Emakumeen eskubideak: berrikuspenen arteko aldeak

== Historia ==

=== Antzinako Kulturak ===

==== Mesopotamia ====

Antzinako [[Sumer]] eskualdeko emakumeek jabetzak erosi, izan, saldu eta oinordetu zitzazketen. [[Merkataritza|Merkataritzan]]n parte hartu zezaketen eta gortean testigantza lekuko gisa. Hala eta guztiz ere, beraien senarrek beraiengatik [[Dibortzio|dibortziatu]] zezaketen arau-hauste txikiengatik. Emakume [[jainkosa]]k bereziki gurtuak izan ziren, hala nola, [[Inanna]] jainkosa. [[Akadtar Inperioa|Akadtar]] poeta [[Enheduanna|Engeduannak]], Inannaren apaiz eta [[Sargon Akadekoa|Sargon]]-en alaba, lehen poeta ezaguna da, bere izena erregistratua izan duena.

Antzinako [[Babiloniar Inperioa|Babiloniako]] lege kodeek senarrei aukera ematen zien emakumeengandik dibortziatzeko edozein egoeretan, baina hau egitean bere jabetzak itzultzera behartzen zitzaien eta batzuetan isuna ordaintzen zieten. Lege kode gehienek senarrei dibortzioa eskatzea debekatzen zien emakumeei eta zigorra ezartzen zieten, are eta gogorragoa emakumeak [[Adulterio|adulterioanadulterio]]an harrapatzen bazituzten. Beste zenbait arau babiloniakoak ordea, eskubide berdina ematen zieten gizon eta emakumeei dibortzioa eskatzeko, zigor ekonomiko berdina ordaintzea eskatuz.

[[Antzinako Egipto|Antzinako Egipton]]n emakumeek gizonen eskubide berdinak zituzten legea berez, hala ere, legezko eskubideak [[Gizarte klase|klase sozialen]] menpe zeunden. Lurraren jabetza ametatik alabetara igaro zen eta emakumeek eskubide osoa zuten beraien jabetzak kudeatzeko. Antzinako Egiptoko emakumeek eskubidea zuten erosteko, saltzeko, hitzarmen legalak sinatzeko, testamentu-betearazle izateko, ekintza judizialak hasteko eta haurrak [[Adopzio|adoptatzeko]].

[[Garai vediko]]aren hasieran emakumeek gizonen baldintza berak izan zituzten bizitzaren alderdi guztietan. Antzinako Indiako Pantanjali eta Katyayana gramatikariek aditzera ematen dute emakumeak Vediko garaiaren hasieran hezi zirela. Idatzi zaharren arabera, antzeman daiteke emakumeak heldutasunean ezkontzen zirela eta ziurrenik beraien senarrak aukeratzeko eskubidea eta askatasuna zutela.

Emakumeak gizonengandik isolatzeko arau soziala zela eta, emakume txinatarrek ez zuten nahi izaten mendebaldeko medikuntza egiten zuten medikuengana (gizonezkoak) joatea. Estatu Batuetako Eliza Plesbiteriarraren Atzerriko Misioetako Batzarrek [[Mary H.Fulton]] mediku misiolaria Txinara bidali zuten emakumeentzako lehen medikuntza fakultatea fundatzeko. Fakultate hau [[Hacket Medikuntza Eskola]] bezala ezagutzen zen, Edward A. K. Hackett-ek egin zuen dohaintza handiari esker sortu zelako. Fakultate honen misio nagusia [[Kristautasun|kristautasunakristautasun]]a eta [[medikuntza modernoa]] barreiatzea zen, emakume txinatarren egoera soziala hobetzearekin batera.

==== Erroma ====

[[Ingalaterrako Zuzenbidea]]<nowiki/>ren arabera, [[XII. mendea|XII.mendea]] eta gero garatu zena, emakume batek zituen jabetza denak gizonaren esku gelditzen ziren ezkontza ostean. Azkenean, auzitegi ingelesek azkenean jabetza hauen eskualdaketa automatikoa debekatu zuten, honetarako emakumearen baimena ez bazuten. Hala ere, gizonei beraien emazteen jabetzak kudeatzeko eta hauen gozamenerako eskubidea mantendu zitzaien. Garaiko idazleek ziurtzat ematen zuten agindu naturala [[Patriarkatu|patriarkatuapatriarkatu]]a zela eta betidanik horrela izan zela. Pertzepzio hau ez zen zalantzan jarri [[XVII. mendea|XVII.mendera]] arte, [[misiolari jesuitek]] [[Ipar Amerika|Ipar Ameriketako]] herri batzuetan amaldeko leinuei buruz idatzi zuten arte.

