Energia ilun: berrikuspenen arteko aldeak

[[Fitxategi:Cosmological composition.jpg|thumb|375px|[[NASA]]ren grafiko honetan laburbildutako kalkuluen arabera, unibertsoaren energia edukieraren 70  % inguru '''energia iluna''' litzateke, bere egotea unibertsoaren hedapenean nabaritu daiteke, baina bere izatearen azken arrazoia ia guztiz ezezaguna zaigu.]]

[[Albert Einstein|Albert Einsteinek]]ek proposatu zuen lehen aldiz [[Konstantekonstante kosmologiko|konstante kosmologikoa]]a, Einsteinen eremuaren ekuazioaren emaitza egonkorra izan zedin. Hau, hasiera batean, [[unibertsoa]] estatikoa zela baieztatzeko erabili zuen fisikari alemaniarrak, [[Grabitazio|grabitatea]] berdintzeko balio baitzuen. Einsteinek bere ekuazioari egin zizkion ukituak ez ziren oso dotoreak izan, trikimailu baten antz handiagoa zutelako. Handik gutxira Einsteinen unibertso estatikoa ezinezkoa zela frogatuko zen, izan ere, heterogeneotasun lokalek unibertsoa ezegonkor bilakatzea eragingo lukete, hala, hedapen bortitz batera edo uzkurtze azkar batera bideratuz. Ekuazioan sortzen den oreka ez da egonkorra: unibertsoa poliki-poliki hedatzen bada, hedapenak hutsaren edo ezerezaren energia askatuko du eta honek, are hedapen azkarragoa eragingo du. Arrazoi berdinarengatik, uzkurtzen ari den unibertso batek gero eta azkarrago uzkurtzeko joera izango du.

Beraz, perturbazio hauek ezin dira ekidin, unibertsoan materia ez dagoelako modu uniformean banatuta. [[Edwin Hubble]] astronomoak gauzatu zituen behaketek argi utzi zuten unibertsoa ez dela estatikoa, etengabe hedatzen ari den eremu bat baizik. [[1931|1931n]]n Einsteinek unibertso estatikoaren ideia okertzat jo zuen, besteak beste, bere [[erlatibitatearen teoria]] ez zetorrelako bat konstantearekin, eta beraz, konstante kosmologikoa irudikatzea bere bizitzako akats larriena izan zela esan zuen. Hau esan ondoren, konstante kosmologikoa alde batera utzi zen denbora luzez.

[[1970eko hamarkada|1970eko hamarkadan]]n, [[Alan Guth]] zientzialariak [[Presiopresio negatibo|presio negatiboaren]]aren kontzeptua sartu zuen eztabaidara. Energia ilunaren antzeko kontzeptua dugu hau, teoria honen arabera, unibertso jaioberrian hedapen kosmikoaren eragilea presio mota hau izango litzateke. [[Inflazioaren teoria|Inflazioaren teoriaren]]ren arabera, energia ilunaren antzeko elkarren aurkako indar batzuen erruz, [[Big Bang]]-a gertatu eta handik gutxira, unibertsoaren hedapen ikaragarri eta esponentzial bat gertatu zen. Bat-bateko hedapen hau Big Bang-a babesten duten egungo eredu ugarietan ageri da. Hala ere, teoria honek baditu zenbait akats edo gutxienez, azaldu ezin ditzakeen zenbait puntu: aipatutako inflazioa gertatzeko behar izan zen energia, egun energia ilunari aitortzen dioguna baino askoz handiagoa izan zela diote kalkuluek eta gainera, Big Bang-a gertatu eta segundoaren zatiki bat igaro ondoren, amaitu behar izan zuela. Horretaz gain, gaur arte ez dakigu ezer inflazioak eta energia ilunak elkarrekiko izan dezaketen harremanari buruz. Inflazioa babesten duten ereduak onetsiak izan diren arren, gaur egun, konstante kosmologikoak unibertsoan baliorik ez duela uste dute zientzialari askok.

