Wikipedia

Eguzkia: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-gutxi gora behera +gutxi gorabehera)
t Robota: Aldaketa kosmetikoak
5. lerroa:
|ihes-abiadura = 617.54 km/s
}}
'''Eguzkia''' edo '''ekia''' [[eguzki-sistema]]ren erdian dagoen [[izar]]ra da, eta guregandik hurbilen dagoena. [[Plasma (fisika)|Plasma]] beroz osatutako [[esfera]] ia perfektua da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How Round is the Sun? {{!}} Science Mission Directorate|hizkuntza=en|url=https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2008/02oct_oblatesun/|sartze-data=2017-10-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=First Ever STEREO Images of the Entire Sun {{!}} Science Mission Directorate|hizkuntza=en|url=https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/06feb_fullsun/|sartze-data=2017-10-14}}</ref>, barne mugimendu [[konbekzio|konbektiboarekin]], [[dinamo]] batek duen prozesu berarekin [[eremu magnetiko]]a sortzen duena<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Paul|abizena=Charbonneau|izenburua=Solar Dynamo Theory|orrialdeak=251–290|data=2014-08-18|url=http://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev-astro-081913-040012|aldizkaria=Annual Review of Astronomy and Astrophysics|alea=1|zenbakia=52|issn=0066-4146|doi=10.1146/annurev-astro-081913-040012|sartze-data=2017-10-14}}</ref>. Lurrean bizitzarako energia-iturri nagusia da eguzkia, bertan bizidun [[autotrofo]]ek, [[fotosintesi]]aren bidez, argi-izpien bitartez bidaltzen digun energia ekoizten baitute. 1.390 milioi kilometroko diametroa du, hau da, Lurrarena baino 109 aldiz handiagoa. Bere masa Lurrarena baino 330.000 aldiz handiagoa da, Eguzki-sistema osoaren masaren %99,86<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Woolfson|izenburua=The origin and evolution of the solar system|orrialdeak=1.12–1.19|data=2000-02-01|url=https://academic.oup.com/astrogeo/article/41/1/1.12/182262/The-origin-and-evolution-of-the-solar-system|aldizkaria=Astronomy & Geophysics|alea=1|zenbakia=41|issn=1366-8781|doi=10.1046/j.1468-4004.2000.00012.x|sartze-data=2017-10-14}}</ref>. Eguzkiaren hiru laurden inguru (~%73) [[hidrogeno]]a da; gainontzeko ia guztia [[helio]]a da (~%25), eta kopuru txikiagotan beste elementu batzuk aurki daitezke, hala nola [[oxigeno]]a, [[karbono]]a, [[neoi]]a eta [[burdin]]a<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Sarbani|abizena=Basu|izenburua=Helioseismology and solar abundances|orrialdeak=217–283|abizena2=Antia|izena2=H.M.|url=https://doi.org/10.1016/j.physrep.2007.12.002|aldizkaria=Physics Reports|alea=5-6|zenbakia=457|doi=10.1016/j.physrep.2007.12.002|sartze-data=2017-10-14}}</ref>.
 
Eguzkia [[G motako sekuentzia nagusiko izarra]] da (G2V), bere klase espektralean oinarrituta. Informalki [[nano hori]] gisa izendatzen da. Orain dela 4.600 milioi urte inguru sortu zen [[molekula laino]] handi bateko eskualde bateko kolapso grabitazionalaren ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Bonanno|izenburua=The age of the Sun and the relativistic corrections in the EOS|orrialdeak=1115–1118|hizkuntza=en|abizena2=Schlattl|abizena3=Paternò|izena2=H.|izena3=L.|data=2002-08-01|url=https://doi.org/10.1051/0004-6361:20020749|aldizkaria=Astronomy & Astrophysics|alea=3|zenbakia=390|issn=0004-6361|doi=10.1051/0004-6361:20020749|sartze-data=2017-10-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=James N.|abizena=Connelly|izenburua=The Absolute Chronology and Thermal Processing of Solids in the Solar Protoplanetary Disk|orrialdeak=651–655|hizkuntza=en|abizena2=Bizzarro|abizena3=Krot|abizena4=Nordlund|abizena5=Wielandt|abizena6=Ivanova|izena2=Martin|izena3=Alexander N.|izena4=Åke|izena5=Daniel|izena6=Marina A.|data=2012-11-02|url=http://science.sciencemag.org/content/338/6107/651|aldizkaria=Science|alea=6107|zenbakia=338|issn=0036-8075|pmid=23118187|doi=10.1126/science.1226919|sartze-data=2017-10-14}}</ref>. Materiaren gehiengoa zentroan bildu zen, beste guztia lautu eta Eguzkiaren inguruan biratzen zuen diska baten itxura hartu zuelarik. Zentroaren masa hain bero eta dentsoa egin zen, ezen [[fusio nuklear]]ra hasi zen bere barnean. Uste denez, ia izar guztiek prozesu hau dute euren sorreran.
 
Eguzkia bere bizitzaren erdialdean dago; ez du aldaketa nabarmenik izan azken lau mila milioi urtetan, eta nahiko egonkor iraungo du hurrengo bost mila milioi urtetan. Gaur egun 600 milioi tona hidrogeno helioan fusionatzen ditu segundoero, hau da, segundo bakoitzean 4 milioi [[E=mc²|tona materia energian eraldatzen ditu]]. Energia honek 10.000 eta 170.000 urte artean behar ditu Eguzkiaren nukleotik alde egiteko. Eguzkiaren nukleoa da bere beroaren eta argiaren iturria. Kalkuluen arabera, hemendik 5.000 milioi urtera amaituko da fusiona daitekeen hidrogeno guztia<ref name="etorkizuna">{{Erreferentzia|izena=K.-P.|abizena=Schröder|izenburua=Distant future of the Sun and Earth revisited|orrialdeak=155–163|hizkuntza=en|abizena2=Connon Smith|izena2=Robert|data=2008-05-01|url=https://academic.oup.com/mnras/article/386/1/155/977315|aldizkaria=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|alea=1|zenbakia=386|issn=0035-8711|doi=10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x|sartze-data=2018-10-03}}</ref>. Bere barnealdeko hidrogeno guztia fusionatzen denean eta, beraz, [[oreka hidrostatiko]]a hausten denean, Eguzkiaren muinak dentsitate eta tenperatura igoera nabarmena izango du, kanpo geruzak hedatuz [[erraldoi gorri]] bat izan arte. Kalkuluen arabera nahikoa handia izango da [[Merkurio (planeta)|Merkurio]] eta [[Artizarra]] irensteko, eta bizitza ezinezkoa izango da [[Lurra|LurreaLurrean]]n. Horren ostean, kanpoko geruzak galduko ditu eta azkar hozten den izar mota dentso batean bilakatuko da: nano zuri bat. Honek ez du fusio nuklearra emateko energia nahikorik sortzen, baina oraindik distira izango du, eta beroa emitituko du, bere aurreko fusioen ondorioz<ref name="etorkizuna" />.
 
Eguzkiak Lurraren gain duen efektua [[Aurrehistoria]]tik ezaguna da, eta kultura askotan Eguzkia [[Eguzki-jainko|jainko]] gisa hartu da eta hartzen da. [[Lurraren mugimenduak]], bai bere buruaren gainean bai eta Eguzkiaren inguruan, [[eguzki-egutegi]]en oinarria da, baita gaur egun erabiltzen dugun [[egutegi]]arena ere.
 
