Garizuma: berrikuspenen arteko aldeak

[[Fitxategi:US Navy 080206-N-7869M-057 Electronics Technician 3rd Class Leila Tardieu receives the sacramental ashes during an Ash Wednesday celebration.jpg|righteskuinera|thumb|[[Errauts|Hausterre]]-ezarpena, Garizumaren lehen egunean.]]

Pazko eguna baino 46 egun aurretik hasten da, [[Hausterre-egun]]ean, [[inauteri]]ak pasatu ondoren. Egun horretan elizkizun berezi bat egiten da, eliztarrei hauts bedeinkatuz gurutzearen zeinua egiten zaie bekokian, ondoko esaldietako bat esanez: "Hautsa zara eta hauts bihurtuko zara" (Hasiera 3, 19) edo "Bihotz berri zaitez eta sinetsi Berri Ona" ([[Markoren Ebanjelioa|Marko]] 1, 15).

[[FileFitxategi:Euskal Herria isoglosa-garizuma.svg|thumb|Garizumaren izenak euskaraz, tokiko euskalkiak dokumentatu ahal izan diren eremuan.]]

[[latin|LatinezkoLatin]]ezko ''quadragesima'' (berrogeigarren eguna) formatik dator ''garizuma'' izena, inguruko erromantzeetan zabaldu den era batzuen bitartekaritzatik iragazita seguruenik ([[Frantses|frantsesezfrantses]]ez ''carême'' da, [[Gaztelania|gaztelaniazgaztelania]]z ''cuaresma''). Izena, aldaera txikiekin, orokorra da euskalki guztietan, salbu eta zubereraz, non ''goxüma'' erabiltzen den<ref>{{Cite web|url=http://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/ehha/350.pdf|izenburua=Garizuma|sartze-data=2018-04-24|egunkaria=Euskararen Herri Hizkeren Atlasa (EHHA)|aldizkaria=|abizena=|izena=Euskaltzaindia|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref>.

[[FileFitxategi:Bacalao Vizcaina (Marugán).jpg|thumb|Bakailaoa bizkaitar erara, piper saltsatan blai, Garizumako jakia.)]]

Tradizio kristau katolikoan, Garizuman [[Haragi|haragiaharagi]]a jatea debekatua zegoen, eta [[Barau|bijilia]] esaten zitzaion honi. Berez, bijilia egunak Garizumakoak baino gehiago ziren, baina aro luze honetan hartzen zuen indar handiena ohiturak. Berez, Garizuma [[Aste Santua|Aste Santuarekin]]rekin amaitu arren, [[Larunbat Santu|Larunbat Santura]]ra arte irauten zuen bijiliak. Baraua 21 eta 60 urte bitarteko guztiak bete beharrekoa zen. Salbuespentzat hartzen zen adina, osasuna, haurdun egotea eta bularra ematea. Elizari dirua ordainduta, baimena ere lor zitekeen haragia jateko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Garizuma, bijilia eta prozesioak - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/bermeo/pasarteak/brm-033-005/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-04-26}}</ref>.

Elizak bijilia eta barau-egunen gainean agindutakoak eragin handia izan du euskal sukaldaritza tradizionalean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizkaiera.biz: Garizuma eta bijilia|hizkuntza=eu|url=https://www.bizkaiera.biz/dakienak-daki/?tx_t3blog_pi1%5BblogList%5D%5BshowUid%5D=27&tx_t3blog_pi1%5BblogList%5D%5Byear%5D=2011&tx_t3blog_pi1%5BblogList%5D%5Bmonth%5D=03&tx_t3blog_pi1%5BblogList%5D%5Bday%5D=20&cHash=f7b710f8dfc1ec5aa533a306aa2ec5a8|aldizkaria=www.bizkaiera.biz|sartze-data=2018-04-26}}</ref>. Bijiliak okela eta okelaz egindako salda hartzea galerazten zuen. Garaien eta herrien arabera, esnekirik eta arrautzarik ere ez zen jaten, hau da, abereetatik datozen elikagaiak oro zeuden debekatuta. Lapikokoak, koipearekin egin barik (okela, urdaia, txorizoa...), landara-olioz prestatzen ziren. Era berean, janari batzuk beren-beregi bijilia-egunetarako prestatzen ziren aro honetan: [[Aza|olio-azak]], [[Babarrun|babarrun zuriak]] eta [[Piper|piper-salda]], adibidez. Arrainetan normalena [[Bakailao|bakailaoabakailao]]a izan ohi zen, eta haren arrantzaren zabalkundean ere izango zuen eragina bijiliaren ohiturak. Sardina zaharrak ere ohikoak ziren. Leku batzuetan esnerik (ez aberekirik) jaten ez zutenez, gosarirako txokolatea urarekin eginda hartzen zen. Goizeko hamaiketakoa eta arratsaldeko merienda kentzea ere normala zen.

Bijiliaren tabu erradikala, ordea, baretu egin zen mendeetan zehar, eta 20. menderako, kristau tradizioko euskal etxe gehienetan bederen, [[Ostiral|ostiraletaraostiral]]etara mugatzen zen debekua, eta [[Ostiral Santua|Ostiral Santu]] egunez ere aplikatzen zen.