Eskala kronoestratigrafiko: berrikuspenen arteko aldeak

'''Eskala kronoestratigrafikoa''' [[lurrazal]]eko [[arroka]] guztien denbora-ordenamendua adierazten duen eskala globala da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eskala%20kronoestratigrafiko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2018-12-14}}</ref>. [[Lurra]] sortu zenetik (orain dela 4.550 milioi urte) gaur egun arte, arrokak etengabe eratuz joan dira lurrazalean, eta arrokak dira, hain justu, igarotako denbora [[geologia|geologikoaren]] erregistro ia bakarra. Denbora geologikoa eta arroka-erregistroa kontzeptu desberdinak badira ere, erlazio zuzena dute<ref name="ZT">{{Erreferentzia|izenburua=Eskala kronoestratigrafiko|abizena=Agirrezabala|izena=Luis Miguel|argitaletxea=Elhuyar Fundazioa|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/arroka|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2018-12-14}}</ref>.

Kronoestratigrafiaren helburua da, hain zuzen ere, lurrazaleko arroka guztien eraketaren denbora-ordenamendua ezartzea. Ordenamendu hori era grafikoan adierazten da eskala (edo taula) kronoestratigrafiko estandar globalaren bitartez, non arroka zaharrenak behean eta gazteenak goian agertzen diren. Eskala kronoestratigrafikoak arroken adin erlatiboa adierazten du, hots, zein den zaharragoa eta zein berriagoa, baina ez du zehazten arroken urte-kopurua (adin absolutua). Tradizionalki, arroken denbora-ordenamenduaren ezarpena [[estratigrafia]]ren oinarrizko bi printzipioren bitartez egin ohi da: [[Geruzengeruzen gainjartze|geruzen gainjartzearen]]aren eta [[segida faunistikoaren printzipioa]]k. Eskala eraikitzea estratigrafiaren eta geologiaren lorpen handienetakoa izan da, hain zuzen ere, arroka guztien erreferentea delako eta edozein tokitako arrokak kokatzeko aukera ematen duelako<ref name="ZT" />.

Eskala kronoestratigrafikoa zenbait mailatako [[unitate kronoestratigrafiko]]etan dago zatituta. Unitate kronoestratigrafikoa denbora-tarte zehatz batean eratutako arrokez osatutako gorputza da. Horrekin erlazionaturik [[unitate geokronologiko]]a dago, unitate kronoestratigrafiko bat eratu deneko denbora-tarte gisa definitu ohi dena. Beraz, unitate kronoestratigrafikoak arrokazkoak (estratigrafikoak) dira, eta horiei dagozkien unitate geokronologikoak, aldiz, denborazkoak (ez estratigrafikoak)<ref name="ZT" />.

Eontema kategoria handieneko unitate kronoestratigrafikoa da. Hiru eontema bereizten dira: [[Arkear]]ra, [[Proterozoiko]]a eta [[Fanerozoiko]]a. Proterozoiko eta Fanerozoikoaren arteko muga bat dator biziaren [[Kanbriarreko leherketa|bat-bateko dibertsifikazio handiarekin]] eta [[Artropodo|izaki bizidun oskoldunen]] lehen agerpenarekin. Eontemak zenbait eratemaz osaturik daude. Fanerozoikoko hiru eratemen arteko mugak [[Iraungipen_masiboIraungipen masibo|izaki bizidunen suntsipen masiboak]] erregistratzen dituzten gainazaletan kokatzen dira. Beren izenak garaiko biziaren itxura adierazten dute: [[Paleozoiko]] edo “bizi zaharra”, [[Mesozoiko]] edo “tarteko bizia” eta [[Zenozoiko]] edo ”bizi berria”. Sistema kategoria baxuagoko hurrengo unitatea da. Sistemen arteko ukipenak eskala txikiagoko gertakari biologikoak (adibidez, izaki bizidunen suntsipenak edo lehen agerpenak) edota beste izaera batekoak (adibidez, geokimikoak) erregistraturik dauden gainazaletan kokatzen dira. Zenbait kasutan, sistemak azpisistematan zatitu eta supersistematan taldekatzen dira. Sistemak zenbait seriez, gehienetan hiru seriez, daude osaturik. Serie askok sistemaren izena hartzen dute, kokapenagatik dagokien izena aitzinean gehiturik; adibidez, [[Behe Jurasiko]] Seriea, [[Erdi Jurasiko]] Seriea eta [[Goi Jurasiko]] Seriea. Estaia unitate hierarkikoetatik txikiena da, eta hainbat kasutan azpiestaiatan zatiturik dago. Kronozonak —ez-hierarkikoa den unitate kronoestratigrafikoa— tamaina txikiena izan ohi du, eta unitate estratigrafiko bat (lito-, bio- edo [[magnetoestratigrafia|magnetoestratigrafiko]]) sortu deneko denbora-tartean eratutako arroka-gorputz gisa definitzen da. Beraz, kronozona baten mugak unitate estratigrafiko definitzailearen mugen adin berekoak dira. Adibidez, [[Exus albus kronozona]] [[Exus albus biozona]] eratu zeneko denbora-tartean eraturiko arroka oroz dago osatuta, [[biozona]]ren ezaugarri definitzaileak izan hala ez<ref name="ZT" />.

[[Antzinako Grezia]]n [[Aristoteles]]ek jada ikusi zuen arrokatan aurkitutako [[fosil]]ak hondartzan aurkitutako izakien antzekoak zirela; ondorioztatu zuen lurraren eta itsasoaren posizioak denbora tarte luzeetan aldatu zirela. [[Leonardo da Vinci]]k Aristotelesen pentsamolde bera zuen, interpretatuz fosil horiek antzinako bizitzaren arrastoak zirela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=WMNH - Geology and Astronomy|url=http://www.wmnh.com/wmas0002.htm|aldizkaria=www.wmnh.com|sartze-data=2018-12-14}}</ref>.