== Etimologia ==
19. lerroa:
 
== Ezaugarriak ==
Eguzkia [[sekuentzia nagusi]]ko [[nano hori]] bat da, [[Eguzki-sistema]]ren masaren %99,86rekin. Eguzkiaren [[magnitude absolutu]]a +4,83 da, [[Esne Bidea]]n dauden izarren %85 baino distiratsuago; izan ere, Esne Bideko izar gehienak [[nano gorri]]ak dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Astronomers Had it Wrong: Most Stars are Single|url=http://www.space.com/scienceastronomy/060130_mm_single_stars.html|aldizkaria=Space.com|sartze-data=2018-10-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Charles J.|abizena=Lada|izenburua=Stellar Multiplicity and the Initial Mass Function: Most Stars Are Single|orrialdeak=L63|hizkuntza=en|data=2006|url=http://stacks.iop.org/1538-4357/640/i=1/a=L63|aldizkaria=The Astrophysical Journal Letters|alea=1|zenbakia=640|issn=1538-4357|doi=10.1086/503158|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Eguzkia [[I Populazioa|I Populazioko]] izarra da, hau da, [[elementu astun]]etan aberatsa<ref group="oh">Astronomian, elementu astuna [[hidrogeno]]a eta [[helio]]a ez diren elementu eta metal guztiak dira.</ref><ref name="Zeilik">{{Erreferentzia|izena=Zeilik,|abizena=Michael|izenburua=Introductory astronomy & astrophysics|argitaletxea=Saunders College Pub|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/38157539|edizioa=4th ed|isbn=0030062284|pmc=38157539|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Eguzkiaren sorrera orain dela 5.000 milioi urte inguru eman zen, [[supernoba]] baten edo gehiagoren uhinen ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izena=SYDNEY W.|abizena=FALK|izenburua=Are supernovae sources of presolar grains?|orrialdeak=700–701|hizkuntza=En|abizena2=LATTIMER|abizena3=MARGOLIS|izena2=JAMES M.|izena3=S. H.|data=1977-12|url=https://doi.org/10.1038/270700a0|aldizkaria=Nature|alea=5639|zenbakia=270|issn=0028-0836|doi=10.1038/270700a0|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Honela, Eguzki-sisteman dauden elementu astunen kopurua azalduko litzateke, adibidez [[urre]]a eta [[uranio]]a, [[II Populazioa|II Populazioko]] izarretan ez bezala. Elementu astun hauek supernobatan ematen diren [[erreakzio nuklear]] [[Erreakzio endotermiko|endotermikoendotermikoen]]en ondorioa lirateke, edo [[transmutazio nuklear]]raren bidez [[neutroien absortzio]]a gertatu zenean bigarren belaunaldiko izar batean<ref name="Zeilik" />.
 
Eguzkia da [[Lurra|Lurreko]] [[zeru]]an dagoen objekturik distiratsuena, -26,74ko [[itxurazko magnitude]]arekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Stellar parameters|hizkuntza=en|data=1986-04|url=https://doi.org/10.1007/BF00190626|aldizkaria=Space Science Reviews|alea=3-4|zenbakia=43|issn=0038-6308|doi=10.1007/bf00190626|sartze-data=2018-10-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Bessell, M.|abizena=S.|izenburua=Model atmospheres broad-band colors, bolometric corrections and temperature calibrations for O - M stars|hizkuntza=en|abizena2=F.|abizena3=B.|izena2=Castelli,|izena3=Plez,|data=1998-5|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1998A&A...333..231B|aldizkaria=Astronomy and Astrophysics|zenbakia=333|issn=0004-6361|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Hurrengo izarrik distiratsuena [[Sirius]] da, -1,46 itxurazko magnitudearekin, hau da, 13.000 milioi aldiz ahulagoa. Eguzkiaren zentrotik Lurrarenera [[unitate astronomiko]] bateko distantzia dago, batezbesteko (150.000.000 kilometro). Baina distantzia hori aldatzen da urtarrileko [[perihelio]]tik uztaileko [[afelio]]ra<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Earth's Seasons and Apsides|hizkuntza=en|url=http://aa.usno.navy.mil/data/docs/EarthSeasons.php|aldizkaria=aa.usno.navy.mil|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Batezbesteko distantzia horretan Eguzkitik ateratzen den argiak [[argiaren abiadura|8 minutu eta 19 segundo]] behar ditu Eguzkiaren horizontetik Lurraren horizontera iristeko, eta bi segundo gutxiago gertuen dauden puntuetatik hartzen badugu erreferentzia. [[Eguzkiaren argia]]k Lurreko ia bizia osoa<ref group="oh">Hainbat [[bakterio]]k [[kimiosintesia]] egiten dute, argirik iristen ez diren lekuetan bizi baitira. Ekosistema oso bat egon daiteke bakterio horiek sortzen duten energiatik bizitzen.</ref> mantentzen du, [[fotosintesi]]aren bitartez<ref>{{Erreferentzia|izena=Simon, Anne Elizabeth,|abizena=1956-|izenburua=The real science behind the X-files : microbes, meteorites, and mutants|argitaletxea=Simon & Schuster|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/48151793|edizioa=1st Touchstone ed|isbn=0684856182|pmc=48151793|sartze-data=2018-10-01}}</ref>, eta Lurraren [[klima]] eta [[eguraldia]] gidatzen ditu.
 
Eguzkiak ez du muga definiturik: bere dentsitatea [[Funtzio esponentzial|esponentzialki]] txikiagotzen da [[fotosfera]]ren gainetik altuera hartzerakoan<ref>{{Erreferentzia|izena=Beer,|abizena=Jürg.|izenburua=Cosmogenic radionuclides : theory and applications in the terrestrial and space environments|argitaletxea=Springer|data=2012|url=https://www.worldcat.org/oclc/778633375|isbn=9783642146510|pmc=778633375|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Neurketak egin ahal izateko, hala ere, Eguzkiaren erradiotzat hartzen da bere zentrotik fotosferaren mugaraino dagoen distantzia; fotosferaren muga da Eguzkiaren gainazal ikusgarriaren muga<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Phillips, Kenneth J.|abizena=H.|izenburua=Guide to the sun|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/24668571|isbn=052139483X|pmc=24668571|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Neurri hau eginda, Eguzkia [[esfera]] ia perfektua da, 9 milioireneko zanpadurarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Godier,|abizena=S.|izenburua=The solar oblateness and its relationship with the structure of the tachocline and of the Sun's subsurface|hizkuntza=en|abizena2=J.-P.|izena2=Rozelot,|data=2000-3|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2000A&A...355..365G|aldizkaria=Astronomy and Astrophysics|zenbakia=355|issn=0004-6361|sartze-data=2018-10-01}}</ref>; hau da, Eguzkiaren diametroak 10 kilometro gehiago neurtzen ditu ekuatorean poloetan baino<ref>{{Erreferentzia|izena=Geraint|abizena=Jones|izenburua=Sun is the most perfect sphere ever observed in nature|hizkuntza=en|data=2012-08-16|url=http://www.theguardian.com/science/2012/aug/16/sun-perfect-sphere-nature|aldizkaria=the Guardian|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Planetek Eguzkian sortzen dituzten mareak txikiak dira, eta ez dute Eguzkiaren itxuran eraginik nabarmenik<ref>{{Erreferentzia|izena=Schutz, Bernard|abizena=F.|izenburua=Gravity from the ground up|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/569538123|isbn=9780511648694|pmc=569538123|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Eguzkiak azkarrago biratzen du ekuatorean poloetan baino. Biraketaren ezberdintasun hori Eguzkiaren errotazioan sortzen den [[Coriolis efektua]]ren eta [[konbekzio|mugimendu konbektiboakonbektiboan]]n ematen den bero transferentziaren ondorioa da. Izarrekin ezarritako erreferentzia batekin neurtuta, Eguzkiak 25,6 egun behar ditu bere inguruan biratzeko ekuatorean eta 33,5 egun poloetan. Lurretik ikusita bere inguruan biratzen ari dela, ''itxurazko errotazio periodoa'' 28 egun ingurukoa da<ref name=":0" />.
 
