Artearen historia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-{{HezkuntzaPrograma}} +{{HezkuntzaPrograma|Plastika eta ikus-entzunezkoak}}) |
t Robota: Aldaketa kosmetikoak |
||
4. lerroa:
== Artearen kontzeptua ==
Artea helburu desberdinez gizakiak egindako aktibitate edo ekoizpenak dira. Helburuak [[estetika|estetikoak]] izan daitezke, hau da, edertasuna sortzeko helburuaz, edota komunikatiboak izan daitezke, hau da, ideia batzuk, emozioak edo munduaren ikuspegi zehatz bat azaltzeko asmoz egindakoak. Helburu batzuk zein bestetzuk batera etor daitezke. Helburu horiek lortzeko arteak bide desberdinak erabil ditzake:
* [[arte plastikoak]],
* [[hizkuntzalaritza|linguistikoak]],
* soinuaren bidezkoak,
* aurrekoen konbinazioak
== Arte historiografia ==
Artearen historiografia, diziplina akademikotzat eta erakundeekin lotuta ([[museo]]ak, [[arte merkatu]]ak, [[unibertsitate]]ak, liburuen ekoizpenak) batez ere [[arte plastikoak|arte plastikoetara]] mugatzen dira: [[margolaritza]], [[eskultura]], [[arkitektura]]; beste arte batzuk zehatzagoak diren beste diziplinen ikerketa-arloetarako gelditzen dira, esaterako, [[Literaturaren historia]] eta [[Musikaren historia]]. Guztiak [[Kulturaren Historia]]ren barruan kokatzen dira. Azken honetan ere arloko beste ikaskuntzak sartuko lirateke: [[Zientziaren historia]], [[Filosofiaren historia]] eta [[Erlijioen historia]]. Badira, bestetik, artearekin lotura zuzena duten beste ezagutzak: [[estetika]] eta [[Artearen teoria]].
Artearen historiografia [[diziplina anitzeko]] [[zientzia]] bat da. Haien ikerketak [[historia]]ren azterketa objektiboan oinarritzen da, horrela kulturak sailkatuz eta garai desberdinak planteatuz prozesu hori guztia ordenatzeko asmoz. [[Pizkundea]]ren garaian Mendebaldeko ekoizpenak bakarrik aztertzen diren, beste zibilizazioenak kanpoan utziz. Gaur egun ez da horrela eta ikuspegia globala bihurtu da, zibilizazio guztien artea ikertzeko eta aztertzeko asmoarekin. Arte desberdin horiek haien kultura eta historia testuinguruetan aztertzen dira, bestetik.
18. lerroa:
Denborarekin arteen zerrenda joan da aldatzen. Horrela, [[Erdi Aroa]]n [[arte liberalak]] edo goikoak, eta [[arte mekanikoak]] edo arruntak, bereizi egiten ziren. Gaur egun, aldiz, artea gizakiak sormenak sortutako edozein manifestazioa da, baita ere [[arte galkor]]ra bezala ezagutzen dena ([[makillaje]]a, [[tatuaje]]ak, [[publizitate]]a, [[moda]], [[gastronomia]]...).
[[Fitxategi:Icehotel-se-01.JPG|thumb|300px|Jukkasjärvi herrian, Suedian, izotzez egindako hotelak iraupen gutxiko arkitekturaren adibide dira.]]
XX. mendean arte nagusiak bederatzi gelditu ziren finkatuta, dena dela:
* [[Arkitektura]]
* [[Dantza]]
27. lerroa:
== Artearen zabalkundea ==
Gaur egun artea sare zabal baten bidez ezagutzera ematen da. Hedabideek, zentzu horretan, garrantzi handia izan dute. Hedabideetatik kanpo asko izan dira sortu diren instituzioak, museoak, [[galeria]]k eta haien bidez azterketa, katalogazioa eta lanen erakusketa indartu egin dira. Horri esker publikoa ere handitu egin da. Ekintza horiek sarritan nazioarteko ekimenetan zabaldu egin dira ere bai:
=== Bienalak ===
41. lerroa:
* [[Velazquez Saria]]
* Arkitekturako [[Pritzker Saria]]
* Literatura [[Nobel Saria]]
* Musika klasikoaren [[UNESCO]]ren [[Mozart Domina]]
* Argazkilaritza [[Pulitzer Saria]]
56. lerroa:
Gizakiak egindako lehenengo objektuak Afrikaren hegoaldean, Europan, Indian eta Australian aurkitu ziren; zaharrenek 27.000 urte dituzte. Bere garai gorena, dena dela, [[Magdaleniar]] garaian izan zen, K. a. 15.000 - 8.000 urteetan. Lehen objektu horiek harri landuzkoak dira ([[sukarri]], [[obsidiana]]), hezurrezkoak eta egurrezkoak.
•Margolaritza: [[haitzuloetako pintura]] adierazpide nagusia izan zen. Penintsulan eta Frantzian aurkitu dira adibide nagusiak. Margolan horiek, dirudienez, zentzu erlijiosoa eta magikoa zuten. Gehienetan animalien errepresentazio naturalistikoak dira. Hona hemen haitzulo ezagunetarikoak:
* [[Altamirako leizea]]
* [[Lascaux]]
* [[Tito Bustilloren leizea]]
* [[Trois Frères leizea]]
* [[Chauvet]]
* [[Ekain (leizea)|Ekain]]
•Eskultura:<ref>Honour, Hugh eta Fleming, John (2002). ''Historia mundial del arte''. 36-44 or. Madril: Akal. ISBN 84-460-2092-0.</ref> [[Paleolitoko Venus]]ek garrantzi handia izan zuten. Emakume-estatuatxoak dira. [[Ugalkortasun]]aren sinboloak ziren. Badira beste gai duten estatuatxoak ere. Ezagunenak::
* [[Willendorfeko venusa]]
* [[Brassempouyko venusa]]
* [[Vogelherdeko mamuta]]
* [[Brnoko gizona]]
==== Neolitoa ====
Aldi honek
Garai honetan plan urbanistikoak jarraitzen zuituzten lehen herri aztarnak aurkitu dira. Nabarmentzekoak dira, besteak beste, [[Jeriko]]n (Tell as-Sultan), [[Jarmo]]n (Irak) eta [[Çatalhöyük]]en ([[Anatolia]]).<ref>Onians (2008), 20-25.or.</ref>
79. lerroa:
[[Fitxategi:Stonehenge, Condado de Wiltshire, Inglaterra, 2014-08-12, DD 09.JPG|thumb|500px|Stonehengeko megalitoak.]]
[[Historiaurre]]aren azken fasea Metalen Aroa da. Garai horretan metal desberdinak erabili ziren: [[kobre]], [[brontze]] eta [[burdin]]a. Erabilera hauek gizarte haientzat benetako iraultzak izan ziren. [[Kalkolitiko]]an, bestetik, [[megalitismo]]a sortu zen, hau da, harriez egindako ehorzte-monumentuak: [[dolmen]]ak, [[menhir]]rak, [[harrespil]]ak. Monumentu hauen artean ezagunena [[Stonehenge]]n ikus dezakegu. Zonaldez zonalde, ezaugarri desberdinak ikus ditzakegu:
* [[Malta]]n [[Mudajdra]], [[Tarxien]] eta [[Ggantija]] tenpluak ditugu.