|[[8,2 kilourteko gertakaria]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Precise timing and characterization of abrupt climate change 8200 years ago from air trapped in polar ice|orrialdeak=1212–1222|hizkuntza=en|data=2007-05-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0277379107000455|aldizkaria=Quaternary Science Reviews|alea=9-10|zenbakia=26|issn=0277-3791|doi=10.1016/j.quascirev.2007.01.009|sartze-data=2018-12-14}}</ref>, [[Holozenoko optimo klimatiko|Holozenoko optimo klimatikoa]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=Akio|abizena=Kitoh|izenburua=Tropical Pacific climate at the mid-Holocene and the Last Glacial Maximum simulated by a coupled ocean-atmosphere general circulation model|orrialdeak=19–1–19-13|hizkuntza=en|abizena2=Murakami|izena2=Shigenori|data=2002|url=https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2001PA000724|aldizkaria=Paleoceanography|alea=3|zenbakia=17|issn=1944-9186|doi=10.1029/2001PA000724|sartze-data=2018-12-14}}</ref>. [[Brontze Aroa]].

|Gaur egungo [[Interglaziar|interglaziarrareninterglaziar]]raren hasiera. Itsas-mailak [[Doggerland]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The human past : world prehistory & the development of human societies|argitaletxea=Thames & Hudson|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/62188302|edizioa=1st ed|isbn=0500285314|pmc=62188302|sartze-data=2018-12-14}}</ref> eta [[Sundaland]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Lawrence R.|abizena=Heaney|izenburua=Mammalian species richness on islands on the Sunda Shelf, Southeast Asia|orrialdeak=11–17|hizkuntza=en|data=1984-01-01|url=https://link.springer.com/article/10.1007/BF00379083|aldizkaria=Oecologia|alea=1|zenbakia=61|issn=1432-1939|doi=10.1007/BF00379083|sartze-data=2018-12-14}}</ref> urperatu zituen. [[Sahara|Saharako]]ko basamortua sortu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Le Houérou, H. N. (Henri|abizena=Noël)|izenburua=Bioclimatology and biogeography of Africa|argitaletxea=Springer|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/314182072|isbn=9783540851929|pmc=314182072|sartze-data=2018-12-14}}</ref>. [[Iraultza neolitiko|Iraultza Neolitikoa]].

|[[Eemiar|Riss-Würm]] [[interglazial]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=J.|abizena=Zheng|izenburua=Eemian interglacial reconstructed from a Greenland folded ice core|orrialdeak=489–494|hizkuntza=en|abizena2=Xiao|abizena3=Wolff|abizena4=Witrant|abizena5=Winstrup|abizena6=Wilhelms|abizena7=White|abizena8=Weikusat|abizena9=Wegner|izena2=C.|izena3=E. W.|izena4=E.|izena5=M.|izena6=F.|izena7=J. W. C.|izena8=I.|izena9=A.|data=2013-01|url=https://www.nature.com/articles/nature11789|aldizkaria=Nature|alea=7433|zenbakia=493|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature11789|sartze-data=2018-12-15}}</ref>, [[azken glaziazioa]]<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.geology.wisc.edu/~davem/abstracts/06-1.pdf |izenburua= Glaciation of Wisconsin |egilea= Lee Clayton, John W. Attig, David M. Mickelson, Mark D. Johnson eta Kent M. Syverson |argitaletxea= Wisconsingo Unibertsitateko Geologia Atala}}</ref>, [[Drias gaztea|Drias gaztearekin]]rekin amaituz<ref>{{Erreferentzia|izena=Svante|abizena=Björck|izenburua=Younger Dryas oscillation, global evidence|argitaletxea=Elsevier|data=2007|url=http://lup.lub.lu.se/record/590364|zenbakia=3|isbn=9780444519191|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Tobako katastrofearen teoria|Tobako erupzioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=THE TOBA SUPERVOLCANO and HUMAN EVOLUTION|data=2012-12-12|url=https://web.archive.org/web/20121212021704/http://toba.arch.ox.ac.uk/index.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Megafauna|Megafaunaren]]ren iraungitzea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Megafauna -- first victims of the human-caused extinction|hizkuntza=en-US|url=https://megafauna.com/|aldizkaria=Megafauna|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.

|rowspan="2" |Klima beroagoa [[Miozeno Ertaineko Optimo Klimatikoa|Miozeno Ertaineko Optimo Klimatikoaren]]ren baitan<ref>{{Erreferentzia|url=https://digitalcommons.bryant.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1010&context=honors_science|aldizkaria=digitalcommons.bryant.edu|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Miozeno Ertaineko iraungitzea]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Martin R.|abizena=Palmer|izenburua=Atmospheric carbon dioxide concentrations over the past 60 million years|orrialdeak=695–699|hizkuntza=en|abizena2=Pearson|izena2=Paul N.|data=2000-08|url=https://www.nature.com/articles/35021000|aldizkaria=Nature|alea=6797|zenbakia=406|issn=1476-4687|doi=10.1038/35021000|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.

|rowspan="2" |[[Orogenia]] [[Ipar hemisferio|Ipar Hemisferioan]]. [[Kaikoura Orogenia|Kaikoura Orogeniaren]]ren hasiera, [[Zeelanda Berria|Zeelanda Berrian]]n [[Hegoaldeko Alpeak]] sortuz<ref>{{Erreferentzia|izena=Campbell,|abizena=Hamish.|izenburua=In search of ancient New Zealand|argitaletxea=Penguin Books|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/174111913|isbn=9780143020882|pmc=174111913|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Baso|Basoak]]ak ugaritzen dira, <chem>CO2</chem>kopurua handiak [[Fotosintesi|atmosferatik kenduz]]. Gradualki 650 ppm-tik 100 ppm-ra pasa zen Miozenoaren amaieran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CO2-forced climate thresholds during the Phanerozoic|orrialdeak=5665–5675|hizkuntza=en|data=2006-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0016703706001979|aldizkaria=Geochimica et Cosmochimica Acta|alea=23|zenbakia=70|issn=0016-7037|doi=10.1016/j.gca.2005.11.031|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. Gaur egungo [[ugaztun]] eta [[hegazti]] familia gehienek itxura antzekoa. [[Zaldi|Zaldiak]]ak eta [[Mastodonte|mastodonteakmastodonte]]ak bereizten dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Dietmar|abizena=Zinner|izenburua=A proboscidean from the late Oligocene of Eritrea, a “missing link” between early Elephantiformes and Elephantimorpha, and biogeographic implications|orrialdeak=17296–17301|hizkuntza=en|abizena2=Ghirmai|abizena3=Libsekal|abizena4=Marchant|abizena5=Sanders|abizena6=Tassy|abizena7=Berhe|abizena8=Abraha|abizena9=Walter|izena2=Tesfalidet|izena3=Yosief|izena4=Gary H.|izena5=William J.|izena6=Pascal|izena7=Seife|izena8=Michael|izena9=Robert C.|data=2006-11-14|url=https://www.pnas.org/content/103/46/17296|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=46|zenbakia=103|issn=1091-6490|pmid=17085582|pmc=PMC1859925|doi=10.1073/pnas.0603689103|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Belar|Belarra]]ra nonnahi<ref>{{Erreferentzia|izenburua=King of the plains: Lester King's contributions to geomorphology|orrialdeak=491–509|hizkuntza=en|data=1992-09-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0169555X9290021F|aldizkaria=Geomorphology|alea=6|zenbakia=5|issn=0169-555X|doi=10.1016/0169-555X(92)90021-F|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Hominido|Hominidoen]]en arbasoa<ref>{{Erreferentzia|izena=Charles Q.|abizena=Choi|izenburua=Here's What the Last Common Ancestor of Apes and Humans Looked Like|abizena2=August 10|abizena3=ET|izena2=Live Science Contributor {{!}}|izena3=2017 07:15am|url=https://www.livescience.com/60093-last-common-ancestor-of-apes-humans-revealed.html|aldizkaria=Live Science|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.