== Eguzkiaren argia ==
32. lerroa:
</math> da ([[watt]] / [[metro koadro]]ko), Unitate Astronomiko bateko distantzian (hau da, Lurrarekiko duen distantzian)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=TSI Composite – PMOD/WRC|hizkuntza=en-GB|url=http://www.pmodwrc.ch/pmod.php?topic=tsi/composite/SolarConstant|aldizkaria=www.pmodwrc.ch|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. [[Lurraren atmosfera]]k ekiditen du eguzkiaren argia potentzia guztiarekin iristea lurrazalera, beraz potentzia gutxiago iristen da lurrera (<math>1,000 \ \text{W}/{\text{m}^2}</math>-tik gertuago) lainorik ez dagoenean eta Eguzkia bere [[zenit]]etik gertu dagoenean<ref>{{Erreferentzia|izena=El-Sharkawi, Mohamed|abizena=A.|izenburua=Electric energy : an introduction|argitaletxea=CRC Press|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/56103932|isbn=0849330785|pmc=56103932|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Lurraren atmosferako goiko geruzatan Eguzkiaren argiaren osaera honakoa da: %50 [[argi infragorri]]a da, %40 [[argi ikusgarri]]a eta %10 [[argi ultramore]]a. Atmosferak argi ultramorearen %70 inguru iragazten du, batez ere [[uhin-luzera]]rik motzenetan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Solar Spectral Irradiance: Air Mass 1.5|url=http://rredc.nrel.gov/solar/spectra/am1.5/|aldizkaria=rredc.nrel.gov|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Eguzkiaren [[erradiazio ultramorea]]k Lurraren egun-argiko aldearen atmosfera [[ionizazio|ionizatzen]] du, [[elektrizitate]]a garraiatzeko gai den [[ionosfera]] sortuz<ref name=":0" />.
 
Eguzkiaren [[kolore]]a [[zuri]]a da, [[CIE 1931 kolore-espazioa|CIE kolore-espazio]] indizea ia (0.3, 0.3) da, Eguzkia espaziotik edo zeruan oso goian ikusten denean. Emititzen dituen [[fotoi]] guztiak neurtzen badira, Eguzkiak fotoi gehien isurtzen ari den [[argi-espektro]]aren eremua [[berde]]a da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Color is the Sun? - Universe Today|hizkuntza=en-US|data=2013-10-08|url=http://www.universetoday.com/18689/color-of-the-sun/|aldizkaria=Universe Today|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Eguzkia [[ortzemuga]]tik gertu dagoenean, [[barreiatze atmosferiko]]ak Eguzkiari kolore hori, gorri, laranja edo magenta ematen dio. Tipikoki zuria bada ere, pertsona gehienek mentalki Eguzkian pentsatu behar dutenean kolore horia esleitzen diote; honen arrazoia oraindik eztabaidagai dago<ref>{{Erreferentzia|izena=S.R.|abizena=Wilk|izenburua=Light Touch: The yellow sun paradox|orrialdeak=12–13|data=2009-03-01|url=https://www.researchgate.net/publication/297708668_Light_Touch_The_yellow_sun_paradox|zenbakia=20|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Eguzkia [[nano hori|G2V izar]] bat da, non G2 horrek esan nahi duen gainazaleko tenperatura 5.778 K (5.505 &nbsp;°C) dela eta ''V''k [[sekuentzia nagusiko izar]] bat dela<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lazy Sun is less energetic than compost|hizkuntza=en|data=2012-04-17|url=http://www.abc.net.au/science/articles/2012/04/17/3478276.htm|aldizkaria=www.abc.net.au|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Eguzkiaren argiaren [[luminantzia]] batezbesteko 1,88 giga [[candela]] [[metro koadro]]ko da, baina Lurraren atmosferatik ikusita 1,44 Gcd/m<sup>2</sup>era jaisten da. Hala ere, luminantzia ez da konstantea Eguzkiaren disko osoan zehar.
 
Argi hau erabilita [[Eguzki-energia fotovoltaiko]]a eskuratu daiteke eta [[elektrizitate]]a eskuratu. Horretarako [[zelula fotovoltaiko]]ak erabili behar dira. Eguzki irradiazioa, eguzki energiaren eraginez sortutako bigarren mailako energia iturriekin batera, [[eoliko]]a, [[olatu energia]], [[energia hidroelektriko]]a eta [[biomasa]], lurrean eskuragarri dauden energia berriztagarrien zatirik handiena da. Hala ere, eguzki energia baliagarriaren zati txiki bat besterik ez da erabiltzen.
46. lerroa:
 
=== Konposaketa isotopikoa ===
Egile batzuen arabera [[Isotopo|isotopoenisotopo]]en konposizioan gradiente bat dago [[Gas noble|gas-nobleei]] dagokionez. Adibidez, korrelazio bat dago isotopoen konposizioan [[neon]] eta [[Xenon|xenoneanxenon]]ean<ref name="Manuel">{{Erreferentzia|izena=O.K.|abizena=Manuel|izenburua=SOLAR ABUNDANCES OF THE ELEMENTS|orrialdeak=209–222|hizkuntza=en|abizena2=Hwaung|izena2=Golden|data=1983-09|url=https://doi.org/10.1111/j.1945-5100.1983.tb00822.x|aldizkaria=Meteoritics|alea=3|zenbakia=18|issn=0026-1114|doi=10.1111/j.1945-5100.1983.tb00822.x|sartze-data=2018-10-04}}</ref>.
 
[[1983]]a baino lehen uste zen Eguzki osoak bere atmosferaren konposaketa bera zuela. Urte horretan proposatu zen Eguzkiaren frakzionatzea bera zela planeten eta eguzki-haizeak sortutako gas nobleen arteko isotopoen konposizioaren harremana sortzen zuena<ref name="Manuel" />.
61. lerroa:
|data2=
<math chem>\begin{array}{lcl}
^1_1\text{H} {+} ^1_1\text{H} \longrightarrow ^2_2\text{H} {+} e^+ {+} \nu \\
^1_1\text{H} {+} ^2_1\text{H} \longrightarrow ^3_2\text{He} {+} \gamma \\
^3_2\text{He} {+} ^3_2\text{He} \longrightarrow ^4_2\text{He} {+} 2^1_1\text{H} \\
\end{array}</math>
non <math>\nu</math> [[Neutrino|neutrinoaneutrino]]a den, eta <math>\gamma</math> [[gamma izpi]] bat.
|header3 = [[CNO ziklo]]a
|data4 =
<math>\left\{\begin{align}
&&{}^{12}\!C + {}^1\!H &\rightarrow {}^{13}\!N + \gamma \\
91. lerroa:
 
=== Takoklina ===
Eremu erradatiboa eta eremu konbektiboaren artean bereizketa geruza bat dago, [[takoklina]] izenekoa. Eskualde honetan eremu erradiatiboko biraketa uniformetik eremu konbektiboko biraketa eta errotazio diferentzialetara igarotzen da. Bi eremu horien artean dagoen aldea hain da handia, geruza horizontal ugari daudela bata bestearen ondoan pasatzen<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrew M.|abizena=Soward|izenburua=Fluid Dynamics and Dynamos in Astrophysics and Geophysics|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|abizena2=Jones|abizena3=Hughes|abizena4=Weiss|izena2=Christopher A.|izena3=David W.|izena4=Nigel O.|data=2005-03-16|url=https://books.google.com/books?id=PLNwoJ6qFoEC&pg=PA193&hl=en|isbn=9780203017692|sartze-data=2018-10-05}}</ref>. Gaur egun pentsatzen da [[dinamo]] magnetiko erraldoi bat bezala funtzionatzen duela geruza honek, eta Eguzkiaren [[Eremueremu magnetiko|eremu magnetikoa]]a honen ondorioz sortzen dela.
 
