|
| oharra =
}}
'''Heraklea Minoa''' ({{lang-grc|Ἡράκλεια Μινῴα}}; {{lang-it|Eraclea Minoa}}; Hêrakleia Minôia: Eth. Rhachlôtês, Heracliensis) antzinako greziar hiri bat zen [[Sizilia|Siziliako]]ko hegoaldeko kostan kokatuta zegoena, Haliko (gaurko Platani) ibaiaren bokalean, [[Agrigento|Agrigentoko]]ko mendebaldetik 25 km.ra. Hiri honen hondarrak gaurko izen bereko hiriaren ondoan daude, Italiako ''Comune Cattolica Eraclean''. Indusketen arabera, hiria K.a. VI. mendearen erdian fundatu zen eta K.o. I. mendearen hasieran abandonatu.
[[Selinonte|Selinus]] (gaurko Selinonte) greziar koloniaren postu bat zen, beranduago [[Kartago|Kartagok]]k kontrolatu zuen eta azkenean, Agrigentorekin mugak zituen hiria, K.a. 405eko itunaren ondoren, kartagotar eskuetara pasatu zen. Hala ere, K.a. 397an Dionisiok berreskuratu zuen I. Gerra Punikoan<ref>(PERRY: ''Sicily in Fable, History, Art, and Song'' (Classic Reprint), Walter Copland Perry, Fb &C Limited, 15 sept. 2016, 191-192 orriak)</ref>. Hala ere, hiriaz Kartago berriro nagusitu zen K.a. 383an. Hiri honetan lehorreratu zen [[Dion Sirakusakoa|Dion]] K.a. 357an Sirakusa eraso zuenean. Agrigentok hiria kontrolatu zuen K.a. 309an, nahiz eta laster [[Agatokles Sirakusakoa|Agatoklesek]] mendean hartu. Aldi batez, [[Pirro|Pirrok]]k berreskuratu zuen greziarrentzat K.a. 277an.
== Bi elezahar ==
Hiriko jatorria azaltzeko bi elezahar daude. Lehenaren arabera, [[Herakles|Heraklesek]]ek, [[Erice|Erixen]] tokiko heroia irabazi ondoren borroka batean, Siziliako mendebalde osoa kontrolatu zuen eta ondorengoentzat gorde zuen<ref>Diodoro Sikulo: 4.23; Herodoto: 5.43; Pausanias, 3.16.4–5.</ref>. Hark ez zuen hiri bat fundatu, baina apur bat beranduago, [[Minos]], [[Kreta|Kretako]]ko erregea, Siziliara heldu zenean [[Dedalo]] jarraituz, Haliko ibaiaren bokalean lehorreratu zen eta hantxe bertan Minoa hiria fundatu zuen. Beste bertsioaren arabera, Minosen jarraitzaileek hiria fundatu zuten aurrekoa hil ondoren. [[Heraklides Pontiko|Heraklides Pontikoren]]ren ustez, lehenago toki horretan, Makara izeneko beste hiri bat zegoen<ref>Diodoro Sikulo: 4.79, 16.9.4; Heraklides Pontiko: 29.</ref>. Diodorok ez ditu bi elezahar hauek aipatzen.
== K.a. VI. mendea ==
Fundazioaren data ezezaguna da, baina aurkikuntza arkeologikoen arabera, VI. mendearen erdian sortu zen<ref>WILSON,R. J. A. eta LEONARD, A. Jr.: ''Journal Article Field Survey at Heraclea Minoa (Agrigento), Sicily Journal of Field Archaeology'' 7. bolumena, 2. zbk. (1980eko uda), 219-239 orriak. Taylorrek & Francisek argitaratuta, Ltd. 219 orria.</ref>. Minoa lehenbiziz aipatzen denean, hiri txikia zen, Selinonteren kokaleku bat<ref>Herodoto: [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&redirect=true 5.46]].</ref>. [[Dorieo Espartakoa]] [[Kleomenes I.a Espartakoa|(Kleomenes I.aaren]]ren anaia) Siziliara etorri zen (c. K.a. 510) jarraitzaile askorekin, haren arbasoaren (Herakles) lurraldea galdegiteko. Kartagotarrekin eta [[segesta|segestarrekin]]rrekin izandako borrokan bera eta lagun gehienak hil ziren. Eurileon, bizirik irten zen buruzagiren bat, Minoan errefuxiatu zen eta, agian, lehenbiziz hiriak Heraklea izena hartu zuen<ref>Herodoto: 5.42–46.</ref>. Herodotoren eta Diodororen baieztapenek adierazten dutenez Minoa eta Heraklea ez ziren bi hiri ezberdin. Azkenean, Heraklea izena erabili zen, nahiz eta beste batzuetatik ezberdintzeko, Heraklea Minoa izen konposatua erabili zen<ref>Hêrakleian tên Minôan, Polibio: 1.25.9; Heraclea, quam vocant Minoam, Livio: 24.35.</ref>.