|rowspan="2"| Eozeno-Oligozeno iraungitzea<ref>{{Erreferentzia|izena=Kyger C.|abizena=Lohmann|izenburua=Cooler winters as a possible cause of mass extinctions at the Eocene/Oligocene boundary|orrialdeak=887–890|hizkuntza=en|abizena2=Patterson|abizena3=Ivany|izena2=William P.|izena3=Linda C.|data=2000-10|url=https://www.nature.com/articles/35038044|aldizkaria=Nature|alea=6806|zenbakia=407|issn=1476-4687|doi=10.1038/35038044|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. Antartikako glaziazioaren hasiera<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Pollard|izenburua=Rapid Cenozoic glaciation of Antarctica induced by declining atmospheric CO2|orrialdeak=245–249|hizkuntza=en|abizena2=DeConto|izena2=Robert M.|data=2003-01|url=https://www.nature.com/articles/nature01290|aldizkaria=Nature|alea=6920|zenbakia=421|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature01290|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. Faunaren [[eboluzio]] eta difertsifikazio azkarra, bereziki [[Ugaztun|ugaztunenugaztun]]en artean. [[Landare loredun|Landare loredunen]]en eboluzio eta sakabanatze handia.

|rowspan="3"| Klima epela hozten doa. Ugaztun arkaikoak ([[Creodonta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Evolution of Tertiary mammals of North America|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1998-2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/36423415|isbn=0521355192|pmc=36423415|sartze-data=2018-12-15}}</ref>, [[Condylarthra]]<ref>{{Erreferentzia|izena=McKenna, Malcolm|abizena=C.|izenburua=Classification of mammals above the species level|argitaletxea=Columbia University Press|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/37345734|isbn=023111012X|pmc=37345734|sartze-data=2018-12-15}}</ref>, [[Uintatheriidae]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Evolution of Tertiary mammals of North America|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1998-2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/36423415|isbn=0521355192|pmc=36423415|sartze-data=2018-12-15}}</ref>...) ugaritzen dira eta garatzen jarraitzen dute. Gaur egungo ugaztun familia askoren agerpena. Lehen [[Balea|baleen]] dibertsifikazioa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Reproductive biology and phylogeny of Cetacea : whales, dolphins, and porpoises|argitaletxea=Science Pub|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/646769361|isbn=9781578085583|pmc=646769361|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. Lehen [[Belar|belarrakbelar]]rak, Antartikaren birglaziazioa. [[Laramidar orogenia|Laramidar]] eta [[Sevier orogenia|Sevier orogeniaren]]ren amaiera Ipar Amerikako [[Mendi Harritsuak|Mendi Harritsuetan]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Knowledge of Utah Thrust System Pushes Forward – Utah Geological Survey|hizkuntza=en-US|url=https://geology.utah.gov/map-pub/survey-notes/knowledge-of-utah-thrust-system-pushes-forward/|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Alpeak|Alpeen]] sorrera hasten da. [[Pirinioak]] sortzen dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Julien|abizena=Babault|izenburua=Origin of the highly elevated Pyrenean peneplain|hizkuntza=en|abizena2=Driessche|abizena3=Bonnet|abizena4=Castelltort|abizena5=Crave|izena2=Jean Van Den|izena3=Stéphane|izena4=Sébastien|izena5=Alain|data=2005|url=https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2004TC001697|aldizkaria=Tectonics|alea=2|zenbakia=24|issn=1944-9194|doi=10.1029/2004TC001697|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Heleniar orogenia]] [[Grezia|Grezian]]n eta [[Egeo|Egeoan]]an.

|[[PETM]] eta [[ETM-2]] beroketa globalak, eta klima beroagoa [[Eozenoko Optimo Klimatikoa|Eozenoko Optimo Klimatikoan]]n. [[Azolla gertakaria|Azolla gertakariak]]k<ref>{{Erreferentzia|izena=the Expedition 302|abizena=Scientists|izenburua=Episodic fresh surface waters in the Eocene Arctic Ocean|orrialdeak=606–609|hizkuntza=en|abizena2=Moran|abizena3=Backman|abizena4=Matthiessen|abizena5=Leeuw|abizena6=Cittert|abizena7=Sangiorgi|abizena8=Lotter|abizena9=Harding|izena2=Kathryn|izena3=Jan|izena4=Jens|izena5=Jan W. de|izena6=Han van Konijnenburg-van|izena7=Francesca|izena8=André F.|izena9=Ian C.|data=2006-06|url=https://www.nature.com/articles/nature04692|aldizkaria=Nature|alea=7093|zenbakia=441|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature04692|sartze-data=2018-12-15}}</ref> CO₂ gutxitzen du 3.500 ppm-tik 650 ppm-ra, hozte global luze bat hasiz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CO2-forced climate thresholds during the Phanerozoic|orrialdeak=5665–5675|hizkuntza=en|data=2006-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0016703706001979|aldizkaria=Geochimica et Cosmochimica Acta|alea=23|zenbakia=70|issn=0016-7037|doi=10.1016/j.gca.2005.11.031|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Indiako azpikontinentea|Indiar azpikontienteak]] talka egiten du [[Eurasiako plaka|Asiarekin]], [[Himalaiar orogenia]] hasiz<ref>{{Erreferentzia|izena=Lin|abizena=Ding|izenburua=Paleocene–Eocene record of ophiolite obduction and initial India-Asia collision, south central Tibet|hizkuntza=en|abizena2=Kapp|abizena3=Wan|izena2=Paul|izena3=Xiaoqiao|data=2005|url=https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2004TC001729|aldizkaria=Tectonics|alea=3|zenbakia=24|issn=1944-9194|doi=10.1029/2004TC001729|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.