=== Eremu konbektiboa ===
[[Fitxategi:Structure_of_Stars_(artist’s_impression).jpg|thumb|Eremu konbektiboaren eskema, Eguzkian eta [[erraldoi gorri]] batean.]]
Eguzkiaren eremu konbektiboa erradioaren %70etik (500.000 kilometro) gainazaleraino hedatzen da. Geruza honetan eguzkiko [[plasma (fisika)|plasma]] ez da nahikoa dentsoa edo beroa barnealdean dagoen bero-energia erradiazio bidez garraiatzeko. Horren ordez, plasmaren dentsitatea nahikoa baxua da [[korronte konbektibo]]ak sortzeko eta Eguzkiaren barne beroa kanpora mugitzeko korronteen bidez. Takoklinan berotutako materialak bero hori hartu eta hedatzen da, bere dentsitatea gutxiagotuz eta gorantz egiteko gaitasuna hartuz. Ondorioz, masaren mugimendu ordenatu bat sortzen da, zelda termikoekin beroaren gehiengoa kanporantz mugitzen, goian duen [[fotosfera]]raino. Behin materiala difusioaren edo erradiazioaren bidez hoztu denean fotosferaren azpian, bere dentsitatea handitzen da berriro, eta hondoratzen da konbekzio eremuaren beheraino joanez. Bertan, berriro berotzen da eta ziklo etengabe bat osatzen da. Fotosferan, tenperatura 5.700 Kelvineraino jaitsi da, eta dentsitatea 0,2 g/m<sup>3</sup> da, lurrean [[aire]]ak itsas mailan duen dentsitatea baino 6.000 aldiz txikiagoa.
 
Eremu konbektibo horretako zutabe termikoek Eguzkiaren gainazalean marka uzten dute, bere itxura granular hori ematen. [[Eguzki-granulo]] deitzen zaio eskala txikian, eta [[supergranulo]] eskala handian direnean. Eguzkiaren barnealdeko kanpo-geruza hauetako konbekzio turbulentoek [[dinamo]] txikiak sortzen dituzte Eguzkiaren gainazalean. Eguzkiaren zutabe konbektibo hauek [[Bénard zelula]]k dira, eta [[prisma hexagonal]]en itxura hartzen dute<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sun|hizkuntza=en|data=2018-10-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Sun&oldid=862057329|sartze-data=2018-10-05|encyclopedia=Wikipedia}}</ref>.
103. lerroa:
[[Fotosfera]] Eguzkiaren gainazal ikusgarria da; bere azpian dagoen guztia argi ikuskorrarentzat opakoa da<ref name="models" />. Fotosferaren gainetik argia librea da espazioan zehar mugitzeko, eta bere [[energia]] ia guztia Eguzkitik ihes egiten du. Opakotasun aldaketa hau <chem>H-</chem>[[ioi]]en kopurua jaisten delako da, argi ikusgarria erraz xurgatzen dutenak<ref name="models" />. Era horretan, ikusten dugun argia sortzen da [[elektroi]]ek [[hidrogeno]] atomoekin elkarrekintza dutenean <chem>H-</chem>ioiak sortzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Edward G.|abizena=Gibson|izenburua=The Quiet Sun|argitaletxea=National Aeronautics and Space Administration, Scientific and Technical Information Office|hizkuntza=English|data=1973|url=https://www.amazon.com/dp/B0006C7RS0|edizioa=1st edition|sartze-data=2018-10-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Shu, Frank|abizena=H.|izenburua=The physics of astrophysics|argitaletxea=University Science Books|data=1991|url=https://www.worldcat.org/oclc/24524127|isbn=0935702644|pmc=24524127|sartze-data=2018-10-06}}</ref>. Fotosfera hamarnaka kilometrotik ehunka kilometrora neur ditzake, eta Lurreko [[aire]]ak baino opakotasun gutxiago du. Fotosferaren goiko aldea behekoa baino hotzago dagoenez, Eguzkiaren irudietan bere zentroa alboak baino distiratsuago agertzen da, [[linboaren iluntze]] deitzen den fenomenoan<ref name="models" />. Argiaren espektroa ia-ia 5.777 Kelvineko [[gorputz-beltz]] baten erradiazio espektroaren antzekoa da, fotosferaren gainean dauden [[atomo]]en [[absortzio lerro]]ekin txandakatua. Fotosferan, gutxi gorabehera, 1.023 partikula daude m<sup>3</sup>ko, [[Lurraren atmosfera]]k itsas-mailan duen partikula kopuruaren %0,37. Fotosfera ez dago guztiz ionizatua, atomoen %3 baino ez dago egoera horretan eta, beraz, materia gehiena hidrogeno atomiko eran dago<ref>{{Erreferentzia|izena=Mark P.|abizena=Rast|izenburua=Ionization effects in three-dimensional solar granulation simulations|orrialdeak=L53–L56|hizkuntza=en|abizena2=Nordlund|abizena3=Stein|abizena4=Toomre|izena2=Ake|izena3=Robert F.|izena4=Juri|data=1993-5|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1993ApJ...408L..53R|aldizkaria=The Astrophysical Journal|zenbakia=408|issn=0004-637X|doi=10.1086/186829|sartze-data=2018-10-06}}</ref>.
 
Fotosferaren [[Espektroespektro optiko|espektro optikoaren]]aren ikerketa goiztiarretan, ikusi zen absortzio lerro batzuk ez zirela Lurrean zeuden [[Elementuelementu kimiko|elementu kimikoen]]en antzekoak. 1868an [[Norman Lockyer|Norman Lockyerrek]]rek teorizatu zuen absortzio lerro horiek beste elementu batek sortuak izango zirela, helium izenekoa, Antzinako Greziako [[Helios]] jainkoaren omenez. Hogeita bost urte geroago isolatu zen [[Helio|helioahelio]]a Lurrean<ref>{{Erreferentzia|izena=klaus|abizena=Galsgaard|izenburua=helium|url=http://www-solar.mcs.st-andrews.ac.uk/~clare/Lockyer/helium.html|aldizkaria=www-solar.mcs.st-andrews.ac.uk|sartze-data=2018-10-06}}</ref>.
 
=== Atmosfera ===
[[Fitxategi:Solar_eclipse_1999_4.jpg|thumb|150px|[[Eguzki koroa]], [[1999]]ko eklipsean ikusia]]
[[Eguzki-eklipse]] oso bat ematen denean Eguzkiaren disko osoa [[Ilargia]]k ezkutatzen du, eta Eguzkiaren inguruan dauden atmosferako atalak ikus daitezke. Lau eremu ezberdintzen dira: [[kromosfera]], trantszio eskualdea, [[eguzki koroa|koroa]] eta [[heliosfera]].
122. lerroa:
{{sakontzeko|Eguzki koroa}}
 
[[Eguzki koroa]] da atmosferaren hurrengo geruza. Koroaren beheko aldea, Eguzkiaren gainazaletik gertu, 10<sup>15</sup>&nbsp;m<sup>−3</sup> eta 10<sup>16</sup>&nbsp;m<sup>−3</sup> arteko partikula dentsitatea du<ref name=":2" />. Eguzki koroaren tenperatura eta eguzki-haizearena 1.000.000 eta 2.000.000 K artekoa da; hala ere, lekurik beroenetan 8.000.000 eta 20.000.000 K arteko tenperatura dago<ref name=":3" />. Nahiz eta koroaren tenperaturari buruzko teoria osorik ez dagoen, badakigu beroaren parte bat [[Berkonexioberkonexio magnetiko|berkonexio magnetikoaren]]aren ondorio dela<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Space weather|argitaletxea=American Geophysical Union|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/46976712|isbn=0875909841|pmc=46976712|sartze-data=2018-10-06}}</ref>. Koroa Eguzkiaren atmosfera hedatua da, Eguzkiak berak fotosferaren barruan duen bolumena baino handiagoa. Espazio interplanetariora jaurtitzen den plasma zatiari [[Eguzki haize|eguzki-haize]] deritzo<ref name=":3" /><ref name=":4" />.
 
==== Heliosfera ====
{{sakontzeko|Heliosfera}}
[[Fitxategi:Solarmap.png|thumb|150px|Heliosfera [[Pluton (planeta nanoa)|Plutonetik]] haratago hedatzen den eremua da.]]
[[Heliosfera]] Eguzkiaren kanpoko atmosferaren atala da, [[eguzki-haize]]aren plasmak okupatzen duen eremua. Eguzkiaren kanpoko geruza izanik, bere definizioan eguzki-haizea [[Alfvén uhin]]ak baino azkarrago bilakatzen diren eremuaren ondoren dagoena da, hau da, eguzki-haizea ''superalfvéniko'' bilakatzen den eremua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dynamic sun|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/50184927|isbn=0521810574|pmc=50184927|sartze-data=2018-10-06}}</ref>. Eguzkiaren 20 erradiotan hasten da, 0,1 UAra. Heliosferako turbulentzia eta indar dinamikoek ezin dute eguzki-koroaren itxura aldatu, informazioa bakarrik Alvén uhinen abiaduran bidaiatu dezakeelako. Eguzki-haizeak jarraikortasunez egiten du ihes Eguzkitik heliosferan barrena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A Star with two North Poles|data=2009-07-18|url=https://web.archive.org/web/20090718014855/https://science.nasa.gov/headlines/y2003/22apr_currentsheet.htm|sartze-data=2018-10-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Pete|abizena=Riley|izenburua=Modeling the heliospheric current sheet: Solar cycle variations|hizkuntza=en|data=2002|url=https://doi.org/10.1029/2001JA000299|aldizkaria=Journal of Geophysical Research|alea=A7|zenbakia=107|issn=0148-0227|doi=10.1029/2001ja000299|sartze-data=2018-10-06}}</ref>, Eguzkiaren eremu-magnetikoari egitura [[espiral]] bat emanez, [[heliopausa]]rekin talka egiten duen arte, Eguzkitik 50 UAra. 2004an [[Voyager 1]] zunda heliopausa gisa identifikatu zen ''talka'' batetik igaro zen. 2012an [[izpi kosmiko]]en kolisioak gora zihoazela detektatu zuen, eta eguzki-haizearen partikula energetikoen beherakada nabarmena zela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Distortion of the Heliosphere: our Interstellar Magnetic Compass|hizkuntza=en|url=http://www.spaceref.com/news/viewpr.html?pid=16394|aldizkaria=www.spaceref.com|sartze-data=2018-10-06}}</ref>; uste denez, zundak jada heliopausa gainditu du eta [[Izarrarteko ingurune|izarren arteko eremuaeremuan]]n dago<ref>{{Erreferentzia|izena=ANDERSON, RUPERT|abizena=W.|izenburua=COSMIC COMPENDIUM : interstellar travel.|argitaletxea=LULU COM|data=2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/981165611|isbn=1329022025|pmc=981165611|sartze-data=2018-10-06}}</ref>.
 
== Eguzkiaren jarduera ==
155. lerroa:
=== Jardueran aldaketak ===
[[Fitxategi:Solar-cycle-data.png|thumb|Eguzki-jardueraren aldaketa]]
Eguzkiaren eremu magnetikoak hainbat efektu eragiten ditu, kolektiboki [[eguzki-jarduera]] edo [[eguzki-ziklo]] deitzen direnak. [[Eguzki-erupzio]]ak eta [[koroa-masaren eiekzio]]ak [[eguzki-orban]] taldeekin lotuta gertatu ohi dira. Aldakorrak diren eguzki-haize korronte oso azkarrak jaulkitzen dira [[eguzki-koroko zulo]]etatik [[fotosfera]]ko gainazalera<ref name=":6" />. Eiekzioek zein eguzki-haize azkarrek [[plasma (fisika)|plasma]] igortzen dute planeten-arteko eremu-magnetikora eta Eguzki-sistemaren kanpoalderantz. Eguzki-jarduera horren eraginak Lurrean ikus daitezke, adibidez [[aurora polar]]rekin edo [[latitude]] altuetan [[irrati komunikazio]]ak eta [[argindar]]ra etenez. Uste denez, eguzki-jarduerak paper garrantzitsua izan zuen Eguzki-sistemaren osaeran eta eboluzioan.
 
[[Eguzki-ziklo]]en orbanen modulazioarekin batera espazioko eguraldiaren modulazioa ere badator; Lurraren inguruan dauden [[satelite artifizial]]ek, adibidez, kalteak izan ditzakete.
166. lerroa:
== Sorrera, garapena eta etorkizuna ==
{{sakontzeko|Eguzki sistemaren sorrera eta garapena|Izar-eboluzio}}
Eguzkiak bere bizitza egonkorraren erdia egin duela kalkulatzen da. Ez da dramatikoki aldatu azken 4.000 milioi urtetan, eta nahiko egonkor mantenduko da hurrengo 5.000 milioi urtetan ere. Hala ere, bere nukleoan dagoen hidrogenoaren fusioa amaitzen denean, Eguzkiak aldaketa dramatikoak izango ditu, bai barnealdean zein kanpoaldean ere.
 
=== Eguzkiaren sorrera ===
183. lerroa:
Erraldoi gorri bilakatu aurretik ere, Eguzkiaren distira bikoiztuko da, eta Lurrak jasoko duen eguzki-argia Artizarrak gaur egun jasotzen duenaren parekoa izango da. Behin nukleoko hidrogenoa agortuta, hemendik 5.400 milioi urtera, Eguzkia hedatuko da [[azpierraldoi]] fasera, eta bere tamaina bikoiztuko du astiro, 500 milioi urte inguruko tartean. Ondoren, askoz azkarrago hedatuko da beste 500 milioi urtez, gaur egun dena baino 200 aldiz handiagoa eta ehunka aldiz distiratsuago eginez. Momentu horretan hasiko da [[erraldoi gorriaren fasea]], non Eguzkiak beste 1.000 milioi urte igaroko dituen eta bere masaren herena galduko duen<ref name="etorkizuna" />.
 
Eguzkiaren erraldoi gorriaren fasearen ostean 120 milioi urte inguru geratzen zaizkio Eguzkiari, baina gertakari ugari emango dira. Lehenengo eta behin, nukleoa, helio [[Materia degeneratu|degeneratuz]] betea dagoena, bortizki eztanda egingo du, [[helio flash]] deituriko fenomenoarekin. Une horretan nukleoaren %6 baina Eguzkiaren masaren %40 [[Karbono|karbonoankarbono]]an bilakatuko da minutu batzuetan, [[Alfaalfa-hirukoitz prozesua|alfa-hirukoitz prozesuaren]]ren bidez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The End Of The Sun|url=http://faculty.wcas.northwestern.edu/~infocom/The%20Website/end.html|aldizkaria=faculty.wcas.northwestern.edu|sartze-data=2018-10-06}}</ref>. Eguzkia, ondoren, gaur egungo tamaina baino 10 aldiz txikiagoa egingo da, baina 50 aldiz distiratsuago, gaur egungo tenperatura baino baxuagoarekin. Une horretan [[multzokatze gorria]] edo [[Adaradar horizontal|adar horizontalera]]era iritsiko da, baina Eguzkiaren masa duen izar batek ez du bidea egingo urdinerantz adar horizontalean. Horren ordez, handitzen doa, pixkanaka, eta distiratsuago egiten hurrengo 100 milioi urtetan nukleoko helioa erretzen duen bitartean<ref name="etorkizuna" />.
 
Helioa amaitzen denean, Eguzkiak hidrogenoarekin izandako espantsio bera egingo du, baina oraingoan askoz azkarrago, eta Eguzkia oraindik handiago eta distiratsuago bilakatuko da. Honi [[adar asintotiko erraldoi]] deitzen zaio, eta Eguzkiak hidrogenoa erreko du geruza batean eta helioa sakonagoko beste geruza batean. 20 milioi urte emango ditu adar asintotiko erraldoian, eta Eguzkia geroz eta ezegonkorragoa izango da, masa azkar galduz eta [[Pultsupultsu termal|pultsu termalekin]]ekin bere tamaina eta argitasuna handituz mende batzuetan 100.000 urtero inguru. Pultso termal horiek geroz eta bortitzagoak eta handiagoak izango dira, eta azkenek gaur egun duen distira baino 5.000 aldiz gehiago emango dute, eta tamaina Lurraren distantzia gaindituko du<ref>{{Erreferentzia|izena=E.|abizena=Vassiliadis|izenburua=Evolution of low- and intermediate-mass stars to the end of the asymptotic giant branch with mass loss|orrialdeak=641–657|hizkuntza=en|abizena2=Wood|izena2=P. R.|data=1993-8|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1993ApJ...413..641V|aldizkaria=The Astrophysical Journal|zenbakia=413|issn=0004-637X|doi=10.1086/173033|sartze-data=2018-10-06}}</ref>. 2008an garatutako eredu baten arabera, Lurraren orbita geroz eta txikiagoa izango da mareen indarren ondorioz, eta ebentualki kromosferaren eragina dela eta, eta beraz Eguzkiak guztiz jango du erraldoi gorri adarreko fasean. Milioi bat eta 3,8 milioi urte lehenago Artizarrak eta Merkuriok prozesu bera izango zuten. Ereduak aldakorrak dira masa galderaren abiadura eta kopuruaren arabera. Ereduek erakusten dute masa galdera handiagoarekin erraldoi-gorri adarrak izar txikiago eta ez hain distiratsuak sortzen dituela; gaur egungoa baino 2.000 aldiz distiratsuago eta 200 aldiz handiago<ref name="etorkizuna" />. Eguzkiarentzat lau pultsu termal aurreikusten dira bere kanpo geruza guztia galdu baino lehen eta berriro ere [[nebulosa planetario]] bat sortzen hasi arte. Fase honen amaieran, 500.000 urte inguru irauten duena, Eguzkiak gaur egun duenaren masa erdia izango du.
 
Adar asintotiko erraldoiaren osteko fasea oraindik ere azkarragoa da. Argitasuna konstantea izaten hasiko da eta tenperatura handitzen joango da, Eguzkiak jaurti duen masaren erdi hori ionizatuz nebulosa planetario batean. Nukleo biluziak 30.000 Kelvineko tenperatura izango du. Nukleo biluzi horrek, [[nano zuri]] bat, 100.000 Kelvineko tenperatura izangodu eta gaur egungo Eguzkiaren %54,05eko masa izango duela kalkulatzen da<ref name="etorkizuna" />. Nebula planetarioa 10.000 urtetan desegingo da, baina nano zuriak bilioika urte iraungo du [[nano beltz]] hipotetiko batean desegin arte<ref>{{Erreferentzia|izena=Bloecker,|abizena=T.|izenburua=Stellar evolution of low and intermediate-mass stars. I. Mass loss on the AGB and its consequences for stellar evolution.|hizkuntza=en|data=1995-5|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1995A&A...297..727B|aldizkaria=Astronomy and Astrophysics|zenbakia=297|issn=0004-6361|sartze-data=2018-10-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Bloecker,|abizena=T.|izenburua=Stellar evolution of low- and intermediate-mass stars. II. Post-AGB evolution.|hizkuntza=en|data=1995-7|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1995A&A...299..755B|aldizkaria=Astronomy and Astrophysics|zenbakia=299|issn=0004-6361|sartze-data=2018-10-06}}</ref>.
 
== Kokapena ==
212. lerroa:
[[Eguzkiaren jainko eta jainkosak|Eguzkiaren jainko eta jainkosek]] paper garrantzitsua jokatzen dute [[erlijio]] askotan eta munduko [[mitologia]]k ezberdinetan<ref>{{Erreferentzia|izena=J. A.|abizena=Coleman|izenburua=The dictionary of mythology|url=https://www.worldcat.org/oclc/891126121|isbn=9781784044787|pmc=891126121|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Antzinako [[sumer]]tarrek uste zuten Eguzkia [[Utu]] ({{lang-sux|𒀭𒌓}}) zela<ref name="Black">{{Erreferentzia|izena=Black|abizena=Jeremy A.|izenburua=Gods, demons, and symbols of ancient Mesopotamia : an illustrated dictionary|argitaletxea=Published by British Museum Press for the Trustees of the British Museum|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/25982217|isbn=0714117056|pmc=25982217|sartze-data=2018-10-01}}</ref><ref name="Karen">{{Erreferentzia|izena=Karen|abizena=Rhea Nemet-Nejat|izenburua=Daily life in ancient Mesopotamia|argitaletxea=Greenwood Press|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/38168335|isbn=0313294976|pmc=38168335|sartze-data=2018-10-01}}</ref>, justiziaren jainkoa eta [[Inanna]]ren anaia ({{lang-sux|𒈹}}), [[Zeruaren Jainkosa]]<ref name="Black" />, [[Artizarra]]rekin lotzen zena<ref name="Karen" />. Beranduago Utu [[ekialdeko hizkuntza semitiko|ekialdeko herri semitikoen]] [[Shamash]] jainkoarekin lotu zen<ref group="oh">Akadierako šamaš (Eguzkia) [[feniziera]]ko 𐤔𐤌𐤔 (šmš), [[siriako]]ko ܫܡܫܐ‎ (šemša), [[hebreera]]ko שֶׁמֶשׁ‎ (šemeš) eta [[arabiera]]ko شمس‎ (šams) hitzen familiakoa da.</ref><ref name="Black" /><ref name="Karen" /> Utu jainko-laguntzaile gisa eraldatu zen, arazoetan zeudenei laguntza ematen ziena; [[ikonografia]]n bizar luzearekin eta [[zerra]] batekin irudikatzen da, [[justizia]] eskaintzen duen pertsonaia gisa<ref name="Black" />.
 