== K.a. V.-IV. mendea ==
[[FileFitxategi:General view of the excavations - Heraclea Minoa - Italy 2015.JPG|thumb|<small><center>Heraklea Minoaren indusketak</small>]]
Diodorok dio berriki fundatutako hiria azkar garatu zela, baina, arrazoi berberagatik, kartagotarrek suntsitu zutela<ref>Diodoro: 4.23.3.</ref>. Ez dago argi hau noiz gertatu zen, baina azalpenak, apika, Diodororen desagertutako 10. liburuan zeuden. Hiriko suntsiketa bat [[Siziliar gerrak|I. Siziliar gerran]] (K.a. 480) gerta litekeen, baina Diodorok ez du halakorik aipatzen<ref>Diodoro: 11.20–23.</ref>.
Alabaina,[[Rodas|Rodasko]]ko [[Lindos]] hiriko [[Atena]] tenpluan dagoen inskripzio batek adierazten du [[Boli|bolizkoboli]]zko [[Paladio (mitologia)|paladio]] bat Agrigentok arpilatu zuela Minoa menperatu ondoren<ref>[[Lindosko kronika|Lindos Chronicle]] (Blinkenberg, Lindos II, Inscriptions, #2, Col C, line [http://epigraphy.packhum.org/text/190693 56ff)].</ref>. Hurrengo mendean eta [[Dionisio I.a Sirakusakoa|Dionisioren]] kartagotarren kontrako guduetan,<ref>Adibidez, Diodorok K. a. 405eko bake itunean ez du Heraklea aipatzen 13.114.1</ref> Herakleari buruzko albisterik ezak adierazten du hau ez zela jadanik existitzen edo egoera txarrean zegoela. Halere, Heraklea Minoaren lurraldea, K. a. 405eko itunaren arabera, kartagotarren kontrolpean egon zen<ref>Diodoro Sikulo: 13.114.1; PERRY: 172–178 orriak.</ref>. Minoa berriro aipatzen da [[Dion Sirakusakoa|Dion]] lehorreratu zenean Agrigentoko hiri txiki honetan, baina oraindik Kartagoren menpekoa zen<ref>Diodoro Sikulo: 16.9; Plutarko: Dion: 25.</ref>. Horregatik, litekeena da Dionisio eta kartagotarren arteko itunak, Haliko ibaia muga gisa ezarri zuena, Heraklea utzi zuela ezkerraldean, beraz, Agatoklesekin K.a. 314an sinatutakoaren arabera, Heraklea, Selinus eta [[Himera]] jarraituko zuten Kartagoren menpekoak izaten, aurretiaz izan ziren moduan<ref>Diodoro Sikulo: 19.71, Booth: 379 orria.</ref>.
== K.a. III. mendea ==
Garai honetan, Heraklea historian berragertzen da hiri garrantzitsu bat bezala, nahiz eta oso zaila izan aldaketa horren arrazoiak jakitea. Berriro aipatzen da K.a. 309an [[Jenodiko Agrigentokoa]]ren mugimenduarekin bat egin zuenean eta bere burua aske kartagotarrengadik eta Agatoklesengandik deklaratu zuenean. Edozein modutan, Agatoklesek berreskuratu zuen K.a. 305ean Afrikatik etorri zenean<ref>Diodoro Sikulo:, 20.56; BOOTH: 457 orria; PERRY: 317–319 orriak, 330 orria.</ref>.
K.a. 278an Pirroren espedizioan, berriro Kartagoren eskuetan zegoen, eta hauexe izan zen erregeak hartu zuen lehen hiria Agrigentorantz abiatu zenean <ref>Diodoro: 22.10, BOOTH, 516 orria; PERRY: 341 orria.</ref>. [[Lehen Gerra Punikoa|Lehen Gerra Punikoan]]n, (K.a. 260) Hannon kartagotarrak menperatu zuen Agrigento laguntzera joan zenean, garai hartan erromatarrek setiaturik zutelako<ref> Diodoro Sikulo: 23.8, Booth, 520, 521 orriak</ref>.
K.a. 256an, kartagotarrek Heraklean porturatuta zituzten 350 itsasontzi, [[Erromatar Errepublika|Erromako]] ontziteriaren Afrikako igarobidea eragozteko, baina han erromatar kontsulek [[Marko Atilio Regulo|Regulok]] eta [[Luzio Manlio Vulso Longo|Manliok]] kartagotarrak gainditu zituzten<ref>Polibio: 1.25–28, 30; Zonaras, 8.12.</ref>. Dirudienez, garai hartako kartagotarren Siziliako itsasontzi-base garrantzitsuren bat Heraklean zegoen eta horregatik K.a. 249an, aipatzen da [[Kartalon]] almirantea postuaren ardura hartu zuela, ikusteko erromatar flota hurbiltzen zen [[Marsala|Lilibea]] askatzera<ref>Polibio: 1. 53.</ref>. Gerra amaitzean, Heraklea eta gainontzeko Sizilia erromatarren kontrolpean egon zen, baina [[Gerra Punikoak|II. Gerra Punikoan]], berriko kartagotarren eskuetara pasatu zen, eta hau izan zen [[Marko Klaudio Martzelo|Martzelok]] Siziliako azkenetariko hiri bat konkistatzean, baita [[Sirakusa|Sirakusaren]]ren ostean ere<ref>Livio: 24.35, 25.27, 40, 41.</ref>.