|rowspan="3"|[[Chicxulub kraterra|Chicxuluben]] inpaktua<ref>{{Erreferentzia|izena=Jan|abizena=Smit|izenburua=Time Scales of Critical Events Around the Cretaceous-Paleogene Boundary|orrialdeak=684–687|hizkuntza=en|abizena2=Mundil|abizena3=Morgan|abizena4=Mitchell|abizena5=Mark|abizena6=Kuiper|abizena7=Hilgen|abizena8=Deino|abizena9=Renne|izena2=Roland|izena3=Leah E.|izena4=William S.|izena5=Darren F.|izena6=Klaudia F.|izena7=Frederik J.|izena8=Alan L.|izena9=Paul R.|data=2013-02-08|url=http://science.sciencemag.org/content/339/6120/684|aldizkaria=Science|alea=6120|zenbakia=339|issn=1095-9203|pmid=23393261|doi=10.1126/science.1230492|sartze-data=2018-12-15}}</ref> eta [[Kretazeo-Tertziarioko iraungipen masiboa|Kretazeo-Tertziarioko iraungitze masiboa]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Jan|abizena=Smit|izenburua=Time Scales of Critical Events Around the Cretaceous-Paleogene Boundary|orrialdeak=684–687|hizkuntza=en|abizena2=Mundil|abizena3=Morgan|abizena4=Mitchell|abizena5=Mark|abizena6=Kuiper|abizena7=Hilgen|abizena8=Deino|abizena9=Renne|izena2=Roland|izena3=Leah E.|izena4=William S.|izena5=Darren F.|izena6=Klaudia F.|izena7=Frederik J.|izena8=Alan L.|izena9=Paul R.|data=2013-02-08|url=http://science.sciencemag.org/content/339/6120/684|aldizkaria=Science|alea=6120|zenbakia=339|issn=1095-9203|pmid=23393261|doi=10.1126/science.1230492|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. Klima tropikala. Landare modernoak agertzen dira; ugaztunen dibertsifikazioa lerro ezberdinetan hegazti ez diren dinosauroen desagerpenaren ondorioz. Lehen ugaztun handiak, [[hartz]] edo [[hipopotamo]] txiki baten tamainakoak. [[Alpetar orogenia|Alpetar orogeniaren]]ren hasiera Europa eta Asian<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Encyclopedia of European and Asian Regional Geology|argitaletxea=Springer Netherlands|hizkuntza=en|data=1997|url=https://www.springer.com/la/book/9780412740404|editore-abizena=Moores|editore-izena=E. M.|isbn=9780412740404|sartze-data=2018-12-15|serie=Encyclopedia of Earth Sciences Series}}</ref>. [[Deba eta Zumaia arteko marearteko zabalgunea|Deba eta Zumaia arteko flyscharen]] sorrera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El 'flysch' de Zumaia ya es referente internacional de la historia de la Tierra|hizkuntza=es-ES|data=2010-05-07|url=https://www.diariovasco.com/v/20100507/al-dia-local/flysch-zumaia-referente-internacional-20100507.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.

|rowspan="12"|[[Landare loredun|Loredun landareak]] agertzen dira eta beraiekin batera hainbat [[intsektu]] mota. Arrain [[teleosteo]] modernoak agertzen dira. [[Ammonoidea|Ammonite]], Belemnites, [[errudistak]], ekinoideak eta [[Belaki|belakiakbelaki]]ak oso arruntak. [[Dinosauro]] mota berri ugari ([[Tyranosaurus]], Hadrosaurus…) agertzen dira lurrean eta beraiekin batera [[krokodilo]] modernoak. [[Mosasaurus]] eta [[Marrazo|marrazoakmarrazo]]ak agertzen dira itsasoan. Lehengo [[Hegazti|hegaztiekhegazti]]ek [[Pterosaurus|Pterosaurusak]]ak aldentzen dituzte. Hiru [[ugaztun]] motak garatzen dira ([[Monotrema|monotremakmonotrema]]k, martsupialidoak eta [[Placentalia|karedunak]]). Lehenengo [[Primate|primateaprimate]]a. [[Gondwana]] kontinentea apurtzen da. Bere bukaeran [[meteorito]] erraldoi batek talka egiten du eta izaki bizidun asko desagertzen dira, euren artean ia osorik [[Foraminifero|foraminiferoakforaminifero]]ak.