[[XIX. mendea|XIX.mendean]] mugimendu bat hasi zen emakumeek gobernuan eta legeen sorreran parte-hartzeko zuten eskubidearen alde. Emakumeen sufragismoaren oinarriak [[Sufragiosufragio unibertsal|sufragio unibertsalarenekin]]arenekin batera garatu ziren. Gaur egun, emakumeek botoa emateko eskubidea [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen Erakundearen]]ren [[Emakumeen Kontrako Diskriminazio Oro Ezabatzeko Nazioarteko Itunean]] bilduta dago, [[1979]]<nowiki/>an sinatu zena.<ref>{{Cite book|hizkuntza=en|izenburua=From Suffragettes to Grrls en Gender Communication Theories and Analyses:From Silence to Performance|urtea=2005|abizena=|izena=Charlotte Krolokke eta Anne Scott Sorensen|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=Sage|ISBN=}}</ref>

[[Zeelanda Berria]] izan zen munduko lehen herrialdea emakumeen boto eskubidea aitortzen, [[1893]]<nowiki/>an. [[Australia|Australiak]]k [[1902]]<nowiki/>an onartu zuen. [[XX. mendea|XX.mende]] hasieran [[Europa]] iparraldeko zenbait herrialdek onartu zuten eskubide hau: [[Finlandia|Finlandiak]]k [[1906]]<nowiki/>an, [[Norvegia|Norvegiak]]k [[1913]]<nowiki/>an, [[Danimarka]] eta [[Islandia|Islandiak]]k [[1915]]<nowiki/>an. Garrantzitsua izan zen [[Britainia Handia|Britanian]] sortu zen mugimendua ere, [[Suffragette|Sufragette]] deritzaiona.

[[Lehen Mundu Gerra|Lehen mundu gerraren]] amaierarekin beste herrialde batzuek jarraitu zuten adibidea: [[Herbehereak]] [[1917]]<nowiki/>an, [[Austria]], [[Azerbaijan]], [[Kanada]], [[Txekoslovakia]], [[Georgia]], [[Polonia]] eta [[Suedia]] [[1918]]<nowiki/>an; [[Alemania]] eta [[Luxenburgo]] [[1919]]<nowiki/>an eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]] [[1920]]<nowiki/>an. [[Espainia|Espainiak]]k [[1931]]<nowiki/>an aitortu zuen eskubide hau, [[Espainiako Lehen Errepublika|Espainiako Lehenengo Errepublikan]]. [[Turkia|Turkiak]]k [[1934]]<nowiki/>an onartu zuen, [[1944]]<nowiki/>an [[Frantzia|Frantziak]]k eta [[1946]]<nowiki/>an [[Belgika]], [[Italia]], [[Errumania]] eta [[Jugoslavia|Jugoslaviak]]k. [[1971]] [[Suitza|Suitzak]]k aitortu zuen eta [[Liechtenstein|Liechtensteinek]]ek [[1984]]<nowiki/>an.

[[Latinoamerika|Latinoamerikan]]n zenbait herrialdek XX.mendearen lehen erdian aitortu zuten eskubide hau: [[Ekuador]] (1929), [[Brasil]] (1932), [[El Salvador]] (1939), [[Dominikar Errepublika]] (1942), [[Guatemala]] (1956), [[Argentina]] (1946), [[Mexiko]] (1955) eta [[Honduras]] (1955). [[Asia|Asiako]]ko hainbat herrialdek XX.mende erdialdean onartu zuten emakumeek botoa emateko eskubidea: [[Japonia]] (1945), [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] (1947) eta [[Indonesia]] (1955). [[Ekialde Hurbila|Ekialde Ertaineko]] herrialde gehienetan [[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerraren]]ren ostean aitortu zen.

[[Afrika|Afrikan]]n, orokorrean, emakumeek eta gizonek momentu berean lortu zuten botoa emateko eskubidea: [[Liberia]] [[1947]]<nowiki/>an, [[Uganda]] [[1958]]<nowiki/>an eta [[Nigeria]] [[1960]]<nowiki/>an. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Países con sufragio femenino (por fecha de aprobación)|hizkuntza=es-ES|url=http://www.lr21.com.uy/mujeres/371172-paises-con-sufragio-femenino-por-fecha-de-aprobacion|aldizkaria=LARED21|sartze-data=2018-03-02}}</ref>

XIX. mendean, Estatu Batuetan eta [[Erresuma Batua|Erresuma Batuan]]n, zenbait emakumek behin ezkondu eta gero jabetzarik ezin izatea arautzen zuten legeen kontrako mugimendua sortu zuten. [[Estaldurarenestalduraren doktrina|estalduraren doktrinarekin]]rekin, behin ezkondutakoan, gizonek emakumeen [[ondasun]] eta [[Soldata|soldaten]] kontrola hartzen zuten. XIX.mendearen erdialdetik aurrera, emakumeen jabetza babesten zituzten estatutuak onartu ziren bi herrialde horietan, honela, beraien senarrengandik eta horien hartzekodunengandik babesten zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=1848: Women Finally Win Property Rights After Marriage|url=https://www.thoughtco.com/1848-married-women-win-property-rights-3529577|aldizkaria=ThoughtCo|sartze-data=2018-03-02}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Married Women's Property Acts {{!}} United States [1839]|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/event/Married-Womens-Property-Acts-United-States-1839|aldizkaria=Encyclopedia Britannica|sartze-data=2018-03-02}}</ref>

Ondorengo hamarkadetan emakumeen eskubideak berebiziko garrantzia hartu zuten gai politikoetan. 1960ko hamarkadan mugimenduak "[[feminismo]]" izena hartu zuen, soldata parekidea, legearen aurrean eskubide berdinak, familia planifikatzeko eta haurrik ez izateko askatasuna aldarrikatzen zen, beste zenbait gauzen artean. Esfortzuek emaitza ezberdinak izan zituzten.