[[Antzinako Egipto]]ko [[Egiptoko IV. dinastia|IV. dinastiadinastiaren]]ren ondoren, Eguzkia gurtzen hasi ziren [[Ra]] jainko gisa (𒊑𒀀 edo 𒊑𒅀 gisa [[idazkera kuneiforme]]an eta [[Fitxategi:Egyptian-rc.PNG|22px]] gisa [[egiptoar idazkera hieroglifiko]]an). [[Belatz]] baten burua eguzki-disko baten gainean eta [[suge]] batez inguratuta marrazten zen. [[Egiptoko Inperio Berria]]n Eguzkia [[kakalardo pilotagile]]arekin lotzen hasi zen, [[gorotz]]ekin sortzen zituen pilotek Eguzkiaren zuten antza zela eta. [[Aten]] eguzki-diskoaren forman berriro ere agertu zen [[Amarna Periodoa]]n; garai horretan [[Akenaton]] [[araoi]]ak Eguzkia izendatu zuen jainko nagusi edo bakarra<ref>{{Erreferentzia|izena=Emily|abizena=Teeter|izenburua=Religion and ritual in ancient Egypt|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/656771916|isbn=9780521613002|pmc=656771916|sartze-data=2018-10-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Henri|abizena=Frankfort|izenburua=Ancient Egyptian religion : an interpretation|argitaletxea=Dover Publications|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/42923684|isbn=0486411389|pmc=42923684|sartze-data=2018-10-01}}</ref>.
 
[[Aitzinindoeuropar]]ren erlijioan eguzkia ''*Seh2ul'' jainkosarekin adierazten zen<ref name="Miriam">{{Erreferentzia|izena=Miriam Robbins|abizena=Dexter|izenburua=Dawn Maid and Sun Maid Celestial Goddesses|hizkuntza=en|url=http://www.academia.edu/7410911/Dawn_Maid_and_Sun_Maid_Celestial_Goddesses|sartze-data=2018-10-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Encyclopedia of Indo-European culture|argitaletxea=Fitzroy Dearborn|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/37931209|isbn=1884964982|pmc=37931209|sartze-data=2018-10-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Mallory, J.|abizena=P.|izenburua=In search of the Indo-Europeans : language, archaeology, and myth|argitaletxea=Thames and Hudson|data=1989|url=https://www.worldcat.org/oclc/20394139|isbn=050005052X|pmc=20394139|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Jainkosa honen deribatuak agertzen dira hainbat indoeuropar hizkuntzatan, adibidez [[antzinako eskandinaviera]]z ''[[Sól]]'', [[sanskrito]]ko ''[[Surya]]'', [[galo]]zko ''[[Sulis]]'', [[lituaniera]]ko ''[[Saulė]]'', [[eslaviera]]ko ''[[Solntse]]''. [[Antzinako grezia]]ko erliijioan eguzkia [[Helios]] jainkoarekin lotzenzen, baina baliteke antzinagoko emakumezko eguzki jainkosa bat egotea, [[Helena Troiakoa]]n jasotzen dena<ref name="Miriam" />. Beranduago Helios [[Apolo]]rekin [[sinkretismo|sinkretizatu]] zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Burkert, Walter,|abizena=1931-2015.|izenburua=Greek religion|argitaletxea=Harvard University Press|data=1985|url=https://www.worldcat.org/oclc/11517555|isbn=0674362802|pmc=11517555|sartze-data=2018-10-01}}</ref>.
227. lerroa:
 
=== Ulermen zientifikoaren garapena ===
[[K. a. 1. milurteko]]an, [[Babiloniar astronomia|Babiloniako astronomoek]] ikusi zuten Eguzkiaren mugimendua [[Ekliptika|ekliptikanekliptika]]n zehar ez zela uniformea, baina ez zuten jakin zergatia bilatzen; gaur egun badakigu Lurrak Eguzkiaren inguruan duen mugimendu eliptikoaren ondorio dela, eta Eguzkia azkarrago mugitzen dela Eguzkitik gertuago dagoenean perihelioan eta geldoago urrunago dagoenean afelioan<ref>{{Erreferentzia|izena=Leverington, David,|abizena=1941-|izenburua=Babylon to Voyager and beyond : a history of planetary astronomy|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/50511046|isbn=0521808405|pmc=50511046|sartze-data=2018-10-04}}</ref>.
 
Eguzkiaren inguruko azalpen zientifiko eta filosofiko bat eman zuen lehen pertsonen artean Anaxagoras greziar filosofoa egon zen. Heliosen gurdia baino Eguzkia metalezko suzko bola erraldoi bat zela proposatu zuen, [[Peloponeso|Peloponesoa]]a bera baino handiagoa, eta Ilargiak ematen zuen argia Eguzkiaren argiaren isla baino ez zela<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Sider|izenburua=Anaxagoras on the Size of the Sun|orrialdeak=128–129|hizkuntza=en|data=1973-04|url=https://www.journals.uchicago.edu/action/captchaChallenge?redirectUri=%2Fdoi%2F10.1086%2F365951|aldizkaria=Classical Philology|alea=2|zenbakia=68|issn=0009-837X|doi=10.1086/365951|sartze-data=2018-10-04}}</ref>. Heresia hau irakasteagatik kartzelara sartu zuten eta heriotza zigorra jaso zuen, nahiz eta beranduago askatu zuten [[Perikles]]en interbentzioaren ondorioz. [[Eratostenes]]ek [[K. a. III. mende]]an estimatu zuen Lurraren eta Eguzkiaren arteko distantzia «400 miriada eta 80000 estadiokoa» zela, baina itzulpena oso zaila duen terminoa da: izan daiteke 4.080.000 estadio (755.000 kilometro) edo 804.000.000 estadio (148 milioi edo 153 milioi kilometro artean); azken balioa zehatza da ehuneko txiki batzuetako akatsarekin. [[I. mende]]an, [[Ptolomeo]]k estimatu zuen distantzia Lurraren erradioa baino 1.210 aldiz handiagoa izan beharko zela, gutxi gorabehera 7,71 milioi kilometro<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernard R.|abizena=Goldstein|izenburua=The Arabic Version of Ptolemy's Planetary Hypotheses|orrialdeak=3–55|data=1967|url=http://www.jstor.org/stable/1006040|aldizkaria=Transactions of the American Philosophical Society|alea=4|zenbakia=57|doi=10.2307/1006040|sartze-data=2018-10-04}}</ref>.
 