|rowspan="11"|[[Gimnospermo|Gimnospermoak]]ak (bereziki [[Pinofito|koniferak]], [[Bennettitales]] eta [[Cycadales|zikadak]]) eta [[Iratze|iratzeakiratze]]ak ugariak. Hainbat [[dinosauro]] mota ([[Sauropoda|sauropodoak]], [[Carnosauro|carnosauroakcarnosauro]]ak eta [[Stegosaurus|stegosauroak]]). [[Ugaztun]] ugari eta txikiak. Lehenengo [[Hegazti|hegaztiakhegazti]]ak. [[Iktiosaurio|Iktiosauroak]] eta [[Plesiosaurus|plesiosauroak]] ugaritzen dira. [[Bivalvia|Bibalboak]], [[Ammonoidea|Ammoniteak]] eta [[Belemnitida|belemniteak]] oso ugariak. [[Itsas triku|Echinoideoak]] arruntak, [[Brachiopoda|brakiopodo]] errinkonelidoak eta [[Belaki|belakiekinbelaki]]ekin batera. [[Pangea]] apurtu egiten da [[Gondwana]] eta [[Laurasia]] azpikontinentetan<ref>{{Erreferentzia|izena=Rogers, John J. W. (John James William),|abizena=1930-2015.|izenburua=Continents and supercontinents|argitaletxea=Oxford University Press|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/61341472|isbn=1423720504|pmc=61341472|sartze-data=2018-12-16}}</ref>. Nevadar orogenia Ipar amerian. Rangitata eta Cimmeriar orogenia amaitzen dira. Gaur egun baino CO2 maila hirukoitz edo laukoitza<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CO2-forced climate thresholds during the Phanerozoic|orrialdeak=5665–5675|hizkuntza=en|data=2006-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0016703706001979|aldizkaria=Geochimica et Cosmochimica Acta|alea=23|zenbakia=70|issn=0016-7037|doi=10.1016/j.gca.2005.11.031|sartze-data=2018-12-15}}</ref>. [[Ozeano Atlantiko|Ozeano Atlantikoaren]]aren sorrera<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohammed|abizena=Et-Touhami|izenburua=Zircon U-Pb Geochronology Links the End-Triassic Extinction with the Central Atlantic Magmatic Province|orrialdeak=941–945|hizkuntza=en|abizena2=Rasbury|abizena3=McHone|abizena4=Puffer|abizena5=Kent|abizena6=McLean|abizena7=Bowring|abizena8=Olsen|abizena9=Blackburn|izena2=E. Troy|izena3=Greg|izena4=John|izena5=Dennis V.|izena6=Noah M.|izena7=Samuel A.|izena8=Paul E.|izena9=Terrence J.|data=2013-05-24|url=http://science.sciencemag.org/content/340/6135/941|aldizkaria=Science|alea=6135|zenbakia=340|issn=1095-9203|pmid=23519213|doi=10.1126/science.1234204|sartze-data=2018-12-15}}</ref>.

|rowspan="7"|[[Archosauria|Arkosauroak]] dominanteak lurrean [[Dinosauro|dinosauroekindinosauro]]ekin batera, [[Iktiosauro|Iktiosauroak]]ak eta [[Notosauro|notosauroaknotosauro]]ak ozeanoetan eta [[Pterosauro|pterosauroakpterosauro]]ak airean. [[Cynodontidae|Cynodontidaeak]]ak geroz eta txikiagoak eta ugaztunen antzekoak egin ziren, lehen ugaztunak eta [[Krokodilo|krokodiloakkrokodilo]]ak agertu ziren bitartean. ''Dicroidium'' flora ohikoa lurrean. [[Temnospondylia]] anfibio urtar handiak. [[Ammonoidea]] zeratitiko oso ohikoak. [[Koral]] modernoak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The evolution of modern corals and their early history|orrialdeak=195–225|hizkuntza=en|data=2003-02-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0012825202001046|aldizkaria=Earth-Science Reviews|alea=3-4|zenbakia=60|issn=0012-8252|doi=10.1016/S0012-8252(02)00104-6|sartze-data=2018-12-16}}</ref> eta [[Teleosteo|teleosteoakteleosteo]]ak agertzen dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Matt|abizena=Friedman|izenburua=Body-shape diversity in Triassic–Early Cretaceous neopterygian fishes: sustained holostean disparity and predominantly gradual increases in teleost phenotypic variety|orrialdeak=402–433|hizkuntza=en|abizena2=Clarke|izena2=John T.|data=2018/08|url=https://www.cambridge.org/core/journals/paleobiology/article/bodyshape-diversity-in-triassicearly-cretaceous-neopterygian-fishes-sustained-holostean-disparity-and-predominantly-gradual-increases-in-teleost-phenotypic-variety/121CF7A11173AE3B5B4684E9FE06BBED|aldizkaria=Paleobiology|alea=3|zenbakia=44|issn=1938-5331|doi=10.1017/pab.2018.8|sartze-data=2018-12-16}}</ref>, baita intsektu klado moderno ugari. [[Andear orogenia]] Hego Amerikan. [[Cimmeriar orogenia]] Asian. [[Rangitata orogenia]] hasi zen Zeelanda Berrian. [[Humter-Bowen orogenia]] amaitu zen Australian<ref>{{Erreferentzia|izenburua=New England orogen, eastern Australia : papers presented at a conference held at the University of New England, Armidale, 2-4 February 1993|argitaletxea=Dept. of Geology and Geophysics, University of New England|data=1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/38325979|isbn=1863890300|pmc=38325979|sartze-data=2018-12-16}}</ref>.

|rowspan="9"|[[Pangea]] superkontinentea eratzen da, [[Appalacheak|Appalacheekin]] batera. Permiar-Karboniferoko glaziazioaren amaiera. [[Narrasti]] [[Synapsida|sinapsidoak]] arrunt bilakatzen dira, [[Parareptilia]] eta [[Temnospondylia]] [[Anfibio|anfibioakanfibio]]ak mantentzen diren bitartean. [[Harrikatz|Ikatz]]-aroko floraren ordezkapena, iratze handiekin eta ginmospermoekin. [[Kakalardo|Kakalardoak]]ak<ref>{{Erreferentzia|izena=Olivier|abizena=Béthoux|izenburua=The earliest beetle identified|orrialdeak=931–937|hizkuntza=en|data=2009/11|url=https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-paleontology/article/earliest-beetle-identified/AFF92775AC62E7CEC53292233277681E|aldizkaria=Journal of Paleontology|alea=6|zenbakia=83|issn=1937-2337|doi=10.1666/08-158.1|sartze-data=2018-12-16}}</ref> eta [[Diptera|euliak]] agertzen dira. Itsaso epeletan bizitzaren eztanda: [[Productida]] eta [[Spiriferida]] [[Brachiopoda|brakiopodoak]], [[Bivalvia|bibalboak]], [[Foraminifero|foraminiferoakforaminifero]]ak eta [[Ammonoidea|ammonoideoak]] ohikoak. Permiarra bukatzean [[Permo-Triasiar iraungipen masiboa|Permiar-Triasikoko iraungitze masiboa]] gertatzen da, izaki bizidunen %95 desagertzen direlarik<ref>{{Erreferentzia|izena=Benton, M. J. (Michael|abizena=J.)|izenburua=When life nearly died : the greatest mass extinction of all time|argitaletxea=Thames & Hudson|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/51031684|isbn=050005116X|pmc=51031684|sartze-data=2018-12-16}}</ref>, tartean [[trilobite]], [[Graptolithina|graptolite]] eta [[Blastoidea|blastoide]] guztiak.[[Ouachitar orogenia|Ouachita]] eta [[Innuitiar orogenia|Innuitiar orogeniak]]k Ipar Amerikan. [[Uraliar orogenia]] Europa eta Asian. [[Altai (mendiak)|Altaitar orogenia]] Asian. Hunter-Bowen orogenia hasten da Australian, [[MacDonnell mendiak]] sortuz.

|rowspan="4"|[[Pterygota|Hegodun intsektuen]] erradiazio azkarra<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Encyclopedia of insects|argitaletxea=Academic Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/233574266|isbn=9780080546056|pmc=233574266|sartze-data=2018-12-16}}</ref>; [[Protodonata]] edo [[Palaeodictyoptera]] bereziki handiak. [[Anfibio|Anfibioak]]ak ohikoak eta oso anitzak. Lehen [[Narrasti|narrastiaknarrasti]]ak eta ikatz-basoak. Atmosferako [[oxigeno]] mailarik altuena. [[Goniatite|Goniatiteak]]ak, [[Brachiopoda|brakiopodoak]], [[Bryozoa|briozoak]], bibalboak eta koralak ugariak itsaso eta ozeanoetan. Testadun [[Foraminifero|foraminiferoakforaminifero]]ak nonnahi. [[Uraliar orogenia]] Europa eta Asian. [[Variscar orogenia|Herziniar orogenia]].

|rowspan="3"|[[Lycopodiophyta|Zuhaitz primitibo]] handiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Willis, K.|abizena=J.|izenburua=The evolution of plants|argitaletxea=Oxford University Press|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/49520001|isbn=0198500653|pmc=49520001|sartze-data=2018-12-16}}</ref>, lehen [[Tetrapoda|ornodun lurtarrak]]<ref>{{Erreferentzia|izena=R. Alexander|abizena=Pyron|izenburua=Divergence Time Estimation Using Fossils as Terminal Taxa and the Origins of Lissamphibia|orrialdeak=466–481|hizkuntza=en|data=2011-07-01|url=https://academic.oup.com/sysbio/article/60/4/466/1611723|aldizkaria=Systematic Biology|alea=4|zenbakia=60|issn=1063-5157|doi=10.1093/sysbio/syr047|sartze-data=2018-12-16}}</ref>, eta [[Eurypterida|itsas-eskorpioi]] anfibioak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Distribution and dispersal history of Eurypterida (Chelicerata)|orrialdeak=557–574|hizkuntza=en|data=2007-09-03|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S003101820700291X|aldizkaria=Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology|alea=3-4|zenbakia=252|issn=0031-0182|doi=10.1016/j.palaeo.2007.05.011|sartze-data=2018-12-16}}</ref> kostako paduratan bizi dira. [[Rhizodontida]] arrainak dira ur-gezako harrapakari nagusiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Jennifer A.|abizena=Clack|izenburua=Gaining Ground: The Origin and Evolution of Tetrapods|argitaletxea=Indiana University Press|hizkuntza=en|data=2012|url=https://books.google.es/books?id=6Ztrhm8uLQ0C|isbn=9780253356758|sartze-data=2018-12-16}}</ref>. Itsasoan, [[Marrazo|marrazoakmarrazo]]ak ugariak eta anitzak. [[Ekinodermatu|Ekinodermoak]], bereziki krinoidea eta blastoideak, ugariak. Koralak, briozoa, goniatites eta brakiopodoak oso ohikoak, baina [[trilobites]] eta [[Nautiloidea|nautiloideaknautiloidea]]k gainbeheran. Glaziazioa Ekialdeko [[Gondwana|Gondwanan]]n. [[Tuhua orogenia]] Zeelanda Berrian.

|rowspan="7"| Lehen [[Lycopodiopsida|Lycopodiopsidak]]k, [[Equisotopsida|Equisotopsidak]]k eta iratzeak agertzen dira, baita ere lehen hazidun landareak, [[Progymonsperma|progymonspermakprogymonsperma]]k; lehen [[Zuhaitz|zuhaitzakzuhaitz]]ak, ''[[Arhaeopteris]]'' generokoak, eta hegorik gabe lehen [[Intsektu|intsektuakintsektu]]ak. [[Strophomenidae]] eta [[Atrypidae]] brakiopodoak, [[Rugosa]] eta [[Tabulata]] koralak eta [[Crinoidea|krinoideoak]] ugariak ozeanotan. [[Goniatite]] ammonoideak euren gorenean, [[Coleoidea]] agertzen den gitartean. Trilobiteak gainbeheran. Barailadun arrainak ([[Plakodermo|plakodermoakplakodermo]]ak, [[Sarcopterygii]] eta [[Osteichthyes]], eta lehen marrazoak) itsasoan nagusi. Lehen anfibioak agertzen dira, oraindik urtarrak. [[Euramerika]] "Kontinente Gorri Zaharra". [[Akadiar orogenia]] eta [[Antiatlasa|Anti-Atlas mendiak]] sortzen dira Ipar Afrikan, [[Appalacheak]] Ipar Amerikan, eta orogenia ugari mundu osoan zehar.

|rowspan="8"| Lehen [[Landarelandare baskular|landare baskularrak]]rak, lehen [[Diplopoda|milazangoak]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Gregory D.|abizena=Edgecombe|izenburua=Early Terrestrial Animals, Evolution, and Uncertainty|orrialdeak=489|hizkuntza=En|abizena2=Garwood|izena2=Russell J.|data=2011/09|url=https://evolution-outreach.biomedcentral.com/articles/10.1007/s12052-011-0357-y|aldizkaria=Evolution: Education and Outreach|alea=3|zenbakia=4|issn=1936-6434|doi=10.1007/s12052-011-0357-y|sartze-data=2018-12-16}}</ref> eta [[Arthropleura|arthropleuridoak]] lurrean. [[Gnatostomatu|Barailadun lehen arrainak]]<ref>{{Erreferentzia|izena=M. Paul|abizena=Smith|izenburua=Scales of thelodont and shark-like fishes from the Ordovician of Colorado|orrialdeak=628–630|hizkuntza=en|abizena2=Smith|abizena3=Sansom|izena2=Moya M.|izena3=Ivan J.|data=1996-02|url=https://www.nature.com/articles/379628a0|aldizkaria=Nature|alea=6566|zenbakia=379|issn=1476-4687|doi=10.1038/379628a0|sartze-data=2018-12-16}}</ref>, baita ere [[Ostrakodermo|kanpo-hezurdura]] duten lehen [[Agnatu|barailarik gabeko]] arrainak ere, itsasoan. Itsas-eskorpio handiak. Koral mota ezberdinak ohikoak. Trilobiteak eta [[Molusku|moluskuakmolusku]]ak dibertsifikatzen dira; [[Graptolithina|graptolitoak]] ahultzen dira. [[Caledoniar orogenia|Caledoniar orogeniaren]]ren hasiera. [[Taconiar orogenia|Taconiar orogeniaren]]ren amaiera. [[Lachlan orogenia|Lachlan orogeniaren]]ren amaiera.