* [[Balearrak|Balear uharteetan]] tipologia desberdineko kultura megalitikoa garatu zen: [[taula]], [[talayot]], [[naveta]]...
* [[Espainia]]n [[Los Millares]]en kultura.
[[Fitxategi:Tudons01.jpg|thumb|300px|Es Tudons naveta, Menorca uhartean.]]
[[Burdin Aro]]an [[Austria]]ko [[Hallstatt (herria)|Hallstatt]] eta [[Suitza]]ko [[La Tène kultura]] garatu ziren. [[Hallstatt (herria)|Hallstatt]] kultura K. a. VIII. eta V. mendeetan garatu zen. Kultura honen ezaugarri nagusia [[nekropoli]]ek [[tumulu]] itxurako hiobiak erakusten zituzten, hil-kamera etxea itxurarekin, askotan lau gurpileko [[gurdi]]arekin. [[Zeramika]] polikromoa zuten; apaingarriak geometrikoak ziren eta metalezko apaingarriak izaten zituzten. [[La Tène kultura]]k, aldiz, [[K. a. V. mende]]tik
=== Antzinako artea ===
Izen horrekin historiaren lehenengo faseetan sortutako sortze lan artistikoak biltzen dira. Idazkeraren sorkuntzarekin lotzen da eta, batez ere, [[Ekialde Hurbi]]aren zibilizazioen arte manifestazioak dira: [[Egipto]] eta [[Mesopotamia]]. Halaber, mundu osoko herri eta zibilizazioen lehendabiziko manifestazioak ere "Antzinako artea"ren kontzeptu barruan jasotzen dira. Garai hauetan lehen hiri handiak agertu ziren, batez ibaiez mugatutako lau zonaldeetan:[[Nilo]], [[Tigris]] eta [[Eufrates]] artekoa, [[Indo]] eta [[Ibai Horia]].
Garai honen aurkikuntza nagusietarikoa [[idazkera]]rena izan zen. Idazkera batez ere aktibitate ekonomikoak eta merkataritza kontrolatzeko beharretik sortu zen, operazioak erregistratzeko beharretatik. Ezagutzen den lehen kode idatzia [[Mesopotamia]]n agertu zen, k.a. 3500 urtearen inguruan. [[Idazkera kuneiforme]]a zen hau eta [[buztin]]ezko taulatxoetan egiten zen. Geroago, [[sumeriar]]rek ahozko hizkuntza jasotzeko sistema hobetu zuten. Egipton, aldiz, idazkera [[Egiptoar idazkera hieroglifiko|hieroglifikoa]] landu zuen, lehenengo aztarna K. a. 3100 urtekoa izanik ([[Narmerren Paleta]]). [[Hebreera]]n ere idazkera sistema asmatu zen baina [[alfabeto]] batean oinarrituta (K. a. 1800aren inguruan); sistema honetan sinbolo bakoitzak soinu batekin lotzen da. Azken bide horretatik [[alfabeto greko]]a eta [[Latindar alfabetoa|latindarra]] sortu ziren.<ref>https://historiaybiografias.com/la_escritura/</ref>
[[Fitxategi:Cuneiform script2.jpg|thumb|200px|
Garai honetan hauek ziren arte nagusiak:
* Mesopotamiako artea
* Egiptoko artea
* Amerikako Kolonaurreko artea
* Afrikako artea
* Indiako artea
* Txinako artea
* Japoniako artea
* Ozeaniako artea
Hauekin batera badira beste batzuk mugatuagoak: [[hitita]] artea, [[feniziar]]ren artea, [[nabateo]]en artea, [[Persia]]ko artea...
110. lerroa:
Mende haietan aurkikuntza zientifiko zein estetiko handiak lortu ziren, ondorengo mendeetan eragin handia izan zutenak. Artearen ikuspuntutik [[harmonia]] eta oreka gailentzen ziren izadian eta gizakian oinarritutako estiloak garatu zituzten. Haiengandik jaso ziren ondorengo zibilizazioetan formen eta bolumenen arrazionaltasuna eta izadiaren imitazioaren zentzua («mimesis»). Ideia horietan mendebaldeko zibilizazioa oinarrituko zen.
==== [[Antzinako Grezia]] ====
{{sakontzeko|Antzinako Greziako artea}}
Grezian mendebaldeko artea bideratu duen lehendabiziko arte-manifestazioak. Hasiera batean [[arte minoiko]]a eta [[arte mizeniko]]a eman ziren. Hortik aurrera antzinako Greziaren artean hiru aldiak ikusi izan dira:
* Arkaikoa
* Klasikoa
* Helenistikoa
Orokorrean, naturalismoa eta neurrien zein proportzioen erabilera arrazoitua izan ziren arte honen oinarriak.
Arkitekturan tenpluak izan ziren nagusi. Haien eraikuntzan hiru orden eman ziren: [[Doriar ordena|
* Azpioinarri baten gainean (krepis),
* Atariaz edo atari gabeaz (edo ataria aurrean eta atzean, hau da, [[anfipróstilo]]),
* Zutabeekin edo zutaberik gabe (aurreko aldean, alboetan edo eraikuntza osoaren inguruan, azken hau [[periptero]] izenarekin ezaguna) eta
* Frontoi itxurako goiko partea. Hor [[friso]] nabaritzen zen.
Tenplu ospetsu batzuk hauek dira: [[Akropoli]]a [[Partenon]] doriarrarekin, [[Erekteion]] eta [[Atena Nikeren tenplua|Atena Nikeren]] tenplu joniarrak. Tenpluak ez direnak [[Epidauroko Antzokia]] eta [[Lisikratesen Linterna]] aipa daitezke. [[Hipodamo Miletokoa]]k, bestetik, [[urbanismo]] landu zuen.
[[Fitxategi:Greek statue discus thrower 2 century aC.jpg|thumb|[[Miron]]en [[Diskoboloa]], erreprodukzioa.]]
Eskulturan proportzioen-harmonian oinarritutako giza-gorputzaren erreprodukzioa garrantzi handia izan zuen. Garai arkaikoan forma eskematikoagoak aurkitzen ditugu, adierazkortasun handikoak; azpimarratzekoa da "irribarre eginetikoa", [[Egina]]n dagoen Afaiako tenpluan ageri dena. Ohikoak dira garai horretan ere atleta biluzien estatuak ([[kouros]]) eta jantzitako neskeenak ([[kore]]). [[K.a. V. mendea|K. a. V.
Margolaritza batez ere zeramikarekin lotuta garatu zen. Gai nagusiak eguneroko gaiak eta gai historikoak ziren. Koloreen arabera bi garai bereizi egin dira:
132. lerroa:
Obra gutxi iraundu dute baina margolari ospetsuen batzuen izenak ezagutzen dira: [[Zeuxis]], [[Apeles]], [[Parrasio]], [[Eufranor]], [[Polignoto]]...
==== Antzinako Erroma ====
{{sakontzeko|Antzinako Erromako artea}}
[[Fitxategi:Colosseum in Rome-April 2007-1- copie 2B.jpg|thumb|upright=1.5|Erromako [[Koliseoa]].]]
Arte erromatarra [[Erroma]] hirian garatu eta [[Inperio Erromatar
Antzinako [[erromatar arkitektura]]ren ezaugarri bat nabarmendu behar da: oso praktikoa zen, zerbaiterako egindako eraikinak ziren. Eraikitzaile handiak erromatarrek arkitektura zibilean gailendu ziren: [[errepide]]ak, [[zubi]]ak, [[akueduktu]]ak eta, orokorrean, lan urbanistikoak ([[antzoki]]ak, [[jauregi]]ak, [[tenplu]]ak, [[zirku]]ak, [[garaipen arku]]ak... Greziarrek garatutako arkitekturaz oinarrituta, [[arku]]ak eta [[ganga]]k gehitu zituzten. Materialen ikuspuntutik, [[harlandu]] eta [[adreilu]] ezagunez gainera, material berri bat erabili zuten erromatarrek: [[hormigoi]]a, harriz eta karez eginiko orea, oso gogorra. Orden greziarrak erabili zituzten eta berri bat sortu zuten, toskanoa: greziar doriar ordenan oinarritzen da baina honek harroina eta fustea leuna ditu, eta frisoan ez ditu ez metoparik ez trigliforik. Adibide moduan eraikin asko aipatu daiteke: [[Koliseo]]a, [[Méridako anfiteatroa]], [[Nîmes]]ko [[Maison Carrée]], [[Segoviako akueduktua]], [[Konstantinoren arkua]], [[Karakalaren termak]]...
[[Erromako margolaritza]] batez ere [[Ponpeia]]n aurkitutako aztarnei esker ezagutzen da. Hiri horretan lau estilo aurkitu ziren:
* ''inkrustazioa'', [[marmol]]a imitatzen zuen;
* ''arkitektonikoa'', arkitekturaren elementuak imitatzen zituen;
* ''apaingarria'', arkitektura fantastikoekin, lore sortez eta kupidoez; *''fantastikoa'', aurreko bien nahasketa: irudikatutako paisaiak eta mitologiako eszenak azaltzen zituen.
[[Mosaiko]]aren teknikak ere garrantzi handia izan zuen.
<center>
156. lerroa:
=== Erdi Aroko artea ===
[[Fitxategi:Mausoleum der Galla Placidia, Ravenna, Italien.JPG|thumb|upright=1.5|''Artzain onaren'' mosaikoa, [[Galla Placidiaren mausoleoa]], [[Ravenna]] ([[V. mende]]ko lehen erdiko lana).]]
[[Mendebaldeko Erromatar Inperioa]]ren erorketa [[Erdi Aroa]]ren hasiera markatu zuen Europan. Aurretik inperioko burokraziaren menpe zeuden lurraldeak orduan zatitu ziren, estatu txikiak sortuz. Inperioaren zatikatzeak dekadentzia garai bati hasiera eman zion. Estatu berrien aristokrazia militarrak [[feudalismo]]a sortu zuen. Dekadentzia, beraz, politikoa izan zen baina baita ere gizartekoa. Testuinguru horretan kultura garaile berriek, neurri handi batean [[germaniko]]ak, [[arte klasikoa]] berrinterpretatu zuen. Halaber, [[kristautasun]]a, erlijio berriak ekoizpen artistiko guztiak kutsatu zituen.
==== Arte paleokristaua ====
168. lerroa:
[[Fitxategi:Jesus-Christ-from-Hagia-Sophia.jpg|thumb|[[Pantokrator]] mosaikoa, [[Santa Sofia|Hagia Sofia]] basilikan.]]
{{sakontzeko|Bizantziar artea}}
Bizantziar artea [[Bizantziar Inperioa]]n garatu zen artea, eta era zabalago batean, inperio honen oinordekoena. Horrela, eta nahiz eta inperioa [[Erromatar Inperioaren gainbehera|Erromaren gainbeherarekin]] hasi eta [[Konstantinoplaren erorialdia|Konstantinoplaren hartzearekin]] 1453an amaitu, Europa Ekialdeko estatu [[Eliza ortodoxoa|ortodoxoek]], eta hein batean Mediterraneo ekialdeko estatu [[musulman]]ek, inperioaren kultura eta artea gorde zuten mendeetan zehar.
[[Bizantziar arkitektura]]ko arlo jorratuena erlijiozkoa zen, hau da, elizak eta monasterioak. Bizantziar elizen barruko [[mosaiko]]ak eta [[margolaritza|pinturak]] ez ziren ez apaingarri hutsak ez helburu didaktiko hutsez eginak ere. Dekorazioak jainkoaren erreinuaren distira adierazi behar zuen, batetik, eta [[liturgia]] ospatzeko giro egokia eskaini, bestetik. Dekorazioak aparteko garrantzia zuen bizantziar arkitekturan, barrualdeak sortzeko asmatua baitzen. Mosaikoez, margoez eta gur egiteko gauzez betea zegoen barrualdea, eliztarren arreta haietara erakartzeko.
176. lerroa:
==== Islamdar artea ====
{{sakontzeko|Islamdar arte}}
[[
Arte musulmanak bateratu zituen, batetik, elkarren oso desberdinak ziren herri menderatuak (Espainia edo Asia, adibidez), eta, bestetik, bertako ohiturei buruz independente zen sinesmen sistema, bizitzeko modua, politika eta gizarte ideologia berri bat. Sintesi hori da, hain zuzen, arte musulmanaren bereizgarria, alegia, hainbat eskualdeetako arteak, korne errolata r-helenistikoarekin bateraturik ez zeudenak, bateratzea. Omeiar eta abbastar kalifek lekuan lekuko artistei eskatzen zizkieten arte lanak, eta artistek betidanik ezagutzen zituzten osagaiak erabiltzen jarraitu zuten. Horrek azaltzen du zergatik ez zen ia tekniken eta lanbideen antolakuntzan aldaketarik izan, eta, hortaz, islamak mendean hartu aurreko arteek ehun urtez bizirik iraun zuten, eta ez zen arte musulmanaren hatsik soinatu.
Koranak zehatz-mehatz gaitzesten zuen gizakia irudietan adieraztea, eta hori delaeta arte musulmanak oso gutxi landu zituen bai eskultura bai pintura. Hala ere, zientzia eta literatura liburuak miniatura ederrez apaintzen zituzten. Eskultura, bestalde, etzeko gauzak apaintzeko erabiltzen zen bakarrik ; bada, ordea, eskultura gaien adibideren bat edo beste, Lehoien Patioko lehoiak (Grananda) adibidez. Arkitektura izan zen, hortaz, arte islamiarraren adierazpen nagusia. [[Islamdar arkitektura]]k garrantzi handiko eraikinak utzi ditu: [[Omeiatarren meskita]], [[Arrokaren Kupula]], [[Al Aksa meskita]], [[Kordobako meskita]], [[Meskita Urdina]]...
Islamaren zabalkundearen garaiko arteak kristau eta bizantziar estiloak hartu zituen bere baitan -forma helenistikoen eta erromatarren isla-, eta baita Pertsiako tradizio artistikoak ere. Islamaren aurreko Arabiak ez zien ezer berezirik utzi hurrengo belaunaldiei, idazkera apaingarria izan ezik. Arkitektura honen eraikin nagusiak [[meskita]], [[jauregi]]a, [[hilobi]]a eta [[gotorleku]]ak dira, nahiz eta beste hainbat tipo garatu, hala nola, bainutegi publikoak, iturriak eta etxebizitzak. Arkitektura-kultura honen elementu nagusiak [[zutabe]]a, [[arku (argipena)|arkua]] eta [[kupula]] dira, hiru elementu hauen konbinaziotik lortzen baitu bere originaltasuna. Jatorria [[persia]]r arkitekturan, batez ere [[Partia]]koan, duela esan ohi da, nahiz eta inguruko kulturetako eragin ugari izan, adibidez [[bizantziar arkitektura]]k eragindakoa.
[[Islamdar literatura|Literaturan]] oinarri nagusia erlijio berriaren testua da, [[Koran]]a (''al-Quran'', «errezitatu») alegia. Hori da literatura berriaren abiapuntua; musulmanentzat Korana berdinik gabeko eredu imitaezina da, jainkoak berak diktatua delako bere profeta [[Mahoma]]ren bidez. Koranak, beraz, arabiar literaturaren hizkuntza eta estilo kanonak finkatu zituen. Behin-betiko testua [[Uthman Ibn Affan]]
[[Islamdar musika]]ren jatorria antzinako kantuetan bilatu behar da (''huda’''). Kantu hauek [[beduino]]ek haien bidaietan egiten zituzten. Musika erlijiosoak ez zuen kristaua bezain garrantzia izan; jatorriz, otoitz egiteko deialdian oinarritzen zen (''adhdan''). Musika profanoa [[Rasidar kalifaldia]]ren garaian debekatu egin zen baina geroago [[Omeiatar Kalifa-herria]]k bultzatu zuen. [[Ibn Misjaḥ]] musikaren inguruko lehen teorikoa izan zen eta musika klasika arabiarraren aita bezala onartua izan da. Arabiarrek musika tresna asko erabili zuten: [[laute]] (''‘ud''), [[Lira (musika tresna)|lira]] (''mi'zaf''), [[harpa]] (''jank''), [[txirula]] (''gussaba''), [[oboe]] (''mizmar''), [[zehar-txirula]] (''shahin''), [[danbor]] (''tabl''), [[pandereta]] (''duff'') eta makilatxoak (''gadib'').<ref>Robertson-Stevens (2000), 185-207 or.</ref>
191. lerroa:
Fitxategi:Mosque_Cordoba.jpg|[[Kordobako meskita]].
Fitxategi:Kuffi_Quran.jpg|[[Koran]].
Fitxategi:Al_Askari_Mosque.jpg|[[Al Askari meskita]] [[Samarra]]n.
Fitxategi:Cairo,_moschea_di_ibn_tulun,_cortile_04.JPG|[[Ibn Tulun meskita]] [[Kairo]]n.
</gallery></center>
198. lerroa:
{{sakontzeko|Arte erromanikoa}}
[[Fitxategi:Meister aus Tahull 001.jpg|thumb|''Pantocrátor'', [[San Klemente Tahulleko absidea]], [[MNAC]].]]
[[Arte erromanikoa]] Mendebaldeko Europan zabaldu zen lehenengo nazioareko estiloa izan zen. Estilo hau [[latin]]etik bertako hizkuntzetara ematen den unean berean sortzen da eta erabateko identitate propioa izango du. Erromanikoa erlijioak erabat markatuko du; arte honen helburu nagusietariko bat kristautasuna goratzea eta zabaltzea izango da. [[XI. mende]]an sortu zen eta [[XII. mende|XII.ean]] garatu zen. XII. mendearen amaieran beste estilo berri batekin aldi berean izango da, [[arte gotiko|gotikoarekin]], alegia. Erromanikoan [[arte prerromanikoa|prerromanikoa]] garatutako estiloen goi maila ezagutuko da eta, aldi berean, [[arte bizantziar]]raren eragina ezagutuko da.
<center>
219. lerroa:
[[Arkitektura gotikoa]]k aldaketa handiak ekarri zituen eraikin arinago eta dinamikoagoekin, irekiera handiekin eta, ondorioz, hobeto argiztuak. Tipologia berriak agertu ziren, besteak beste, [[arku zorrotz]]a, [[gurutze ganga]] batetik, [[horma bular]]rak eta [[zutoin-arku]]ak eraikuntzen egiturak heltzeko; azken horiei esker barrualdeak zabalagoak lortu zituzten. [[Arrosa leiho]]ek eta [[beirate]]ek argia barruraino eramaten zuten. [[Katedral gotiko|Katedral]] handien garaia da gotikoa: [[Parisko Notre-Dame katedrala]], [[Sensko katedrala]], [[Chartresko katedrala]], [[Reimsko katedrala]], [[Milango katedrala]], [[Koloniako katedrala]], [[Canterburyko katedrala]], [[Salisburyko katedrala]], [[Estrasburgoko katedrala]], [[Ulmeko katedrala]], [[Bartzelonako katedrala]], [[Leongo katedrala]]...
[[Eskultura gotikoa]]k arkitektura lanetan jarraitu zuen kokatuta, nahiz eta kanpoan zeuden lehenengo eskulturak agertu. Eskulturagileek erabateko edertasuna bilatzen zuten horretarako elementu errealistak erabiliz. Agertzen ziren eszenak oso narratiboak ziren. Europa osoan aurkitzen ditugu horrelako eskulturak: [[Chartresko katedrala]]ren [[gurutzadura]], [[Ameins]] eta [[Reims]]esko multzoak Frantzian; Italian [[Pisa]]ko [[Nicola Pisano]] eta [[Giovanni Pisano]]ren tailerrak gailentzen dira; Alemanian [[Veit Stoss]] eta [[Tilman Riemenschneider]] eskulturagileen obrak ditugu; Espainian [[Santiago de Compostelako katedrala|Santiago de Compostelako katedraleko]] [[Loriaren ataria]], [[Tuyko katedrala]]ren ataria, [[Pere Johan]] eta [[Gil de Siloé]] artisten lanak...
<center>
270. lerroa:
[[XVIII. mende]] amaieran eta [[XIX. mende]] hasieran, [[Aro Garaikidea]]ren gizartearen oinarriak ezarri ziren. Garai horretan, politikoki, bi elementuekin markatuta dator: [[absolutismo]]aren bukaera eta gobernu [[demokrazia|demokratikoen]] ezartze prozesua. Ekonomian, bestetik, [[Industria Iraultza]]ren urteak dira eta, horrekin batera, [[kapitalismo]]aren indartzearena; horren aurrean, erantzun bezala, [[marxismo]]a eta [[klase borroka]] indartuko dira.
Artearen alorrean gero eta azkarrago garatuko diren estiloen dinamika emango da. XX. mendean dinamika horrek estiloen eta korronteen atomizazioak emango du; estilo horiek sarritan aurkariak izango dira. XIX. mendean [[Akademizismo|Arte
[[Fitxategi:Caspar David Friedrich - Wanderer above the sea of fog.jpg|thumb|[[Caspar David Friedrich]]ren [[Laino itsasoaren gainean alderrai]] margolan erromantikoa.]]
==== Arkitektura ====
XIX. mendeko arkitekturak aldaketa handiak ezagutu zituen, batez ere [[Industria Iraultza]]k eragin zituen aldaketeei esker. Material berriek ([[burni]]a, [[azero]]a eta [[hormigoi]]a beste motatako eraikinen eraikuntza bideratu zuten, indartsuagoak. [[Urbanismo]]ak garrantzi handia hartu zuen. Beste motatako inguruak sortzeko kezkak hirietara aldaketa handiak ekarri zituen: [[saneamendu]]a, [[azpiegitura]]k, alde berdeen kontserbazioa. Helburua hiritarrentzat bizimodu osasuntsuago ahalbideratzea zen.
Hasieran, planteamendu utopikoak eman ziren, esaterako [[Robert Owen]] edo [[Charles Fourier]]enak. Baina ondoren eman ziren hirietan aldaketa handiak. Prozesu horretan [[Erakusketa Unibertsala]]k aldaketaren benetako motorrak izan ziren; haien bitartez [[komertzio]]a, [[industria]], [[kultura]], aurrerapen teknologikoak mundu osoan zabaldu ziren. Erakusketa horiek, sarritan, proposamen arkitektoniko berrien laborategiak izan ziren.
Paisaiaren tratamenduan, Italiako eta Frantziako geometrismoaren aurrean, [[Ingeles lorategi]]ak zabaldu ziren, naturalagoak. Arlo horretan [[John Nash]] ([[Regent's Park]]) eta [[William Chambers]] ([[Kew Gardens]]) aipatu behar dira.
Estiloen ikuspuntutik, mendearen lehenengo hamarkadetan [[arkitektura historizista]] zabaldu zen, hau da, aurreko estiloen interpretazio berriak. Mugimendu horren barruan [[neorromaniko]], [[neogotiko]]a, [[neobarroko]]a zabaldu ziren. Korronte horren arkitektoen artean [[John Nash]], [[Augustus Pugin]] eta [[Viollet-le-Duc]] daude. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] [[Chicagoko Eskola]]k bultzatuta eraikin-mota berri bat agertu zen: [[etxe orratz]] ([[William Le Baron Jenney]], [[Louis Sullivan]]).
Mende amaieran [[Art Nouveau]] korrontea agertu zen. Estilo berri honek, herrialdeen arabera, izen desberdinak ezagutu zituen: ''[[Art Nouveau]]'' [[Francia]]n, ''[[Modern Style]]'' [[Erresuma Batua]]n, ''[[Jugendstil]]'' [[Alemania]]n, ''[[Sezession]]'' [[Austria]]n, ''[[Liberty]]'' [[Italia]]n, Modernismoa Espainian eta Hispanoamerikan, e.a. Art Nouveau diseinuaren alorrean benetako iraultza suposatu zuen. Hona hemen egile batzuk: [[Victor Horta]], [[Henry van de Velde]], [[Hector Guimard]], [[Charles Rennie Mackintosh]], [[Otto Wagner]], [[Adolf Loos]], [[Joseph Maria Olbrich]], [[Hendrik Petrus Berlage]], [[Antoni Gaudí]], [[Lluís Domènech i Montaner]], [[Josep Puig i Cadafalch]]... <ref>Ramírez Domínguez (1983), 663-702 or.</ref>
297. lerroa:
Lehenik eta behin, jatorriz ere, edukiz bezala, aski nahasia da hitz hori. Hain zuzen ere, erromantiko hitza, jatorriz behe-latineko ''romanticus-''etik datorrena, latinezko idazkien arau estuak betetzen ez zituzten erromantze-hizkuntzan idatzitako ''roman'' (kontaketa) izenen hedaduratik hartu zen XVII. mendean, garai hartako zentzuzkotasun eta arrazoizkotasunaren arau klasikoak betetzen ez zituzten literatura-moduak izendatzeko: fantasiak, gauza bitxiek, egiak neurtzen ez zituzten gertaerek leku handia zuten literatura-moduaren izen gaizto gisa, alegia. «Eleberrietan baizik gertatzen ez direnak» aipatzeko erabiltzen zen, hitz batean esateko, «erromantiko» hitza.
[[Fitxategi:Eugène Delacroix - La liberté guidant le peuple.jpg|thumb|[[
Orokorrean, genero artistiko guztiak berritu zituen Erromantizismoak. Erromantikoentzat espiritualitatea, irudimena, fantasia, sentimendua, ametsak, izadiarekiko maitasuna, okultismoaren erakartasuna, eromena... elementu garratzitsuak ziren. Bereziki baloratu ziren herri-kultura, elementu exotikoak, beste garaietako artera itzultzea, bereziki Erdi Harora, eta paisaia. Paisaiak protagonismo handia lortu zuen. Arte grafikoek ere garrantzi handia lortu zuten, [[litografia]] eta egurrez egindako [[grabatu]]ak.
Margolaritzan, lehendik [[Prerromantizismo]] garai bat eman zen, esaterako [[William Blake]] eta [[Johann Heinrich Füssli]]. Ondoren, bete betean erromantizismoan kokatuta, izen ugari aipatu daiteke: [[Hubert Robert]], [[Eugène Delacroix]], [[Théodore Géricault]], [[Francesco Hayez]], [[John Constable]], [[Joseph Mallord William Turner]], [[Caspar David Friedrich]], [[Karl Friedrich Schinkel]], [[Philipp Otto Runge]], e.a. Erromantizismoaren adar alemanar bat eta Alemaniako Pizkundean zein [[Quattrocento]] italiarrean inspiratutako [[Nazaretar artea|Nazaretarrak]] izan ziren: [[Friedrich Overbeck]], [[Peter Cornelius]], [[Franz Pforr]]. Espainian [[Genaro Pérez Villaamil]], [[Valeriano Domínguez Bécquer]], [[Leonardo Alenza]] eta [[Eugenio Lucas]] dira aipagarriak.
Eskulturan forma neoklasikoak gailendu ziren, hori bai, ikuspuntu erromantiko batetik interpretatuak. Herrialdez herrialde hauek dira eskultore aipagarrienak:
* Frantzian: [[François Rude]], [[neoklaisizismo]]tik eboluzionatu zuen. Bere lan ezagunetatiko bat ''Marseillesa'' (1832) dugu. [[Antoine-Louis Barye]], animalien irudietan espezializatuta. [[Jean-Baptiste Carpeaux]], eskultura espektakularrak bilatzen zituena. [[David d'Angers]]
* Alemanian: [[Christian Daniel Rauch]], [[Rudolf Schadow]] eta [[Johann Heinrich Dannecker]].
