doktoretza. Gerora, Altdorfen akademiko postua izatea ukatu zuen eta bere bizitza noblezia alemaniarren bi familia entzutetsuren zerbitzura jarri zuen.
Zenbait urtetan Europan zehar hiri ezberdinetara bidaiatzen egon zen, baina zalantzarik gabe, Pariseko estantzia izan zen Leibniz gehien markatu zuena. Izan ere, bertan, Spinozaren jarraitzaileekin harremana egin zuen, eta Descartes, Roberval eta Pascalen eskuizkribuak ezagutu zituen. Horrez gain, Huygensen adiskidea egin zen, ordura arte Leibnizek hain gutxi esploratutako matematiken munduan murgiltzen lagundu ziona. Zientzialari eta matematikari ugarirekin gutun bidezko harremana egiten hasi zen: Mariotte, Malebranche Prestet eta Tschirnhaus, esaterako. 1667. urtean, kalkulu infinitesimala aurkitu zuen, ziurrenik, Pascalen zikloidearen inguruko tratatuan oinarrituta. Ingalaterran Newton bisitatu zuen eta berak ere kalkulu infinitesimala deskubritu zuen arren, gerora jakin da bide ezberdinetatik heldu zirela ondorio berdinera. Hau guztia gutxi balitz, diferentzien kalkulua edota bere koadratura aritmetikoa deskubritu zituen, bai eta Pariseko Zientzien Akademian aurkeztua izan zen aritmetika makina eraiki ere. Makina hau gaur egungo ordenagailuen aurrekarietako bat da.
24 ⟶ 25 lerroa:
Bere bizitzaren azken urteetan, 1710an ''Teodizea'' izeneko obra handia argitaratu zuen bere kabuz, berak argitara eman duen bakarra. Horrez gain, lau urte beranduago, bi testu handi egin zituen: ''Monadologia'' eta ''Natura eta Graziaren Printzipioak.'' Bere lan akademikoez aparte, zabalpen urria izan zutenak, Leibnizek garaiko aldizkari zientifikoetan baino ez zituen publikatu bere artikuluak, asko ezizen batekin gainera. ''Teodizea'' izan zen, baina, inprimatzera bidali zuen liburu bakarra. Azkenik, 70 urterekin zendu zen 1716. urtean, oharkabean igaro zelarik bere heriotza. Berak sortutako Berlingo Akademiak ere ez zuen bere pertsona ohoratu; bakarrik Frantziako Akademiak egin zion pentsalari handi honi omenaldia.
== Obrak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Manzano, Jorge|argitaletxea=Oxford University Press|data=2011-10-31|url=http://dx.doi.org/10.1093/benz/9780199773787.article.b00116022|sartze-data=2019-03-11|encyclopedia=Benezit Dictionary of Artists}}</ref>==
Hiru hizkuntzatan idatzi zuen Leibnizek: latinez, frantsesez eta alemanieraz. Bere bizitzan zehar, esku-orri ugari argitaratu zituen, gehienetan anonimoak. Hauen artean ''De jure suprematum'' izenekoa aurki dezakegu. Gutun askotan ere, ageri dira bere pentsamenduaren nozio anitz. 1895. urtean amaitu zen bere eskuizkribu eta gutunen jasoketa, 15.000 gutun eta 40.000 items-ekin osatutakoa. Hala ere, 1685 osteko eskutitzen zati handi batek argitaratu gabe jarraitzen du, autorearen beraren antolamendu arazoak direla medio. Bestalde, liburu filosofikoei dagokienean, hauek azpimarra ditzakegu:
36 ⟶ 37 lerroa:
* ''Giza adimenari buruzko entsegu berriak.'' Hil ostean argitaratutakoa, 1765.
== Zientzia<ref>{{Erreferentzia|izena=Basart Muñoz, Josep|abizena=M.|izenburua=Conocimiento y método en Descartes, Pascal y Leibniz.|argitaletxea=Red Ciencia Ergo Sum|data=2006|url=http://worldcat.org/oclc/950757375|pmc=950757375|sartze-data=2019-03-11}}</ref>==
Leibnizen jardun zientifikoa oso intentsoa eta anitza izan zen, bera bizi zen artean emaitza garrantzitsuak eman zituelarik, baina batez ere pentsamendu zientifikoari aztertzeko bide berriak ireki zizkiolarik, asko egun jorratuak izaten jarraitzen dutenak. Antzinakoen zientzia eta matematika berreskuratzeko borondatea ageri da beregan, betiere zientzia eta matematika modernoaren emaitzen bidez, kritikaren galbahetik igaroz. Esate baterako substantzia eta fenomeno bakoitzaren helburuaren azterketa berreskuratzen du. Hori izango litzateke filosofiaren jardun-eremua Jainkoaren obraren zentzua azaleratzea. Honela, zientzia eta filosofia ez dira kontrajartzen, mundua eta gure izatea bera hobeto ulertzeko bidean bat egiten duten ikuspuntuen artean elkar osatu baizik. Horrez gain, azpimarratzekoa da benetako ezagutza metafisikoetara heltzeko, logika eta fisikatik abiatzela zela bere asmoa; eta horrela, bere sistema zientifikoaren oinarria logika dela ikus daiteke.