== Erromatar garaia ==
Erromatar garaian ezer gutxi aipatzen da Heraklea, dirudienez, oso kaltetuta suertatu zelako [[Lehen Gerra Serbila|I. Gerra Serbilean]] (K.a. 134-132). Horren ondoren, [[Publio Rupilio]] pretoreak kolono berriak ezarri zituen eta, elkarbizitza errazteko, hiritar zaharren eta berrien arteko harremanak udal-lege batez bideratu zuen. Lege hori [[Zizeron|Zizeronen]]en garaian oraindik indarrean zegoen<ref>Zizeron: ''In Verrem'', 2.50 (123–125)</ref>. Hizlari handi honen garaian, ematen zuen Heraklea artean aberatsa zela<ref>Zizeron: ''In Verrem'', 5.33 (86), 5.49 (129)</ref>, baina laster gainbehera joan zen Siziliar hegoaldeko kostaren beste hiri batzuk bezala<ref>Estrabon: 6.2.</ref>. Nahiz eta [[Plinio Zaharra|Pliniok]] aipu ez egin<ref>Plinio: 3.14 </ref>, K.o. I. mendeko [[Ponponio Mela|Mela]] geografoak Heraklea aipatzen du<ref>Hegoaldeko kosta azalduz, Melak idatzi zuen: ''Inter Pachynum et Lilybaeum, Acragas est, et Heraclea, et Thermae'', 2.7.16.</ref> Siziliako kostaldeko beste bi hirirekin. Honetaz gain, II. mendean [[Ptolomeo (argipena)|Ptolomeo]] geografoak Heraklea izendatu zuen<ref>Ptolomeo: 3.4.6.</ref>. Egile hau da azkenengoz Heraklea aipatzen duena. Antza denez, desagertuta zegoen [[Ibilbideak|erromatar ibilbideen]] garaia baino lehen.
== Arkeologia ==
[[Tommaso Fazello]] historialaria (XVI. mendea) izan zen lehena Heraklea Minoa identifikatzean. Platini (antzinako Haliko) ibaiaren bokaleko ehunka metrora kokatuta zegoen, gaur [[Capo Bianco]] izeneko muinoaren gainean. Aztarnategiak iparraldean malda leunak ditu Platini haranarantz, eta amildegi malkartsu zuriak itsasoari begira hegoko kostan. Hau, dudarik gabe, da Estrabonek aipatutakoa, Heraklea muinoa<ref>Estrabon: 6.2.</ref>, Siziliako kostak azaldu zituenean, Agrigentoko portutik 32 kilometrora zegoena.
Fazelloren garaian, posible zen harresien oinarriak ohartzea, hondakinik zutik ez bazirauten ere. Tokian eltzegintzazko eta adreiluzko aztarnak agertu ziren. Akuedukto bat nabar zitekeen hiria eta ibaiaren bokalaren artean, baina orain desagertu da<ref>FAZELLO: 6.2; WILLIAM, Henry Smyth: ''Sicily'', 216 orria; BISCARI: ''Viaggio in Sicilia'', 188 orria.</ref>.
XX. mendearen hasieran, K.a. VI.-V. mendeetako nekropoli bat agertu zen. Indusketak 1950ean hasi ziren, Ernesto de Miro irakasleak zuzenduta. Haietan, IV-I. mendeen arteko etxebizitzak agerian utzi ziren baita K.a. IV. mendeko antzoki bat ere<ref>WILSON: 219 orria.</ref>. [[Arezzo]] estiloko eltzegintza ez da tokian aurkitu. Horrek adierazten du hiria K.o. I. mendearen hasieran utzi zela<ref>WILSON: 220 orria.</ref>.
[[FileFitxategi:Eraclea-minoa-scavi.JPG|thumb|<small><center>Ikuspegia Herakleatik</small>]]
== Bibliografia ==
* BISCARI, Principe di: ''Viaggio per le Antichità della Sicilia'', Palermo, 1817
* [[Zizeron|ZIZERON]]: ''The Orations of Marcus Tullius Cicero'', C. D. Yonge (itzultzailea), B. A. London. George Bell & Sons, York Street, Covent Garden. 1891. 4 bolumen.
|