[[Fitxategi:Lord Byron in Albanian dress.jpg|thumb|upright|
Literaturan ere, hasieran, Prerromantizimoa eman zen, bereziki Alemaniako ''[[Sturm und Drang]]'' mugimendu alemaniarrarekin. Erromantizismoan [[Friedrich Schiller]], [[Johann Wolfgang von Goethe]] eta [[William Blake]] gailendu ziren. Ondoren beste idazke handiak etorriko ziren: [[Friedrich Hölderlin]], [[Novalis]], [[Heinrich Heine]], [[August Wilhelm von Schlegel]], [[Friedrich von Schlegel]], [[Heinrich von Kleist]], [[Johann Ludwig Tieck]], [[E. T. A. Hoffmann]], [[Walter Scott]], [[William Wordsworth]], [[Samuel Taylor Coleridge]], [[John Keats]], [[Lord Byron]], [[Percy Bysshe Shelley|Percy Shelley]], [[Mary Shelley|Mary Wollstonecraft Shelley]], [[Jane Austen]], [[Alphonse de Lamartine]], [[Madame Staël]], [[François-René de Chateaubriand]], [[Alfred de Vigny]], [[Victor Hugo]], [[George Sand]], [[Prosper Mérimée]], [[Alexandre Dumas]], [[Ugo Foscolo]], [[Giacomo Leopardi]], [[Alessandro Manzoni]], [[Aleksandr Pushkin]], [[Nikolai Gogol]], [[Adam Mickiewicz]], [[Washington Irving]], [[James Fenimore Cooper]], [[Ralph Waldo Emerson]], [[Nathaniel Hawthorne]], [[Edgar Allan Poe]], [[Gustavo Adolfo Bécquer]], [[José de Espronceda]], [[Mariano José de Larra]], [[Fernán Caballero]], [[Rosalía de Castro]], [[Andrés Bello]], [[Domingo Faustino Sarmiento]], [[José Hernández]], [[Gertrudis Gómez de Avellaneda]], e.a.
312. lerroa:
[[Erromantizismoko musika|Musika erromantikoaren]] ezaugarri nagusia, beste arteetan moduan, sentimenduaren eta pasioaren nagusitasuna da. Horrekin batera subjektibitatea, artistaren hunkiberatasuna, nazioaren musika eta musika herrikoiaren goratzea. [[Orkestra]] handitu egiten da horrela artistaren adierazkortasuna hobeto adierazteko. [[Piano]] modako [[musika tresna]] izan zen zren eta artistaren hunkiberatasuna oso ondo adieraz baitezake. Erromantizismoarekin [[musikologia]], [[kritika]] eta [[musika estetika]] jaio ziren. Lehenengo [[kontserbatorio]]ak sortu ziren. Musika erromantikoaren ordezkari nagusiak hauek izan ziren:[[Ludwig van Beethoven]], [[Carl Maria von Weber]], [[Franz Schubert]], [[Felix Mendelssohn-Bartholdy]], [[Robert Schumann]], [[Franz Liszt]], [[Frédéric Chopin]], [[Niccolò Paganini]], [[Johann Strauss (semea)|Johann Strauss]], [[Johannes Brahms]], [[Anton Bruckner]], [[Hector Berlioz]], [[Jules Massenet]], e.a.
Urte horietan, bestetik, [[opera]]k garapen handia ezagutu zuen, bereziki Italian, ''[[bel canto]]'' izenarekin. Operak dirdiraz eta apainduraz irabazi zuen. [[Soprano]]aren papera garrantzia irabazi zuen eta [[1840]]tik ''goiko do'' modaz jarri zen. Opera erromantikoak bi joera izan zituen: dramatikoa eta komikoa edo ''bufa''.
Erromantzismo garaian [[dantza]]k dantza herrioien aldeko gustua berreskuratu zuen; dantza asko horrela berreskuratu ziren, alegia. Urte horietan [[ballet]] egiteko erabiltzen den janzkera sortu zen (''[[tutu]]a''). Hasi zen, bestetik, balleterako musika propioa prestatzen, [[Léo Delibes]]en ''[[Coppélia]]'' (1870) adibidez. Balletaren garapenean [[Carlo Blasis]] koreografoak garrantzi handia izan zuen, ballet garaikidearen sortzailea zeren eta dantzaren alde tekniko guztiak ''El código de Terpsícore'' (1820) liburuan bildu baitzituen, berak sartu zuen adibidez oin-puntetan egiten den dantza. Modako dantzak hauek ziren: [[vals]], [[mazurka]] eta [[polka]], azken hauek urte horietan sortuak.<ref>Abad (2004), 57-90 or.</ref>
318. lerroa:
<center>
<gallery mode="nolines" heights="200" widths="200">
Fitxategi:John Henry Fuseli - The Nightmare.JPG|[[Johann Heinrich Füssli]]ren ''[[Ameskaitza]]'' (1781),
Fitxategi:JEAN LOUIS THÉODORE GÉRICAULT - La Balsa de la Medusa (Museo del Louvre, 1818-19).jpg|[[Théodore Géricault]]en ''[[Méduse ontziaren almadia]]'' ([[1819]]),[[Louvre museoa]].
Fitxategi:Paris July 2011-16a.jpg|[[François Rude]]ren ''Marseillesa'' (1832), [[Parisko Garaipen Arkua]]n.
350. lerroa:
Sinbolismoak literaturan bere isla izan zuen. Arte horretan [[dekadentismo]]a eta [[estetizismo]]a gailendu ziren. Sinbolistek erromantzismoren sentsibilitatea muturreraino eraman zuten. Haien gustukoa ziren, esaterako, [[satanismo]], [[magia]], fenomeno paranormalak... Horrela "gaizkiaren estetika" bat landu zuten. Haien intereskoak ziren ere bai [[bizio]]a, drogak eta sexu jokaera desberdinak. Horrela [[poeta madarikatuak]] sortu ziren. [[Parnasianismo]]an aurrekari bat izan zuten ([[Leconte de Lisle]], [[José María de Heredia]] eta [[Charles Baudelaire]]). Joera hori beste idazle batzuek garatu zuten: [[Oscar Wilde]], [[Algernon Charles Swinburne]], [[Arthur Rimbaud]], [[Paul Verlaine]], [[Stéphane Mallarmé]], el [[Lautréamonteko kondea]], [[Jean Moréas]], [[Anatole France]], [[Frédéric Mistral]], [[Joris-Karl Huysmans]], [[Walt Whitman]], [[Dmitri Serguéievich Merezhkovski]], e.a.<ref>Lladó-García (1999), 226-235 or.</ref>
Antzerkian sinbolismoak Wagnerren "espektakulu osoaren" eragina ezagutu zuen. Haien hizkuntza gogorra zen eta eduki [[metafisika|metafisikoa]] ezkutatzen zuten. Intuizioaren eta meditazioaren bidez gizakiaren esentzia azaldu nahi zuten. Aipa ditzakegu egile hauek: [[Auguste Villiers de l'Isle-Adam]], [[Paul Claudel]], [[Maurice Maeterlinck]] eta [[Émile Verhaeren]].<ref>Oliva-Torres Monreal (2002), 289-302 or.</ref>
Musikan [[Gabriel Fauré]] berritzaile handia izan zen. Sinbolismoaren poesiaren bidean lengoaia preziosista eta pertsonala landu zuen. Haren musika estatikoa, lausoa da. Musika-tresna bakarlariei garrantzia handia eman zien.