43 ⟶ 44 lerroa:
Autodidakta zen, baina C. Huygensek ongi orientatua -Descartes eta Pascalen irakurketa gomendatu zion-, eta matematikaren ikasketan hasi zen triangelu harmonikoak triangelu aritmetikoarekiko zituen ezaugarrien eta serie infinitoen analisiaren bitartez. Bigarren honetan oso trebea izatera heldu zen.
== Filosofia<ref>{{Erreferentzia|izena=Echeverría, Javier,|abizena=1948-|izenburua=Leibniz Javier Echeverría.|argitaletxea=Barcanova|data=1981|url=https://www.worldcat.org/oclc/431779468|isbn=8485923235|pmc=431779468|sartze-data=2019-03-11}}</ref>==
=== Ontologia ===
60 ⟶ 61 lerroa:
Jainkoari ezagutza ''a prioristikoari'' dagokionean, noten aniztasuna barnebiltzen duen subjektu bat existitzen den heinean, posible da batasun hori modu zuzenean ezagutzea. Hori gertatzean, intuizioa izango da nota horien antzemate zuzena. Hori egin ahal duena, Jainkoa da, betierekoa (espaziorik gabekoa) eta gorputzik gabekoa (espaziorik gabekoa) den banakoa. Bi ezaugarri hauek funtsezkoak dira auzi honetan, predikatuen notak ''a priori'' ezagutu ahal izateko, ezin baita denboran eta espazioan egon, ez baitago hauen beharrik. Hortaz, hurbilpen xume honetan, Jainkoa gizakiok ''a posteriori'' ezagutzen duena ''a priori'' ezagutzeko gaitasuna duen banakoa da.
=== Metafisika ===▼
==== Monadak ====
69 ⟶ 72 lerroa:
Azkenik, esan beharrekoa da, Leibnizen arabera, monaden artean, gorenak, espirituak direla: arrazoiketa-gaitasuna duten arimak. Izan ere, gradu perfektuan kokatzen dira, ez baitira mugatzen munduaren osotasunaren irudiak antzeratzera, baizik eta Jainkoaren jarrerari antzekoa zaion gaitasuna daukate: haien antzekoa zaien zerbait sortzeko gaitasuna daukate, sortzaileak dira.
▲=== Metafisika ===
==== Jainkoa ====
79 ⟶ 80 lerroa:
Bestalde, Jainkoari ahalmen sortzailea esleitu zion Leibnizek. Ahalmen sortzailea lotzen zaie substantzia indibidualei, elkarren arteko independenteak diren baina Jainkoarengandik menpekoak direnak. Jainkoarekiko dependentzia hau zuzenekoa den heinean, substantzia indibidual bakoitzak unibertsoa adierazten du, bere modura. Substantzia bakoitza Jainkoaren edo Unibertsoaren ispilu antzekoa den arren, unibertsoaren adierazpenaren egokitasuna, bere arima eta Jainkoaren arteko harreman substantzialaren argitasunaren araberakoa da. Hori dela eta, naturaren ezagueran sakontzea, eta zehazki, jakintza zientifiko eta naturaren eraldaketa teknikoan, banakoa-Jainkoa harremana argitu eta fintzeko bidea da. Ezagutza zientifikoa hobetzea, Leibnizen aburuz erritual erlijiosoa da.
==== Posible den mundurik onena ====
Leibnizentzat, mundua monaden arteko harmonia momentu oro gauzatzea posible dela adierazten du. Posible dela esateak Jainkoa munduaren sortzailea izatearen baieztapenera garamatza. Hannoverreko filosofoaren arabera, sorkuntzak aurre-baldintza bat dauka: aldagai zenbaezinen jainkozko adimenak egiten den kalkulua.
122 ⟶ 123 lerroa:
Ondorioz, bereiziezinen printzipioak munduaren ezagutza argiaren aukera dakar, ezagutzaren fundamentazio logikoari ateak zabalduz. Dena dela, posiblea da ere printzipioaren fundamentazio enpirikoa: behin eta berriz, denboran eta espazioan frogatuz, ez direla bi gauza bera existitzen. Horrela, bereiziezinen printzipioa ''a priori eta a posterioriko'' ezagutzaren artean dagoen jarraitutasun perfektuaren adierazpen ezin hobea da.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
| |||