|rowspan="7"|[[Ornogabe|Ornogabeen]]en dibertsifikazioa<ref>{{Erreferentzia|izena=Clarkson, E. N. K. (Euan Neilson Kerr),|abizena=1937-|izenburua=Invertebrate palaeontology and evolution|argitaletxea=Blackwell Science|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/47011584|edizioa=4th ed|isbn=0632061472|pmc=47011584|sartze-data=2018-12-16}}</ref>. Lehen [[Koral|koralakkoral]]ak, artikulatutako [[Brachiopoda|brakiopodoak]], [[Bivalvia|bibalboak]], [[Nautiloidea|nautiloideoak]], [[Trilobite|trilobiteaktrilobite]]ak, [[Ostrakodo|ostrakodoakostrakodo]]ak, [[Bryozoa|bryozooak]], [[ekinodermatu]] ugari, [[Graptolithina|graptolitoak]] eta beste taxoi batzuk ohikoak. [[Conodonta]] agertzen da. Lehen [[Embryophyta|landare berdeak]] eta [[Onddo|onddoakonddo]]ak lur lehorrean<ref>{{Erreferentzia|izena=Linda E.|abizena=Graham|izenburua=Glomalean Fungi from the Ordovician|orrialdeak=1920–1921|hizkuntza=en|abizena2=Kodner|abizena3=Redecker|izena2=Robin|izena3=Dirk|data=2000-09-15|url=http://science.sciencemag.org/content/289/5486/1920|aldizkaria=Science|alea=5486|zenbakia=289|issn=1095-9203|pmid=10988069|doi=10.1126/science.289.5486.1920|sartze-data=2018-12-16}}</ref>. Izotz aro bat periodoaren amaieran.

|rowspan="10"|[[Kanbriarreko leherketa]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=kadmin|izenburua=BAI BIZI ZORAGARRIA 1|hizkuntza=eu|data=2014-02-25|url=https://katakrak.net/eus/lib/bai-bizi-zoragarria-1|aldizkaria=Katakrak|sartze-data=2018-12-16}}</ref>, biziaren dibertsifikazio handia. Fosilak ugaritzen dira. Animalia filum moderno gehienak agertzen dira. Lehenengo [[Kordatu|kordatuakordatu]]a agertzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Simon Conway|abizena=Morris|izenburua=A redescription of a rare chordate, Metaspriggina Walcotti Simonetta and Insom, from the Burgess Shale (Middle Cambrian), British Columbia, Canada|orrialdeak=424–430|hizkuntza=en|data=2008/03|url=https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-paleontology/article/redescription-of-a-rare-chordate-metaspriggina-walcotti-simonetta-and-insom-from-the-burgess-shale-middle-cambrian-british-columbia-canada/070D2759C11CFA7CD52732D996211A20|aldizkaria=Journal of Paleontology|alea=2|zenbakia=82|issn=1937-2337|doi=10.1666/06-130.1|sartze-data=2018-12-16}}</ref>, beste filum ezezagunekin batera. [[Archaeocyatha]] arrezife-eraikitzaileak sortzen dira, eta desagertzen dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohamed|abizena=Mazouad|izenburua=Constraints on early Cambrian carbon cycling from the duration of the Nemakit-Daldynian–Tommotian boundary δ13C shift, Morocco|orrialdeak=623–626|hizkuntza=en|abizena2=Porter|abizena3=Fike|abizena4=Bowring|abizena5=Ramezani|abizena6=Maloof|izena2=Susannah M.|izena3=David A.|izena4=Samuel A.|izena5=Jahandar|izena6=Adam C.|data=2010-07-01|url=https://pubs.geoscienceworld.org/gsa/geology/article-abstract/38/7/623/130298/constraints-on-early-cambrian-carbon-cycling-from|aldizkaria=Geology|alea=7|zenbakia=38|issn=0091-7613|doi=10.1130/G30726.1|sartze-data=2018-12-16}}</ref>. [[Trilobita|Trilobiteak]], [[Priapulida|priapulidoak]], belakiak, brakiopodo ez artikulatuak agertzen dira. [[Anomalocaridae|Anomalokaridoak]] harrapakari erraldoiak dira, [[Ediacara|Ediacarar fauna]] desagertzen den bitartean. [[Prokarioto|Prokariotoak]]ak, [[Protisto|protistak]], [[Onddo|onddoakonddo]]ak eta [[Alga|algakalga]]k gaur egun arte biziraun dute. [[Gondwana]] agertzen da. [[Petermann orogenia]] amaitzen da. [[Ross orogenia]] Antartikan. [[Lachlan orogenia]] Australian. Atmosferako CO₂a gaur egungoa baino 15 aldiz handiagoa da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CO2-forced climate thresholds during the Phanerozoic|orrialdeak=5665–5675|hizkuntza=en|data=2006-12-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0016703706001979|aldizkaria=Geochimica et Cosmochimica Acta|alea=23|zenbakia=70|issn=0016-7037|doi=10.1016/j.gca.2005.11.031|sartze-data=2018-12-16}}</ref>.

|colspan="3"| Lehen [[Organismo zelulaniztun|animalia zelulaniztunen]] [[fosil]] onak. [[Ediacara|Ediacarar biota]] mundu osoko itsasoetan sortzen da. ''[[Trichophycus]]'' izeneko [[zizare]] motako traza fosilak. Lehen belakiak eta [[Trilobitomorpha|trilobitomorfoak]]. Forma enigmatiko ugari, disko, boltsa edo gona itxurakoak, adibidez ''[[Dickinsonia]]''. [[Taconiar orogenia]] eta [[Aravalli mendilerroko orogenia]]. [[Petermann orogenia|Petermann orogeniaren]]ren hasiera Australian. [[Beardmore orogenia]] Antartikan.

