Ilargia: berrikuspenen arteko aldeak

| name = Ilargia

| apsis = gee

| caption = Ilargi betea Lurretik ikusia [[ipar hemisferio]]tik

| background = #ddd

| atmosphere_composition = {{hlist | [[Helio|He]] |[[Argoi|Ar]] |[[Neoi|Ne]]|[[Sodio|Na]] |[[Potasio|K]] |[[Hidrogeno|H]] |[[Radoi|Rn]]}}

}}

{{erreferentzia

| abizena1 = Wieczorek

Ilargiaren [[grabitazio]]aren eraginak [[itsaso]]ko [[marea]]k, [[lur marea]]k, eta [[mareen azelerazio|egunaren luzatze txikiak]] sortzen ditu. Ilargiaren gaur egungo distantzia orbitala Lurraren [[diametro]]aren tamaina baino hogeita hamar aldiz handiagoa da, eta zeruan duen tamaina erlatiboa ia-ia [[Eguzki]]aren parekoa da. Horregatik [[eguzki eklipse]] bat ematen denean Ilargiak osorik estaltzen du Eguzkia. Fenomeno honek ez du jarraituko etorkizun urrun batean. [[Lurra]]ren eta Ilargiaren arteko distantzia zuzena 3,82 ± 0,07 zentimetro handitzen da urtero, baina ratio hori ez da konstantea.

 

== Etimologia ==

Ilargi (edo ''illargi'') hitzaren inguruan hainbat [[etimologia]] proposatu dira. ''Il(l)-'' eta ''-argi'' hitzen baturatik etor daitekeenaren ustea hedatua dago, baina eztabaidak egon dira ''il'' edo ''hil'' hitz honek zer esan nahi duenaren inguruan. Baita ''argi'' hitza horrela hartu behar den edo ''illar'' hitza ote den erroa. [[Koldo Mitxelena]]k dioenez, ilargia hitza [[aitzineuskara]]z ''*[[hil|(h)il(e)]]-argi''<ref>[[Koldo Mitxelena]] (1976). ''Fonética histórica vasca''. [[Donostia]]: Gipuzkoako Aldundia.</ref> esaten zen.

 

 

Azken etimologia honen arabera ilargia hitza lotuta egongo litzateke hildakoen gurtzarekin, sinonimo gisa erabiltzen baitira, ilargia [[tabu]]a bailitzan, [[argizari]] eta ''goikoa'' hitzak. Argizaria ere lotua dago hildakoak gogoratzearekin.

 

== Sorrera ==

Ilargiaren sorrerarako hainbat mekanismo proposatu izan dira. Sorrera hori orain dela {{nowrap|4.527 ± 10 milioi urte}} izan zen, [[Eguzki Sistema]]ren sorreratik 30-50 milioi urte pasa ondoren.<ref>{{cite doi|10.1126/science.1118842}}</ref> [[Rick Carlson]]ek egindako azken ikerketen arabera adin hau txikiagoa izan daiteke, 4.400 eta 4.450 milioi urte artekoa.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.space.com/22894-moon-age-100-million-years-younger.html |izenburua=Carnegie Institution for Science research}}</ref> <ref>{{erreferentzia |url=http://phys.org/news/2013-09-moon-younger-thought.html |izenburua=Phys.org's account of Carlson's presentation to the Royal Society}}</ref> Proposaturiko mekanismo horietako batean Ilargia Lurraren azaletik banatu zen [[indar zentrifugo]]aren eraginez<ref name="Binder" /> (proposamen honek Lurraren hasierako biraketa abiadura oso handia eskatuko luke).<ref name="BotM" /> Beste baten arabera, Ilargia aurretik sortu zen eta Lurrak grabitazionalki harrapatu zuen<ref name="Mitler" /> (honetarako [[Lurraren atmosfera]] ikaragarri handia beharko litzateke, pasatzen den Ilargiaren energia [[disipazio|disipatzeko]]).<ref name="BotM"/> Hirugarren hipotesi batek dio Lurra eta Ilargia aldi berean sortu zirela [[disko akrezional]] beretik (baina honek ez du azaltzen zergatik Ilargiko [[metal]]ak gutxiago diren).<ref name="BotM"/> Hiru hipotesi hauek ez dute azaltzen ondo Ilargia-Lurraren arteko [[momentu angeluar]]ra.<ref>{{erreferentzia|abizena=Stevenson |izena=D.J. |izenburua=Origin of the moon–The collision hypothesis |aldizkaria=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |urtea=1987 |zenbakia=15|alea=1 |orrialdeak=271–315 |bibcode=1987AREPS..15..271S |doi=10.1146/annurev.ea.15.050187.001415}}</ref>

 

Ebidentzia ildo asko azaltzeko duen gaitasuna izanda ere inpaktu erraldoiaren hipotesiak oraindik ere hainbat zailtasun ditu hainbat gako azaltzeko, batez ere Ilargiaren konpnsizioaren ingurukoak.<ref>{{cite doi|10.1126/science.342.6155.183}}</ref>

 

 

== Ezaugarri fisikoak ==

=== Barne egitura ===

{| class="wikitable" style="float: right; clear: right; margin-left: 1em; text-align: center;"

|+ Ilargiaren azalaren regolito baten osaketa<ref>{{erreferentzia

=== Ilargiaren aurpegiak ===

[[Fitxategi:Lurraren ilargiak.webm|thumb|Ilargi bakarra al du Lurrak?]]

<center>

{| border="0" cellpadding="2"

=== Ilargiaren mugimendua ===

==== Lurrarekiko translazioa ====

Ilargiak [[Lurra]]rekiko bira osoa egiteko 27,3 egun behar ditu. [[Ordu]]ro Ilargia atzealdean dituen [[izar]]rekiko bere [[diametro]] angeluarraren antzekoa den mugimendua jasaten du, hau da, 0,5[[gradu sexagesimal|º]]. Ilargiak bira hau egiteko [[satelite]] gehienek ez bezala [[ekliptika]] erabiltzen du eta ez [[ekuatore]] planoa.

 

==== Eguzkiarekiko errotazioa ====

 

Eguzkitik ikusita, ilargiak bere ardatzarekiko bira bat emateko 29 egun eta 12 ordu behar ditu<ref name="worldbook">

==== Ilargi eklipseak ====

{{sakontzeko|Ilargi eklipse}}

Ilargi eklipse bat gertatzen denean Ilargia [[Lurra]]k sortzen duen itzalean sartzen delako da<ref>{{erreferentzia|izena = F.|abizena = Espenak|urtea = 2000|url = http://www.mreclipse.com/Special/SEprimer.html|izenburua = Solar Eclipses for Beginners|argitaletxea = MrEclipse}}</ref>. Bi gorputzen mugimenduak eta ekliptikak duen inklinazioa dela eta zaila da kalkulatzea noiz egongo den eklipse bat, baina gaur egun guztiz kalkulatua daude. Hiru motakoak daude<ref name="eclipse">

{{erreferentzia