368. lerroa:
Art Nouveau ([[frantses]]etik ''arte berria'') [[XIX. mendea]]ren amaieran eta [[XX. mendea]]ren hasieran [[Europa]]n eta [[Ipar Amerika]]n garatu zen [[arte]], [[arkitektura]] eta diseinua mugimendua da. Herrialdearen arabera izen ezberdinak hartu zituen: ''Art Nouveau'' ([[Frantzia]] eta [[Belgika]]n), ''Modern Style'' ([[Ingalaterra]]n), ''[[Vienako Sezesioa|''Secession'']]'' ([[Austria]]n), ''Jugendstil'' ([[Alemania]]n), ''Liberty'' edo ''Floreale'' ([[Italia]]n) eta ''Modernisme'' ([[Katalunia]]n). Dituen izen guztiek, arte berri bat sortzeko asmoa adierazten dute, garai hartan nagusi ziren [[eklektizismo]] eta [[historizismo]] estiloekiko haustura bat sortuz. Estetika berri bat sortzean datza, naturan oinarritzen den inspirazioa eta [[Industria Iraultza|Industria Iraultzetik]] eratortzen diren berrikuntzak uztartuz. Arkitekturan beraz, [[beira]] eta burdinaren erabilpena ohikoa da. Baina era berean ere, garai hartan oso erabilia zen eta horren estetika pobrea zuen [[burdina]]zko arkitekturarekiko erreakzio bat da.
Art Nouveau estiloa [[arkitektura]]n eta dekorazioan nabarmendu zen, eta sortu eta handik oso denbora gutxira zabaldu zen hainbat herritara hitzaldi, erakusketa eta, batez ere, munduan zehar argitaratzen ziren hainbat aldizkariren bitartez; [[industrializazio]]ak ekonomiaren oparotasuna eta [[burgesia]]ren nagusitasuna ekarri zuen, eta hari esker ezagutu ziren munduan zehar berrikuntza tekniko eta esperientzia artistiko berriak. Horrela lortu zen oinarrian bateratua izango zen estilo berri bat sortzea; arte berriaren xedea, beraz, estilo bateratu bat finkatzea zen, nahiz eta herrialde bakoitzean ezaugarri bereziak hartu zituen.
Art Nouveauak pinturari baino garrantzi handiagoa eman zion eraikinen barnealdeko dekorazioari eta arte aplikatuei, eta orobat arkitekturari, edo, hobeki esan, artearen alor guztiak eraikinetan koherentziaz bateratzeari; oro har, alor guztietan azpimarratu zuen apainduren eta sinbolismoaren garrantzia. Estetika modernistaren ezaugarri nagusietakoa obraren kanpoaldearen eta barnealdearen arteko batasuna izan zen, eta egituraren, dekorazioaren eta apainketaren arteko koherentzia, arkitekturan batez ere; arte aplikatuetan, berriz, eguneroko bizitzan erabiltzen diren gauzakiei duintasuna eta kalitate hobea emateko joera nagusitu zen, XIX. mendearen bigarren erdialdeko merkataritzak ekarri zuen arrunkeriari aurre eginez.
Artisten artean izen asko aipa daitezke. Arkitekturan:
[[Aubrey Beardsley]] (marrazkilaria).
Literaturan Art Nouveauk ere bere adierazpenak izan zituen, batez ere Hispanoamerikan eta Espainian. Arlo horretan [[Rubén Darío]]k garrantzi handia izan zuen. Beste izen handiak hauek izan ziren: [[José Martí]] Kuban, [[Amado Nervo]] Mexikon, [[José Santos Chocano]] Perun, el [[Argentina|argentino]] [[Leopoldo Lugones]] Argentinan, [[José Asunción Silva]] Kolonbian, [[Salvador Rueda]] Espainian...
<center>
388. lerroa:
{{sakontzeko|Argazkigintzaren historia}}
[[Fitxategi:Thomson, Island Pagoda.jpg|thumb|250px|''Isla Pagoda en la desembocadura del río Min ibaiaren bokaleko Pagoda uhartea'' (1870), [[John Thomson (argazkilaria)|John Thomson]] argazkilariaren lana.]]
[[XIX. mende]]an [[kamara iluna]]ren bidez irudiak hartzeko [[teknologia]] berria sortu zen. Nahiz eta oinarri erabat teknikoa izan espresibidadearen eta sormenaren ikuspuntuetatik eskaintzen zituen aukerak laster ikusi ziren. Poliki-poliki [[argazkilaritza]]k artearen kategoria lortu zuen, zortzigarrena alegia.
Teknika berria [[Joseph Nicéphore Niépce]] ikerketekin hasi zen; berak lortu zuen lehenengo argazkia negatibotik papera gainean [[1816]]an. [[William Fox Talbot|William Henry Fox
Mende amaierako argazkilaritza artea moduan hartua zegoen. Inpresionismoaren eraginez [[piktoralismo]] eskola sortu zen. Arte honen artista hauek aipa daitezke: [[Gaspard-Félix Tournachon]], [[Louis Désiré Blanquart-Evrard]], [[André Adolphe Eugène Disdéri]], [[David Octavius Hill]], [[John Thomson (fotógrafo)|John Thomson]], [[Julia Margaret Cameron]], [[Oscar Gustav Rejlander]], [[Eadweard Muybridge]], [[Étienne-Jules Marey]], [[Jacob August Riis]], e.a.<ref>Sougez (2007), 39-261 or.</ref>
396. lerroa:
=== XX. mendeko artea ===
[[Fitxategi:Duchamp Fountaine.jpg|thumb|[[Marcel Duchamp]]en ''Iturria''. XX. mendeko arteak edertasun klasikoaren kontzeptua baztertu du artista-ikusle arteko harremana indartzeko.]]
[[XX. mende]]ko arteak aldaketa sakon handi bat ezagutu zuen. Gizartea [[materialismo]]an eta [[kontsumismo]]an murgiltzen zen eta, ondorioz, arteak zentzumenak bilatzen zituen ez hainbeste [[adimen]]a. Halaber, [[moda]]ren kontzeptuak garrantzi handia izan zuen eta, baita ere, komunikazioen azkartasuna. Horrela [[abangoardismo|
Arte tradizionalaren helburua objektua zen; oraingoan, objektua bigarren planora pasa da bere tokia [[kontzeptu]]ari uzteko. Beste arte moten balioa ere handitu da:
* [[Ekintza artea]]
* Arte aktiboa
* Iraupen gutxiko artea
* Komertzial ez den artea ([[arte kontzeptual]], ''[[happening]]'', ''[[Environmental art]]'' edo ekologikoa)<ref>{{Cite web|url=[[Valeriano Bozal]]: ''Los orígenes del arte del siglo XX'', Historia 16, Madril, 1993, 6-13 or.|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>
==== Arkitektura ====
416. lerroa:
{{sakontzeko|Abangoardismo}}
[[Fitxategi:Ernst Ludwig Kirchner - Three bathers - Google Art Project.jpg|thumb|200px|[[Ernst Ludwig Kirchner]], ''Hiru bainulari'', [[1913]], lan espresionista.]]