Energia Ilunak adierazten duen terminoa [[Michael Turner]] zientzialariak landu zuen [[1998|1998an]]an.<ref>Energia ilunari erreferentzia egiten dion lehen neurketa Turnerrek, garai hartako haren zenbait ikasle zein kosmologoekin idatzi zuen artikulu batean dago: "Supernobetara dagoen distantzien neurketen bidez energia iluna probatzeko prospektuak". Artikulu hau ArXiv.org-era igo zen 1998ko abuztuan, Physical Review aldizkarian argitaratua izateaz gain, 1999an (Huterer eta Turner, Phys. Rev. D 60, 081301 (1999).</ref> Garai hartan, jada, [[Jatorrizkojatorrizko nukleosintesia|jatorrizko nukleosintesian]]n galdutako masaren eta [[Unibertsoaren egitura eskala handian|eskala handian unibertsoak]] behar zuen egituraren arazoak mahai gainean zeuden eta zenbait kosmologo gure unibertsoak, ikusten ez genuen osagai gehigarri bat zuela pentsatzen hasi ziren. Energia ilunaren aldeko lehen froga garbia, [[Adam Riess]] astronomoak, [[supernoba]] jakin batzuen inguruan egin zituen behaketei esker, [[Unibertsoaren hedapen metrikoa|unibertsoaren hedapen azeleratuari]] buruz lortu zituen datuak izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Adam G.|abizena=Riess|izenburua=Observational Evidence from Supernovae for an Accelerating Universe and a Cosmological Constant|orrialdeak=1009–1038|abizena2=Filippenko|abizena3=Challis|abizena4=Clocchiattia|abizena5=Diercks|abizena6=Garnavich|abizena7=Gilliland|abizena8=Hogan|abizena9=Jha|izena2=Alexei V.|izena3=Peter|izena4=Alejandro|izena5=Alan|izena6=Peter M.|izena7=Ron L.|izena8=Craig J.|izena9=Saurabh|data=1998-9|url=http://arxiv.org/abs/astro-ph/9805201|aldizkaria=The Astronomical Journal|alea=3|zenbakia=116|doi=10.1086/300499|sartze-data=2019-01-25}}</ref> [[Saul Perlmutter]] zientzialariak, geroago, datu hauek berrikusi eta ontzat hartu zituen.<ref>{{Erreferentzia|izena=S.|abizena=Perlmutter|izenburua=Measurements of Omega and Lambda from 42 High-Redshift Supernovae|orrialdeak=565–586|abizena2=Aldering|abizena3=Goldhaber|abizena4=Knop|abizena5=Nugent|abizena6=Castro|abizena7=Deustua|abizena8=Fabbro|abizena9=Goobar|izena2=G.|izena3=G.|izena4=R. A.|izena5=P.|izena6=P. G.|izena7=S.|izena8=S.|izena9=A.|data=1999-6|url=http://arxiv.org/abs/astro-ph/9812133|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=2|zenbakia=517|issn=0004-637X|doi=10.1086/307221|sartze-data=2019-01-25}}</ref> Aipatutakoak [[Lambda-CDM]] eredua sortzea eragin zuen, hau, 2006ra arte gutxienez, egin ziren behaketa kosmologiko arras zehatzen kopuru handi batekin bat zetorren. Eredu hori babesten zuten behaketen zerrendara batu zen azkena [[2005|2005ean]]ean egin zen, [[Legacy Survey]] supernoba aztertuz. Emaitzen arabera, energia ilunak Einsteinek proposatu zuen konstante kosmologikoaren jarreraren antz handia du, %10ko zehaztasunarekin aurreikusi baitzuen, oharkabean bazen ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=P.|abizena=Astier|izenburua=The Supernova Legacy Survey: Measurement of Omega_M, Omega_Lambda and w from the First Year Data Set|orrialdeak=31–48|abizena2=Guy|abizena3=Regnault|abizena4=Pain|abizena5=Aubourg|abizena6=Balam|abizena7=Basa|abizena8=Carlberg|abizena9=Fabbro|izena2=J.|izena3=N.|izena4=R.|izena5=E.|izena6=D.|izena7=S.|izena8=R. G.|izena9=S.|data=2006-2|url=http://arxiv.org/abs/astro-ph/0510447|aldizkaria=Astronomy & Astrophysics|alea=1|zenbakia=447|issn=0004-6361|doi=10.1051/0004-6361:20054185|sartze-data=2019-01-25}}</ref> [[Hubble espazio teleskopioa|Hubble espazio teleskopioaren]]ren azken ikerketen arabera, energia iluna azkeneko 9000 milioi urtetan, gutxienez, existitu izan da gure unibertsoan eta hedapen kosmikoaren aurretiko garaietan ere bai.