Orti Gartzeitz: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
t Robota: Aldaketa kosmetikoak
3. lerroa:
 
== Bizitza ==
[[Gartzea Eneko|Gartzea I.a]] erregea eta [[Urraka Gimenez|Urraka Aragoikoa]] erreginaren seme nagusia izan zen. Gartzea Enekoitzek aitaren politika aldatu eta [[Banu Qasi]]ekin zuen aliantza ukatu eta [[Asturiasko Erresuma]]ra so egin zuen. Honen ondorioz, musulmanen erasoak jasan zituzten iruindarren eremuetan.<ref name= "Mar"/>
 
860. urtean [[Muhammad I.a Kordobakoa]]k [[Iruñea]] inbaditu ondoren, [[Milagro]]n Orti atxilotu eta preso eraman zuten emirerriaren hiriburura.<ref name= "Mar">{{erreferentzia|abizena= Martínez Díez|izena= Gonzalo|izenburua = Sancho III el Mayor Rey de Pamplona, Rex Ibericus| urtea = 2007|argitaletxea = Marcial Pons Historia|lekua = Madril |isbn = 978-84-96467-47-7 |orrialdea= 21-23}}</ref> Haraino, [[Oneka Ortitz]] bere alabarekin joan zen. Hau islamera aldatu eta [[Kordobako emirerria|Kordobako emirra]] izango zen [[Abdulah I.a Kordobakoa|Abd Allah]] ezkondu eta Muhammad semea izan zuen.
 
870ean, Gartzea Enekoitzek [[Amrus ibn Yusuf|Amrus ibn Jusuf]] musulman matxinoarekin bat egin zuen, honek Huescako ''wali''a zen [[Musa ibn Galind]] bere iloba erail bazuen ere. Hurrengo urtean, antza denez, aritzatarrek berriro Mūsā ibn Mūsāren semeekin bat egin zuten, hauek berriro Kordobaren aurkako matxinada berri bat egiten ari zela.
 
Adituek Gartzea Enekoitzen heriotzaren dataz eztabaidatu dute, bere erreinaldiaren azken urteei buruzko iturririk ez daudelako. Batzuen ustez, 870. urtetik 880. urtera (Orti Garzeitzen itzulia), [[Gartzea Semeroitz]], [[Semero Garzeitz]] semea ([[Semero etxea]]), Iruñeko erregeordea zela ematen du. Hala ere, ez daude hau egiaztatzen duen iturririk. Sánchez Albornozek, berriz, semea jaioterrira itzuli zenean oraindik bizirik zegoela zioen.<ref name= "SanchezAlbornoz">{{erreferentzia|egile1-lotura=Claudio Sánchez Albornoz|abizena= Sánchez Albornoz |izena= Claudio |izenburua=Problemas de la historia Navarra del siglo IX |aldizkaria= Vianako Printze erakundea |alea= 20 |orrialdea= 5-62 |urtea= 1959}}</ref> Teoria hau jarraituz, litekeena da Balpardak aipaturiko tradizioa fidagarria izatea: Gartzeak Umar ibn Hafsunekin batera [[Oibar]] aldean 882 borrokatu eta iruindar buruzagia bertan hil zen (nahiz eta bere adina, 84 urte, neurriz gainekoa izan).<ref name="Menendez">{{erreferentzia|abizena1 = Menéndez Pidal|izena1 = Ramón|egile1-lotura = Ramón Menéndez Pidal|bilduma = Historia de España |liburukia= VII |alea= 2 |izenburua= La España Cristiana de los Siglos VIII al IX (718 - 1035). Los Núcleos Pireneicos, Navarra, Aragón, Cataluña |urtea = 1999|lekua = Madri| argitaletxea= Editorial Espasa-Calpe S.A.|isbn= 84-239-8913-5| orrialdea= 104-105}}</ref> Tradizio honen arabera, Banu Qasitarren familia buruzagietako batek, [[Mohamed ibn Lope|Muhammad ibn LubbLubbek]]ek, bere familiaren aurka oldartu eta [[Zaragoza]], [[Valtierra]], [[Tutera]] eta Deioko Donezteberaino handitu zituen bere jabetzak. Iruindarren eremuetan sartu eta Gartzea Enekoitz erregearen aurka borrokatu zen. 882. urtean, Oibarko gaztelua suntsitu egin zuen, eta gaur egun gotorlekutik ezer ez da geratzen, gaztelua zegoen lekuari "inguraketa" deritzo.
 
