Antzinako Greziako arkitektura: berrikuspenen arteko aldeak

[[Fitxategi:Parthenon-2008_entzerrt.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Parthenon-2008_entzerrt.jpg|thumb|300x300px|Partenona, Antzinako Greziako arkitekturaren lan nagusia, V. mendearen erdialdera eraikia, Atenaseko Akropolisean.]]<nowiki/><nowiki/><nowiki/>

 

 

Antzinako Greziar arkitektura jainkotegiengatik da ezaguna batez ere. Jainkotegi horietako asko hondatuta daude gaur egun; beste batzuek, ordea, oinarriak ukitu gabe dituzte oraindik, eta eskualde osoan daude halakoak. Mundu heleniko osoan bigarren mailan mantentzen den eraikuntza mota antzokiek osatzen dute; K.a. 350. urtean eraiki zen lehena. Horiez gain, garai hartako beste eraikin mota batzuk ere ikusgai daude gaur egun, besteak beste, prozesio-sarrerako atea ([[propylon]]), herriko plaza ([[agora]]), kolomadiz ([[estoa]]) inguraturiko ibilaldia, udal-eraikuntza ([[Buleuterion|bouleuterion]]), monumentu publikoa, hilobi monumentala (mausoleum) eta stadium-a.

 

 

Antzinako Greziako arkitekturaren hiztegi formala, bereziki estilo arkitektonikoaren zatiketa, ongi zehaztutako hiru ordenatan definitzen da: ordena dorikoan, ordena jonikoan eta ordena korintoarrean. Hiru ordena horiek eragin sakona izan dute geroagoko garaietako mendebaldeko arkitekturan.

Geroagoko estiloek, errenazimenduko arkitekturan eta arkitektura neoklasikoan, nahiko fidel eutsi zieten Antzinako Greziako estiloei.

 

Arkitektura grekoan erabilitako materialak: egurrezkoak izaten ziren sarri , sabaia eta euskarrientzako; egosi gabeko adreiluak bereziki etxeetan, paretetarako, ; kareharria eta marmola, zutabeetarako, horma eta tenpluetako zati garaietarako eta eraikuntza publikoetarako; terrakota, apaingarrietarako; eta metalak, bereziki brontzea apaingarrietarako ere. Aro zahar eta klasikoko arkitektoek, material konstruktibo horiek, erlijiozko, hiriko, etxeko, hilobietako eta jolaserako ziren eraikuntzetan erabili zituzten. Adobea, bestalde, garrantzia gutxiko eraikuntza txiroetarako gordea zegoen.

 

Teileri buruz gogoratu beharra dago, grezia zaharreko hondakin zaharren informazioa anitz mugaturiko Korintioko (Grezia) sail batetan bildu dela. Non teilek, lastozko teilatuak ordezkatu zituzten, adibidez, Apolo eta Poseidon tenpluetan K.a. 650 eta 700. urte bitartean. Erabilera berehala zabaldu zen, berrogeitahamar urte geroetan, ekialdeko Mediterraneoko leku ugariko inguruetan erabili zen: Greziako barnealdean, mendebaldeko Asia Txikian, eta Italia erdiguneko hegoaldean. Lehenengo teilek "S" forma zuten, nahiko mardulak ziren eta bakoitzak 30kg-ko pisua zuen. Lastozko teilatua baino egiteko neketsuagoak eta garestiagoak ziren. Alaere, bere barneratzea suari dion erresistentziarengaitik izan zen, eta horrela, tenplu garestiek beharrezko zuten babesa lortzen zuten.

 

 

Azkenik komentatu beharra dago, lehengo eraikinen itxura orokorra eta oraingoa,desberdinak direla, ez bakarrik beren egiturarengatik, baita beren polikromiarengaitik ere. Lehengoak, arreta sorrarazten duten kolore distiratsuekin margotzen ziren, gorriz, urdinez,...

[[Fitxategi:Selinunte-pjt4.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Selinunte-pjt4.jpg|thumb|Hera tenpluaren ekialdeko etxe-aurrea (E Tenplua) [[Selinunte]] ([[Sizilia|Sicilia]]), jatorriz VI. mendean eraikia eta XX. mendeko erdialdean berreraikia.]]Lehenego etapa da eta hainbat fase ditu. Kristo aurretik lehen milurtekoaren hasieran hasi eta kristo aurretik V. mendearen lehen herenean bukatzen da.