[[XX. mende]]ko hasieran aldaketa handiak eman ziren eta, horiekin lotuta, Abangoardismoa sortu zen. Zientzian errealitatearen kontzeptua aldatzen ari zen: esaterako [[Bergson]]ek denboraren subjektibitatea erakutsi zuen, [[Albert Einstein|
* [[Fauvismo]] (1905-1908): Izadiaren formak bere horretan irudikatzea erdeinatzen zuten eta margoen harmonia "basatiak" eratzen ahalegintzen ziren; horregatik izena. [[Henri Matisse]], [[Albert Marquet]], [[Raoul Dufy]], [[André Derain]], [[Maurice de Vlaminck]] eta [[Kees van Dongen]].
* [[Espresionismo]] (1905-1923): Artista espresionistak bere sentiberatasunaren arabera irudikatzen du mundua: norberaren ikuspuntuak eta ikusmoldeak moldatzen dute errealitatea. Aurrekariak: [[Edvard Munch]] eta [[James Ensor]]. Bi talde inguruan zabaldu ziren: ''[[Die Brücke]]'' ([[Ernst Ludwig Kirchner]], [[Erich Heckel]], [[Karl Schmidt-Rottluff]], [[Emil Nolde]]), eta ''[[Der Blaue Reiter]]'' ([[Vasili Kandinski]], [[Franz Marc]], [[August Macke]], [[Paul Klee]]). Espresionismo barruan ere Vienako Taldea dugu ([[Egon Schiele]], [[Oskar Kokoschka]]) eta Parisko Eskola ([[Amedeo Modigliani]], [[Marc Chagall]], [[Georges Rouault]], [[Chaïm Soutine]]). Espresionismoaren ondoriotzat hartzen da, bestetik, [[Objektibotasun Berria]] ([[George Grosz]], [[Otto Dix]], [[Max Beckmann]]). [[Mexiko]]n [[muralismo]]ak indar handia hartu zuen: [[José Clemente Orozco]], [[Diego Rivera]], [[David Alfaro Siqueiros]] eta [[Rufino Tamayo]]; estilo honek [[Frida Kahlo]]rengan eragin zuzena izan zuen. Eskulturan [[Ernst Barlach]], [[Wilhelm Lehmbruck]] eta [[Käthe Kollwitz]] ditugu.
* [[Kubismo]] (1907-1914): Sorreran, emozioen eta sentsualitatearen adierazpidea helburutzat zuen aurreko artearen kontrako erreakzio intelektuala izan zen; hala, kubisten margolaritza sistema analitikoa zen, eta hiru dimentsiotako objektuak zatikatuak eta aldi berean ikuspegi desberdinetatik berriro definituak margotzen zituzten. [[Pablo Picasso]], [[Georges Braque]], [[Jean Metzinger]], [[Albert Gleizes]], [[Juan Gris]] eta [[Fernand Léger]]. Eskulturan: [[Alexander Archipenko]], [[Jacques Lipchitz]], [[Pablo Gargallo]] eta [[Julio González]]. [[Orfismo (artea)|
* [[Futurismo]] (1909-1930): Makinen eta lastertasunaren aldeko ziren Marinetti eta haren jarraitzaileak, arriskuzaleak eta gerraren aldekoak. Ideien aldiberekotasuna, sintaxi-askatasuna, eta artisten eta idazleen belaunaldi sortu berriak askatzeko iraganarekin hautsi beharra proposatzen zuten. [[Filippo Tommaso Marinetti]]), [[Giacomo Balla]] eta [[Gino Severini]]. Eskulturan: [[Umberto Boccioni]].<ref>Ramírez Domínguez (1983), 773-786 or.</ref>
432. lerroa:
* [[Dadaismo]] (1916-1922): Jarrera arrazionalisten eta kultura tradizionalaren kontra azaldu ziren dadaistak oro har, eta jarrera hori aditzera emateko bide gisa antiartea, obra antiestetikoak eta protesta ekintzak erabili zituzten. Zoriaren legea zen errespetatzen zuten bakarra, eta beren irudimena, berriz, errespetatu zuten errealitate bakarra. [[Hans Arp]], [[Francis Picabia]], [[Kurt Schwitters]] eta [[Marcel Duchamp]].
* [[Surrealismo]] (1924-1955): Automatismo psikikoaren bidez ordu arteko gizarte moldeak eta arte eta kultura balioak irauli nahi zituen. [[Giorgio de Chirico]] eta [[Carlo Carrà]] aurrekariak izan ziren. Surrealismo kontzeptua [[Apollinaire]]k [[1917]]an sortu zuen.Margolariak: [[Salvador Dalí]], [[Paul Delvaux]], [[René Magritte]], [[Max Ernst]], [[Joan Miró]], [[André Masson]], [[Yves Tanguy]]). Eskulturan,
<center>
457. lerroa:
* Espresionismoa: ([[Georg Kaiser]], [[Fritz von Unruh]], [[Hugo von Hofmannsthal]]).
* Antzerki epikoa: [[Bertolt Brecht]], [[Peter Weiss]], [[Rainer Werner Fassbinder]]).
* [[Absurduaren antzerkia]], [[esistentzialismo]]tik gertu: [[Antonin Artaud]], [[Eugène Ionesco]]. [[Samuel Beckett]], [[Albert Camus]].
* ''[[Angry young men]]'', inkonformistak: [[John Osborne]], [[Harold Pinter]], [[Arnold Wesker]].
Beste egile garrantzitsuak: [[George Bernard Shaw]], [[Luigi Pirandello]], [[Alfred Jarry]], [[Tennessee Williams]], [[Eugene O'Neill]], [[Arthur Miller]], [[John Boynton Priestley]], [[Dario Fo]], [[Federico García Lorca]], [[Antonio Buero Vallejo]], [[Fernando Arrabal]] e.a.
Mendearen 60. hamarkadan antzerki epikoarekin eman zen hurruntzearen aurka, berriro ere komunikazio dramatikoa bilatu zen. Horretarako ikuslearen gaineko ekintza errealak planteatu ziren: [[The Living Theatre]], [[Jerzy Grotowski]]ren antzerki-laborategiak, ''[[happening]]'' ekintzak... Probokazioa garrantzitsua bihurtzen da zuzendari berrientzat: [[Peter Brook]], [[Giorgio Strehler]], [[Luca Ronconi]]. Elementu bisualek garrantzi handia dute, ahozko komunikazioaren benetako errefortzu moduan. Joera horretan
«antzerki osoaren» ideia indartzen da. Planteamendu hauek talde desberdinetan ikus daiteke: Kanadako [[Cirque du Soleil]], Espainiako [[Els Joglars]] eta [[La Fura dels Baus]]... <ref>Oliva-Torres Monreal (2002), 363-432 or.</ref>
489. lerroa:
* {{es}}:[http://historia-arte.com/ Historia/Arte]
* {{en}}: [http://www.abcgallery.com/ Olga's Gallery]
* {{en}}:[http://www.wga.hu/ Web Gallery of Art]
{{commonskat|Art history}}
| |||