Hidraulika: berrikuspenen arteko aldeak

=== Energiaren sorkuntza ===

Antzina, energia-iturri nagusia greziar “errota” izan zen, behealdean uretan murgildutako paleta batzuk zituen egurrezko ardatz bertikal batez osatua. Errota hau aleak ehotzeko erabili zen, horretarako ardatzak beheko makina zeharkatzen zuen goiko makina biraraziz. Horrelako errotek korronte azkarra behar dutenez, segur aski [[Ekialde Hurbil]]eko eskualde malkartsuak ditu sorleku, nahiz eta [[Plinio Zaharra]]k errota hauen sorlekutzat [[Italia]]ko iparraldea hartu. Errota hauek txikiak eta motelak ziren normalean; harriaren biraketa-abiadura gurpilaren abiaduraren berdina zenez, ehotzeko kapazitatea oso baxua zen, eta ondorioz, errota hauek eremu lokalean erabiltzen ziren. Hala ere, [[Turbinaturbina hidrauliko|turbina hidraulikoaren]]aren aitzindaritzat jotzen dira.

Ardatz horizontala eta gurpil bertikala duten errota hidraulikoak K.a.I. mendean eraikitzen hasi ziren Marco Vitruvio Polione ingeniari militarraren eskutik. Pertsiar gurpilean edo “Saqiy”an oinarritu izan zitekeen errota, eraikitzeko orduan. Pertsiar gurpila ura igotzeko erabiltzen zen; hau gauzatzeko, ontziak zituen gurpilean barreiaturik eta animalia edo gizakiaren indarraz baliatuz gurpila birarazten zuten. Gurpil hau Egipton erabili zen K.a.IV. mendean.

Vitruviar gurpila kontrako noranzkoan biratzen zuen gurpila zen. Alea ehotzeko diseinatuta zegoen, gurpilak makina mugikorrera egurrezko engranaje bidez atxikita zeuden, 5:1 balioko erredukzioa lortzearren. Mota honetako lehenengo errotetan, ura azpitik pasatzen zen.

Aurrerago, goitik elikatutako gurpila efizienteagoa zela konturatu ziren, ontzi huts eta beteen pisu-diferentzia aprobetxatzen zelako. Horrelako errotek instalazio gehigarri bat behar zuten uraren hornikuntza kontrolatzeko. Normalean, presak erabiltzen ziren, honela urtegiak lortuz.

Mota honetako errota, aurretik zegoena baino energi iturri handiagoa izan zen, alearen ehotzearen hobekuntzaz aparte, industria-operazio askoren mekanizaziorako bidea ireki baitzuen. Behetik elikatutako erromatar aroko errota batek, 2 metroko diametroa duen gurpil batekin hornituta, 180 kg ale eho zitzakeen ordu batean. Asto batek edo bi gizonek mugitutako errota batek aldiz, 4,5 kg ale eho zitzakeen ordu batean.

Kristo ondorengo IV. mendetik aurrera, dimentsio handiko errotak erabiltzen hasi ziren [[Erromatar Inperioa]]n. Barbegalen, [[Arles]]tik gertu, 310. urtean, goitik elikatutako 16 gurpil erabili ziren, aleak ehotzeko, bakoitzak 2,7 metrotako diametroa zuela. Bakoitzak, zurezko engranajeen bidez, bi makina abiarazten zituen. Errota honen edukiera orduko 3 tonakoa zen; 80 milako biztanleria zuen herri bat elikatzeko soberan. Arlesko biztanleak garai hartan 10 mila lagun ziren, eta honetxegatik lurralde nabarmen bat hornitzen zuen.

Harritzekoa da Vitruvioren errotak fama hartu ez izana erromatar inperioan hirugarren edo laugarren mende arte. Garai hartan esklaboak eta eskulan merkea eskura izanda, ez zuten beharra kapital-xahutzea ekartzen zuen jarduera bat gauzatzeko; gainera, [[Vespasiano]] enperadoreak energia hidraulikoari uko egin ziola esaten da.

=== Gurpil hidraulikoa ===

[[Fitxategi:Hama-3 norias.jpg|thumb|leftezkerrera|300px|Ur-gurpila Hama hirian ([[Siria]]).]]

[[Erdi Aroa|Erdi Aroan]]n, gurpil hidraulikoari hainbat erabilpen eman zitzaizkion industrian. 1086. urtean [[Ingalaterra]]n idatzitako ''[[Domesday Book]]'' liburuak vitruviar motako 5624 [[errota]] erregistratzen ditu. Errota hauek hainbat zereginetarako baliatu ziren, hala nola, [[Zerrategi|zerrategiakzerrategi]]ak abiarazteko, mineral-eta zereal-errotetan, metala lantzeko Errota mailudunetan, fundizioetarako hauspoa elikatzeko, besteak beste. Horrela, garrantzizko papera eduki zuten jarduera industrialen lurraldeen banaketa berregiteko.