Edonola ere 880an Orti eta haren alaba Iruñera itzuli ziren, Abd Allahek alaba arbuiatu ondoren eta iloba Kordoban utzita.<ref name="Menendez"/>
 
Bere erreinaldiari buruz apenas ez dugu ezer ezagutzen baina litekeena da bai Kordobako emirren armadaren razziek bai [[Banu Qasi]] familiak Iruñea zenbait aldiz erasotzea. Erregeak oso gustukoa omen zuen [[Leire]]ra joatea eta monasterioari [[dohaintza]] asko egin zituen. Orduan Eneko Garzeitz aritu zen erregeorde.<ref>{{erreferentzia|abizena = Clavería Arza|izena = Carlos|izenburua = Historia del Reino de Navarra|urtea = 1971|lekua = Iruñea|argitaletxea= Editorial Gómez|oclc = 2003168 |orrialdea= 43}}</ref>
 
Banu Qasi etxeak, emirrarekin izandako lehengo liskarrak ahaztuak, [[Islam]]era bilakatu-berri moduan jokatu zuten bere antzinako aliatuak ziren aritzatarrak erasotzeko. Hala ere, Orti Garzeitz berriro [[Banu Qasi]]ko [[Lope ibn Mohamed|Lubb ibn Muhammad]] harremanetan itzuli zenean, [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a Asturiaskoak]] eta Pallarseko kondeak [[905eko Iruñeko estatu kolpea|estatu kolpea]] antolatu zuten, [[Antso I.a Garzeitz]] ([[Gartzea Semeroitz]] antzinako erregeordearen semea<ref>{{Erreferentzia| abizena= Landa El Busto, |izena= Luis |izenburua= Historia de Navarra, una identidad forjada a través de los siglos |argitaletxea=[[Nafarroako Gobernua]] |isbn= 84-235-1935-X |kapitulua= VI}}</ref><ref name= "Mar"/>) errege berria izendatzeko.
 
Erresuma galdu ondoren, [[Leire|Leireko monasteriora]] baztertu zen<ref>{{erreferentzia|izena= Béatrice |abizena= Leroy |izenburua= Histoire du Pays Basque |argitaletxea= éditions Jean-Paul Gisserot |urtea= 2005 |orrialdea= 19}}</ref> eta badaude 906an bertan hil zuela uste dutenak. Beste batzuk 922 inguru hil zela uste dute.<ref>{{erreferentzia |abizena=Salazar y Acha |izena=Jaime de |izenburua=Urraca. Un nombre egregio en la onomástica altomedieval |urtea=2006 |aldizkaria=En la España medieval |alea=1 |orrialdea=33 |issn=0214-3038 |url=http://revistas.ucm.es/index.php/ELEM/article/view/ELEM0606220029A/21565}}</ref>
27. lerroa:
|abizena = Vilar y Pascual|izena = Luis|izenburua = Diccionario Histórico Genealógico y Heráldico de las Familias Ilustres de la Monarquía Española |liburukia= VII|urtea = 1864|argitaletxea = Miguel Guijarro|lekua= Madril|oclc =17632485 |orrialdea= 471-472}}
</ref>
* [[Oneka Orti|Oneka Ortitz]]tz, ziur aski 847an jaioa. Lehendabizikoz, [[Kordoba]]ko emirra izango zen [[Abd Allah I.a Kordobakoa|Abd Allah]] ezkondu zuena. Bigarrenez, Onekak bere lehengusua [[Azeari Sanoitz Larraungoa]] ere ezkondu zuen eta [[Tota Azearitz]], [[Antso I.a Garzeitz]] ezkondu zuena, eta Antsa Azearitz, [[Semero Garzeitz]] ezkondu zuena, izan zituen alabak. Era berean, [[Abd ar-Rahman III.a]] kalifaren amama izan zen.
 
== Erreferentziak ==
35. lerroa:
 
{{bizialdia||920ko hamarkadako|Garzeitz, Orti I.a}}
 
[[Kategoria:Aritza etxea]]
[[Kategoria:Nafarroako errege-erreginak]]