|colspan="3"|[[Elur-bola Lurra|Elur-bola Lurraren]]ren garaia. Fosilak arraroak dira. [[Rodinia]] hausten hasten da. Ruker / [[Nimrod orogenia]] amaitzen da.

|colspan="3"| [[Rodinia]] superkontinentea osorik. [[Sveconorvegiar orogenia]] amaitzen da. [[Eukarioto]] zelulaniztunen lehen fosilak. [[Dinoflagelatu|Dinoflagelatuen]]en antza duten [[Akritarko|akritarkoenakritarko]]en erradiazioa. [[Grenville orogenia]] amaitzen da Ipar Amerikan. [[Panafrikar orogenia]]. Ruker / Nimrod orogenia Antartikan. [[Edmundiar orogenia]], [[Gascoyne konplexua]]. [[Adelaida geosinklinala|Adelaida geosinklinalaren]]ren hasiera Australian.

|colspan="3"|[[Plataforma kontinental|Plataforma kontinentalak]]ak hedatzen dira. [[Alga berde|Alga berdeen]]en koloniak itsasoetan. [[Grenville orogenia]] hasten da.

|colspan="4"| Gaur egungo [[kratoi]] gehienen estabilizazioa; baliteke [[Mantu|mantuarenmantu]]aren biraketa ebento bat egotea. Insell orogenia. [[Abitibiko eskisto-berdeen gerriko|Abitibiko eskisto-berdeen gerrikoa]]a [[Ontario|Ontarion]]n.

|colspan="4"| Lehen [[Estromatolito|estromatolitoakestromatolito]]ak (ziurrenik [[zianobakterio]] kolonialek sortua). [[Makrofosil|Makrofosilik]]ik zaharrena. [[Humboldt orogenia]]. [[Blake River megakaldera konplexua]] sortzen da Ontarion.

|colspan="4"|[[Biziaren jatorria|Bizia zelulabakarra sortzen da]], [[bakterio]] eta [[Arkeobakterio|arkeobakterioekinarkeobakterio]]ekin. Balizko lehen mikrofosilak. Lehen bizi formak sortzen dira, eta bere burua [[Autoerreplikazio|erreplikatzen]] duen [[Azido erribonukleiko|RNA]] molekulak. [[Bonbardaketa Handi Berantiarra]] amaitzen da. [[Napier orogenia]].

|colspan="4"|[[Fotosintesi|Fotosintesiaren]]aren lehenengo ebidentzia ez-zuzena, [[Kerogeno|kerogenoarenkerogeno]]aren sorrera. [[Bonbardaketa Handi Berantiarra|Bonbardaketa Handi Berantiarraren]]ren hasieran Barne [[Eguzki-sistema|Eguzki-sisteman]]n, ziurrenik [[Neptuno|Neptunok]]k sortua [[Kuiper gerrikoa|Kuiper gerrikora]] mugitu zenean [[Jupiter]] eta [[Saturno|Saturnoren]]ren erresonantziaren ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Morbidelli|izenburua=Origin of the cataclysmic Late Heavy Bombardment period of the terrestrial planets|orrialdeak=466–469|hizkuntza=en|abizena2=Tsiganis|abizena3=Levison|abizena4=Gomes|izena2=K.|izena3=H. F.|izena4=R.|data=2005-05|url=https://www.nature.com/articles/nature03676|aldizkaria=Nature|alea=7041|zenbakia=435|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature03676|sartze-data=2018-12-16}}</ref>. Arroka ezagunik zaharrena (4,031 - 3,580 Ma).<ref>{{Erreferentzia|izena=Ian S.|abizena=Williams|izenburua=Priscoan (4.00–4.03 Ga) orthogneisses from northwestern Canada|orrialdeak=3–16|hizkuntza=en|abizena2=Bowring|izena2=Samuel A.|data=1999-01-01|url=https://link.springer.com/article/10.1007/s004100050465|aldizkaria=Contributions to Mineralogy and Petrology|alea=1|zenbakia=134|issn=1432-0967|doi=10.1007/s004100050465|sartze-data=2018-12-16}}</ref>

|colspan="4"|[[Plaken tektonika|Plaken tektonikaren]]ren lehen agerraldi posiblea. [[Karbono|Karbono isotopo]] arinen abundantziak [[Bizia|biziarenbizia]]ren froga dela proposatu da. [[Ilargiaren geologia|Ilargiaren geologiatik]]tik sortutako aroa.

|colspan="4"|[[Bonbardaketa goiztiarra|Bonbardaketa goiztiarraren]]ren amaiera. [[Mineral]] ezagunik zaharrena, 4.400 Ma dituen [[zirkoi]] bat. [[Asteroide|Asteroideek]]ek eta [[Kometa|kometek]] ura ekartzen dute Lurrera.<ref name="geology-wisc-edu">{{cite web|url=http://www.geology.wisc.edu/%7Evalley/zircons/Wilde2001Nature.pdf|title=Geology.wisc.edu}}</ref>

|colspan="4"|[[Ilargia|Ilargiaren]]ren sorrera (4.553-4.527 Ma), litekeenez [[Talka handiaren hipotesia|inpaktu erraldoi baten ondorioz]] garai honen amaieran<ref>{{Erreferentzia|izena=Natalie|abizena=Angier|izenburua=The Moon Comes Around Again|hizkuntza=en-US|data=2014-09-07|url=https://www.nytimes.com/2014/09/09/science/revisiting-the-moon.html|aldizkaria=The New York Times|issn=0362-4331|sartze-data=2018-12-16}}</ref>. [[Lurraren historia|Lurraren sorrera]], (4.570-4.567,17 Ma), Bonbardaketa goiztiarraren hasiera. [[Eguzkia|Eguzkiaren]]ren sorrera (4.680-4.630 Ma)<ref>{{Erreferentzia|izena=Zirker, Jack|abizena=B.|izenburua=Journey from the center of the sun|argitaletxea=Princeton University Press|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/45202072|isbn=0691057818|pmc=45202072|sartze-data=2018-12-16}}</ref>.