[[Fitxategi:Aristarchus working.jpg|thumb|Aristarkos Samoskoaren lana.]]
246. lerroa:
 
=== Eguzkirako espazio-misioak ===
[[FileFitxategi:Sunspots and Solar Flares.jpg|thumb|[[Ekaitz geomagnetiko]] erraldoia, 2012ko martxoaren 13ko 1:29 PM.]]
[[FileFitxategi:Moon transit of sun large.ogv|thumb|Ilargia STEREO Bren aurretik pasatzen kamera ultramorearen kalibrazio proban zehar.]]
[[Fitxategi:Giant_prominence_on_the_sun_erupted.jpg|thumb|SDO sateliteak ikusitako eguzki-erupzio erraldoia.]]
[[Fitxategi:BLUE_STEREO_3D_Time_for_Space_Wiggle.gif|thumb|STEREO misioak hiru dimentsiotan ikusteko aukera ematen du.]]
Eguzkia aztertzeko diseinatutako lehenengo [[satelite artifizial]]ak [[NASA]]ren [[Pioneer programa]]ko 5, 6, 7, 8 eta 9 izan ziren, [[1959]]a eta [[1968]] artean espazioratu zirenak. Satelite hauek Eguzkiaren inguruan biratzen ziren, Lurraren distantzia antzekora, eta Eguzkiaren haizeen zein eremu magnetikoaren lehen neurketak egin zituzten. [[Pioneer 9]] misioa bereziki luzea izan zen, 1983ko maiatzera arte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pioneer 6-7-8-9-E|data=2006-04-22|url=https://web.archive.org/web/20060422075141/http://www.astronautix.com/craft/pio6789e.htm|sartze-data=2018-10-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Solar System Exploration: Missions: By Target: Our Solar System: Past: Pioneer 9|data=2012-04-02|url=https://web.archive.org/web/20120402205810/http://solarsystem.nasa.gov/missions/profile.cfm?MCode=Pioneer_09|sartze-data=2018-10-05}}</ref>.
 
[[1970eko hamarkada]]n [[Helios misioa|Helios]] espaziontziak eta [[Skylab]]en [[Apollo Telescope Mount]]ek eguzki-haizearen eta eguzki koroaren inguruko datu zientifiko garrantzitsuak eskaini zituzten. Helios 1 eta Helios 2 sateliteak AEB-Alemania kolaborazioaren ondorio izan ziren, eta Merkuriok perihelioan duen orbitaren barnealderaino joan ziren eguzki-haizea neurtzera<ref name="Burlaga">{{Erreferentzia|izena=L.F.|abizena=Burlaga|izenburua=Magnetic fields and plasmas in the inner heliosphere: Helios results|orrialdeak=1619–1627|data=2001-12|url=https://doi.org/10.1016/S0032-0633(01)00098-8|aldizkaria=Planetary and Space Science|alea=14-15|zenbakia=49|issn=0032-0633|doi=10.1016/s0032-0633(01)00098-8|sartze-data=2018-10-05}}</ref>. Skylab espazio-estazioak, NASAk 1973an espazioratu zuena, eguzki-behatoki bat zuen, Apollo Telescope Mount izenekoa, estazioaren parte ziren astronautek kudeatua. Skylabek eguzki koroaren emisio ultramoreen lehen eguzki trantsizioa behatu zuen<ref name="ultraviolet">{{Erreferentzia|izena=Bhola N.|abizena=Dwivedi|izenburua=Our ultraviolet Sun|orrialdeak=587–595|data=2006|url=http://www.jstor.org/stable/24094361|aldizkaria=Current Science|alea=5|zenbakia=91|sartze-data=2018-10-05}}</ref>. Aurkikuntzen barruan, lehenengo [[koroko eiekzio masibo]]ak ikusi zituzten, eta koroko zuloak, gaur egun eguzki-haizearekin loturik daudela dakigunak<ref name="Burlaga" />.
 
[[1980]]an NASAk [[Solar Maximum Mission]] izeneko misioa egin zuen. Espazio-ontzia [[gamma izpi]]ak, [[X izpi]]ak eta [[erradiazio ultramore]]a ikusteko prestatu zuten, eguzki-jarduera eta distira altuko garai horretan. Jaurti eta hilabete gutxira, hala ere, arazo elektroniko batek satelitea itzalarazi zuen, eta hiru urte eman zituen egoera inaktiboan. [[1984]]an [[Challenger]]ren [[STS-41C]] misioak satelitea berreskuratu zuen eta konpondu zuten, berriro orbitan jarri aurretik. Misioak eguzki-koroaren milaka irudi lortu zituen 1989ko ekainean Lurraren atmosferan sartu aurretik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=SMM: Mission Overview|data=2006-04-05|url=https://web.archive.org/web/20060405183758/http://web.hao.ucar.edu/public/research/svosa/smm/smm_mission.html|sartze-data=2018-10-05}}</ref>.
280. lerroa:
Eguzki-sistemak beste objektu txikiago batzuk ere baditu.<ref name="IAU" group="oh">IAUren definizioaren arabera, Eguzkiaren inguruan orbitan ari diren objetuak hiru kategoriatan sailkatzen dira: [[planeta]]k, [[planeta nano]]ak eta [[Eguzki-sistemako gorputz txiki]]ak.
 
Planeta bat Eguzkiaren inguruan biratzen ari den objetu bat da, zeinen masa nahikoa den grabitateak (ia-)[[esfera|esferikoa]] den objetu bat izateraino eraman duena, eta bere ibilbidean dauden objetuak garbitu dituena. Definizio honen arabera Eguzki-sisteman zortzi planeta daude: Merkurio, Artizarra, Lurra, Marte, Jupiter, Saturno, Urano eta Neptuno. Bere orbita Kuiper gerrikoko beste objektuetatik garbitu ez duelako, Plutonek ez du definizio hau betetzen. Pluton planeta nano bat da, beraz, Eguzkiaren inguruan orbita egiten duen eta ia-esferikoa den objektua bere grabitate propioa dela eta, baina ez dituenak bere auzoko planetesimalak garbitu eta ez dena satelite bat. Plutonez gain IAUk beste lau planeta nano onartzen ditu Eguzki-sisteman: Zeres, Haumea, Makemake eta Eris. Beste objetu batzuk ez-ofizialki ere planeta nano gisa izendatu dira, hala nola 2007 OR10, Sedna, Orkus eta Quaoar. Plutoni erreferentzia eginez, Neptunoz haraindiko orbita duten planeta nanoei "plutoide" izena eman ohi zaie.
 
Eguzkiaren inguruan biratzen duten beste objektu txikiak [[Eguzki-sistemako gorputz txiki]] izena hartzen dute.</ref> [[Asteroide gerrikoa]] Marte eta Jupiterren artean orbitatzen duten milaka objektuk osatzen dute. Objektu hauek, planeta telurikoek bezala, arroka eta metalak dituzte osagai. Neptunoren orbita igaro ondoren [[Kuiperren gerrikoa]] dago, [[Neptunoz haraindiko objetu|Neptunoz haraindiko objektuobjektuz]]z osatua. Hauek, batez ere, [[izotz]]ez osaturik daude eta disko sakabanatu bat osatzen dute. Gerriko honen ostean berriki aurkitutako [[sednoide]]ak daude. Populazio hauen artean dozena batzuek, eta agian hamarnaka mila objektu daude euren [[grabitate]]ak biribildu dituenak. Objektu hauei [[planeta nano]] izena ematen zaie. Ezagutzen diren planeta nano batzuk [[Zeres (planeta nanoa)|Zeres]] asteroidea edo [[Pluton (planeta nanoa)|Platon]] eta [[Eris (planeta nanoa)|Eris]] dira. Bi eskualde hauez gain, badira beste populazio batzuk gorputz-txikien artean sailkatzen direnak, hala nola [[kometa]]k, [[zentauro (astronomia)|zentauroak]] edo [[planeten-arteko hauts-hodeiak]]. Guzti hauek eremu ezberdinen artean bidaiatzen dute, orbita [[Elipse|eliptiko]] ezberdinekin. Sei planetek, gutxienez lau planeta nanok, eta beste gorputz-txiki batzuek [[satelite]] naturalak dituzte, askotan "ilargi" izena hartzen dutenak [[Ilargia]] dela eta. Kanpoko lau planeta erraldoiek [[eraztun planetario]]a dute, hautsez eta objektu txikiz osatuak.
 
== Oharrak ==
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Eguzkia"(e)tik eskuratuta