[[Emakumeen Nazioarteko Kontseilua]] izan zen lehen erakundea herritartasun ezberdineko emakumeak elkartu zituena beraien eskubideak defendatzeko. [[1888|1888ko]]ko martxoan eta apirilean, 9 herrialdetako 53 elkarte feminista irudikatzen zuten emakumeen bilkurak izan ziren [[Washington Hiria]]n: [[Kanada]], [[Ameriketako Estatu Batuak]], [[Irlanda]], [[India]], [[Erresuma Batua]], [[Finlandia]], [[Danimarka]], [[Frantzia]] eta [[Norvegia]]. Gaur egun 70 herrialde daude izena emanda eta [[Suitza|Suitzan]]n dute beraien egoitza.

''[[Women for Women International]]'' irabazi asmorik gabeko elkarte humanitario bat da gatazka belikoetako emakumeei laguntza praktiko eta morala eskaintzen die. 1993an sortu zuten [[Zainab Salbi]] eta bere senar [[Amjad Atallah]]-k. Elkarte honek emakume hauei beraien bizitza birmoldatzen laguntzen die, laguntza ekonomiko zuzen batekin eta laguntza psikologikoarekin, hezkuntza programa batekin behar izanez gero, beraien eskubideen sentikortzea erakutsiz, besteak beste.

Bortxaketa eta sexu erasoa behartutako sexu harremana da. [[Sexu delitu|Sexu delitutzat]]tzat jotzen da herrialde gehienetako [[Zuzenbide|zuzenbideanzuzenbide]]an. Bortxaketak eta [[Proxenetismo|esplotazio sexuala]] sistematikoak eta hedatuak direnean, [[gizadiaren aurkako krimen]] bezala eta [[gerra krimen]] bezala aitortzen dira. Bortxaketak [[genozidio]] forma bat bezala ere kontsideratzen dira, talde zehatz bat suntsitzeko asmoarekin egiten direnean.

1998an, Nazio Batuen Erakundeak ezarritako [[Ruandarako Nazioarteko Auzitegi Penala|Ruandarako Nazioarteko Auzitegi Penalak]]k erabaki historikoa hartu zuen bortxaketa genozidio delitutzat sailkatzean, [[Nazioarteko zuzenbide|Nazioarteko Zuzenbidearen]] barruan.

[[Jean Paul Akayesu]]-ren, Taba-ko ([[Ruanda]]) alkatearen, aurkako epaiketak aurrekaria ezarri zuen bortxaketa genozidio tresna bezala kontsideratzeko. Epaiketa hau [[Genozidio Delituaren Prebentzio eta Zigor Hitzarmena|Genozidio Delituaren Prebentzio eta Zigor Hitzarmenaren]]ren lehen interpretazio eta ezarpena izan zen nazioarteko auzitegi baten eskutik. Epaimahaiak [[Tutsi|tutsiaktutsi]]ak suntsitzeko tresna bezala erabili zirenaren frogak aurkitu zituen, etnia honetako emakumeen aurka bakarrik egiten baitziren, modu sistematikoan.

[[Erromako Estatutua|Erromako Estatutuan]]n bortxaketa, esklabotza sexuala, behartutako prostituzioa, behartutako haurdunaldia, behartutako antzutzea edo ‘larritasun parekidea duen biolentzia sexualeko beste edozein forma’ gizadiaren aurkako krimen gisa aitortzen dira, beti ere ekintza horiek modu sistematiko eta zabalduan egiten badira.

2011ko irailaren 26an [[Newsweek]] aldizkariak ikerketa bat argitaratu zuen emakumeen eskubide eta hauen bizi kalitatea aztertzen zuena, beraien herrialdearen arabera.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Streib|izena=Lauren|egile-lotura=|izenburua=The Best and World Places to be a Woman|aldizkaria=Newsweek|argitaratze-lekua=|liburukia=|alea=|data=2011ko irailak 26|urtea=|url=|sartze-data=|issn=}}</ref> Ikerketa honetarako egoera legala, osasuna eta osasun baldintzak, hezkuntza, ekonomia aukerak eta botere politikoa hartu ziren kontuan. Ikerketa honen arabera, emakume izateko herrialderik onenak eta txarrenak hauek dira: