Espainiako historia: berrikuspenen arteko aldeak

Goi [[Paleolito]]an, duela 16.000 urte, [[Magdaleniar|Madeleine kultura]] garatu zen [[Bizkaiko golkoa|Bizkaiko Golkoaren]] inguruan [[Euskal Herria]]n, [[Asturiasko Printzerria|Asturiasen]] eta [[Kantabria]]n, [[Dordoina]]rekin batera. Labar-arte ezagunena [[Altamirako leizea|Altamira leizea]] da (K.a. 12.000 inguru).

 

[[Neolito]]an, K.a. 5.500 inguruan, [[Kanpai Erako Koparen kultura]] agertu zen. Mende hauetan metalgintza eta nekazaritza garatu egin ziren, eta monumentu megalitikoak ([[trikuharri]]ak, [[zutarri (argipena)|zutarriak]], [[harrespil]]ak) eraikitzen hasi, [[Europa]] mendebaldeko kulturarekin bat.

 

[[K. a. 1000ko hamarkada|K. a. 1000]] urte inguruan [[Tartessos]]en itsasoko kultura garatu zen; itsasoko merkataritzak garrantzi handia izan zuen. [[K. a. 900eko hamarkada|K. a. 900]]. eta [[K. a. 800eko hamarkada|K. a. 800]]. urteetan [[zelta|herri zeltikoak]] hasi ziren Europako erdialdetik, [[Pirinioak]] gurutzatuz, Iberiar penintsulan sartzen{{lur erref}}.

{{sakontzeko|Hispania}}

[[Fitxategi:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|200px|Erromatarren lehen probintzia banaketa]]

Hispania [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarrek]] [[Iberiar penintsula]]ri eman zioten izena da. [[Bigarren Gerra Punikoa]]rekin hasita, [[K. a. 218]]. urtean, Erroma piskanaka nagusi egin zen penintsulan hurrengo bi mendeetan zehar{{lur erref}}. Bertan bi probintzia sortu zituzten [[Erromatar Errepublika|Errepublika]] garaian, [[Hispania Ziterior|Hispania Citerior]] eta [[Hispania Ulterior]]. [[Zesar Augusto]]k Hispania Ulterior bitan banandu zen [[Betika]] eta [[Lusitania]], eta Hispania Citeriorri beste izen bat eman zioten, [[Hispania Tarraconensis]]. Geroago, probintzia honen mendebaldea bereiztu zen, [[Gallaecia]] izenarekin. [[Diokleziano]]k Tarraconensis berriro banandu zuen, [[Carthaginensis]] probintzia sortuz. Probintzia horiek guztiek [[Mauretania Tingitana]]rekin batera, ''diocesis Hispaniarum'' osatzen zuten, [[Galia]]ko prefekturapean.

 

[[Honorio]] mendebaldeko erromatar enperadorearen garaian, [[bisigodo]]ak [[Galia]] (412) eta [[Hispania]] (415) aldera eraman zituen [[Ataulfo]] buruzagiak, eta azken horretan [[suebo]]ak, [[alano]]ak eta [[bandalo]]ak uxatu zituzten sartaldera eta [[Iparraldeko Afrika|Ipar Afrika]] aldera. Erromatar Inperioaren babesarekin, bisigodoak Galia eta Hispania bitartean egokitu ziren, egungo [[Proventza]] eta [[Katalunia]]n nagusiki, baina porrota izan zuten [[Akitania]]z eta Euskal Herriaz jabetzen saiatu zirenean.

 

 

[[Justiniano I.a]]ren garaian, [[bizantziar Inperioa|bizantziarren]] erasoari ezin aurre eginik, [[Atanagildo]] errege bisigodoak [[Andaluzia]] eman zien bizantziarrei (554), eta hiriburua [[Toledo]]n jarri zuen (555).

 

[[Euskaldun]]entzat lehen zailtasun handiak [[Arrio]]ren aldeko azken errege [[Leovigildo]]rekin etorri ziren, 574. eta 581. urte bitartean [[Antzinako Erroma|erromatarren garaiko]] Hispania osoa bere mendean hartu nahi baitzuen. [[Galizia]]n babesturiko sueboak garaitu zituen 585. urtean, eta bizantziarrak egotzi zituen Andaluziatik. 589an [[Rekaredo I.a|Rekaredo]] haren seme eta oinordeko zena [[katolizismo]]ra aldatu zen, eta era horretan amaiera eman zien erlijio-gatazkei.

[[Rezesvinto|Rezeswinto]] erregearen garaian (653-672), godoen eta hispano-erromatarren arteko legezko batasuna gauzatu zen, eta handik aurrera errege godo guztiak [[euskaldun]]en aurka borrokatu ziren. [[Pirinioak|Pirinioez]] haraindiko euskaldunei esker, bisigodoek ez zuten behin ere euskaldunak beren mende edukitzea lortu, dirudienez.

 

 

 

Armada hori [[Toledo]]ra joan zen, monarkia bisigodoaren [[hiriburu]]ra, eta erraz konkistatu zuen hiria, ez baitzioten gogor aurre egin. Handik [[Zaragoza]]ra joan zen eta aurkari gutxi aurkitu zuen bidean. Hori 711. urtetik 716. urtera, musulmanek penintsula osoa menderatu zuten, Bizkaiko golkoko eremua eta Pirinioetako mendebaldea izan ezik.

Arrazoi asko egon izan zuten zerikusia musulmanen konkista azkarrean. Hainbat eskualde gobernatzen zituzten [[aristokrata]] bisigodoek -Teodomiro (penintsulako hego-ekialdea), Casius (Zaragoza) eta abar -ituna egin zuten musulmanekin, eta haien agintepean jarri eta zergak ordaintzen hasi ziren, jauntasuna ez galtzeko eta lehenengo [[erlijio]]ari eusteko. Gauza bera egin zuten juduek. Horrez gain, herritar batzuek ez zuten atsegin monarkia bisigodoa, eta inbaditzaile musulmanen alde egin zuten.

 

 

Aristokrata nagusi honek, itun honekin, musulmanen eskuetan utzi zituen momentu horretararte bisigoenak ziren lurralde zabalak.

 

 

 

{{sakontzeko|Granadako Erresuma}}

[[Fitxategi:LocationGranada.png|thumb|200px|right|Granadako Erresuma [[1480]]an.]]

Errege-erregina Katolikoak Granadara sartzearekin batera, erresuma [[Gaztelako koroa|Gaztelako Koroaren]] erresuma bilakatu zen.

 

{{sakontzeko|Gaztelako Erresuma}}

* [[1218]]an [[Salamancako Unibertsitatea]] sortu zuten, [[Espainia]]ko zaharrena.

 

{{sakontzeko|Amerikaren Aurkikuntza|Espainiar Inperioa}}

[[1492]]ko [[urriaren 12]] an [[Europa]]r kolono talde batek, [[Kristobal Kolon]] buru zutela, [[Asia]]ra iritsi zirela pentsatuz, [[Karibe (argipena)|Karibeko]] itsasoko [[Guanahani]] uhartera iristeari, [[Espainia]]ko [[Errege-erregina Katolikoak|Errege Katolikoen]] agindupean. Historia unibertsaleko momentu gorenetariko bat dela esan ohi da, aurkikuntza hark, bortitza izan zen arren, bi giza mundu oso desberdinen topaketa ekarri zuen, ordura arte bakoitzak bere bidea jarraitu zuen bestea existitzen zela ere jakin gabe.

Aurkikuntzaren ondoren [[Amerikako kolonizazioa|Amerikaren Kolonizazio prozesu]] bat eman zen [[Europa]]r estatu batzuen eskutik. Europarrak teknologikoki aurreratuagoak zirela aprobetxatuz, [[Espainia]]k, [[Portugal]]ek, [[Holanda]]k, [[Ingalaterra]]k eta [[Frantzia]]k Amerikar lurrak kolonizatu zituzten.

 

[[Fitxategi:Recognition_of_the_Duke_of_Anjou_as_King_of_Spain.png|thumb|Filipe V.aren koroatzea.]]

[[Karlos II.a Espainiakoa]]k ez zuen utzi ondorengorik, beraz bere lehengusu bigarrena zen [[Filipe V.a Espainiakoa]]k eskuratu zuen Espainiako koroa, 1700ean; Filipe Frantziako printzea zen. Luis Frantziakoaren eta Maria Ana Viktoria Bavariakoaren semea eta [[Luis XIV.a Frantziakoa]]ren biloba zen. [[1700]]ean errege egitean, [[Espainiako Ondorengotza Gerra|Ondorengotzaren Gerra]] piztu zen, Europako beste potentziek ez zutelako ondo ikusten [[Borboi etxea]]k Espainia eta Frantzian, aldi berean, boterea izatea, eta Filipe V.a Frantziako errege izan zitekeelako ere etorkizunean. [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterra]], [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]] eta [[Germaniako Erromatar Inperio Santua|Inperio Santua]] [[Karlos VI.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Karlos artxidukea]]ren alde jarri ziren. [[Madril]]dik birritan bota zuten arren, [[Utrechteko Ituna|Utrechteko bakean]] ([[1713]]) bere eskubideak onartu zitzaizkion. Baina gerra horren ondorioz, Espainiak [[Napoliko Erresuma|Napoli]], [[Sardiniako Erresuma|Sardinia]], Toskanako Presondegiak, [[Espainiar Herbehereak]] eta [[Milanerria]] galdu zituen, eta [[Gibraltar]] eta [[Menorca]] Ingalaterraren esku geratu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=John Baptiste|abizena=Wolf|izenburua=The Emergence of the Great Powers, 1685-1715|argitaletxea=Harper|hizkuntza=en|abizena2=Wolf|izena2=John Berchmans|data=1951|url=https://books.google.es/books/about/The_Emergence_of_the_Great_Powers_1685_1.html?id=shwgAAAAMAAJ&redir_esc=y|sartze-data=2019-02-17}}</ref>

Gerra hauek guztiek eta erreforma ekonomikorik eza Espainia atzean utzi zuten Industria Iraultzaren esparruan. [[Argien Garaia]] berandu eta leun iritsi zen Espainiara, 1750 inguruan. Medikuntza eta fisikan aurrerapausoak eman ziren, eta gutxi batzuk filosofian. [[Katolizismo]]ak pisu handia zuen gizartean eta zaila zen bere boterea zalantzan jartzea. [[Benito Feijóo]] bezalako [[monje]]ek paper garrantzitsua izan zuten mito eta superstizioen deseraikuntzan. [[1770eko hamarkada]]n [[Inkisizioa]] martxan jarri zuten kontserbadoreek Argien Garaiaren ideiak deusezteko<ref>{{Erreferentzia|izena=Payne, Stanley|abizena=G.|izenburua=A history of Spain and Portugal|url=https://www.worldcat.org/oclc/588925|isbn=0299062708|pmc=588925|sartze-data=2019-02-17}}</ref>.

 

=== Independentzia Gerra ===

{{Sakontzeko|Espainiako Independentziaren Gerra}}

 

Cadizeko konstituzioa sortu zuten 1812.urtean.

 

=== Gerra Karlistak ===

 

== Erreferentziak ==

 

== Ikus, gainera ==

 

 

{{Europako herrialdeen historia aurkibidea}}