 

Arkitektura, diseinu estetiko jakitun bat zehazten duten eraikitako eraikuntzak, periodo mizenikoaren bukaeran desagertu zen Grezian (K.a. 1200. urtean gutxi gora-behera), K.a. VII. mendean hiriko bizitza eta oparotasuna berreskuratzen diren arte, eraikuntza publikoak berregin ahal izan ziren arte. Baina urte horietatik aurrera, kolonizazio periodoko (K.a. VIII-VI. mendeetan) eraikuntza greko asko adobezkoak, egurrezkoak edo bustinezkoak egiten ziren. Horietaz ez da ezer ageri, lurrazalaren plano gutxi batzuk besterik ez, eta iha idatzizko iturririk edo eta lehen eraikuntza hauen deskribapenik ere ez da aurkitu arkitektura goiztiar honi buruz.

 

 

Garai honetan ordena dorikoa loratu eta jonikoa hasten da.

 

Perido arkaikoa eta klasikoaren arteko trantsizio aroaren adibidea da Poseidoneko tenplua, oinplano laukizuzen formakoa, periptero eta hexastiloa.

Bigarren etapa da, K.a. V eta IV. mende bitartean.

 

 

Orden dorikoaren eta jonikoaren goieneko unea suposatzen da.

[[Fitxategi:Pergamonmuseum_Pergamonaltar.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Pergamonmuseum_Pergamonaltar.jpg|thumb|Pergamoko aldarea, II. mendeko lehen erdialdean eraikia. Pergamoko Akropolisean (egundo Turkia) eta Berlineko Pergamoko Museoan berreraikia gaur egun.]]Arte grekoaren hirugarren eta azkenengo etapa da K.a. III. mendetik, K.a. II. mendeko erdialderarte hedatzen da, bukatze data esanguratsu moduan K.a. 146. urtea hartzen da, erromatarrek Korintio hiria bereganatzen duten urtea.

 

 

Doriko estilo zorrotzetik atera zen.

Arkitektura greko klasikoa ,bereziki, tenpluengaitik irudikatua dago, santutegien inguruan egin baitziren, Olimpia, Delfos, [[Atenas]], Eulesis, Deles, Epidaulo, Mileto, Efeso eta Selinonte izan ziren lehenak. Eraikuntza publikoen eraketa estandarra jarraitzen duten adibideengatik dira esagunak, besteak beste, Partenon-a eta Atenaseko Hefestion-a, Paestun taldea, Selinunteko (Selinus) tenplu konplexua eta Agrigentoko santutegiak.

 

 

Tenplu grekoetako ornamentuak, aurre-ezarritako distantzia batzuetara mugatuta zeuden, eta eraikuntzaren ordena arkitektonikoaren adostasunarekin bat egiten zuten. Kapitelak, kubierta eta frisoa apaindu egiten ziren. Eta harroina, arkitrabea eta paretak leun geratzen ziren.

 

Antzokiak, batzar publikoak, nahiz, antzezlan dramatikoak egiteko erabiltzen ziren. Emanaldi horiek Dionisori gurtza erritu erlijiosoei loturik sortu ziren; bilakaera K.a. VI. mendean izan zuten, kultura grekoak estatus klasikoa bereganatu zuten arte, forma gorenena gisa.

Harmailak orkesta (orquestra) izeneko zirkulo erdi baten inguruan zeuden. Lurrezko zorua zuen. Hemen, musikoak kokatu, dantzatu, eta antze-lana kontatzen zuen korua jartzen zen. Korua aktoreak aldatzen ziren bitartean aritzen zen, baita haiekin bat eginez ere. Batzuetan [[Orkestra|orkestan]] ''thymelea'', Dionisoren aldarea, kokatzen zen.[[Fitxategi:Ac.theatre.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Ac.theatre.jpg|thumb|Herodes Aticoren Odeona, Atenas.]]Eszenatokia orkestaren atzealdean geratzen zen, eta horma soil batek izten zuen. Aldiz, denbora joan ahala, poszenioa (proskeniona) eta eszena (skene) desberdindu egin ziren, lehenengoan aktoreak aritzen ziren eta bigarrena, biltegi, aldagela eta hondoko-ohialantzako erabiltzen zen. Hasiera batetan eszenatokia, orkestaren maila berean zegoen, eta gero altxatu egin zen. Alboetan parodos-ak edo parodoi-ak zeuden, entzunaretoa eszenatik banatzen zituzten pasilloak alegia.

 

 

Iha bere honetan irauten duten antzokietatik ezagunena Epidaurokoa da, Polikleto Gaztearengatik eraikia K.a. 350. urtean gutxi gora-behera. Hobekien mantentzen dena da, eta bertan koroarentzako toki zirkular bat eta banatu gabeko harmaila hauteman daitezke. Antzinaroan, ederrena zela estimatzen zen «bere armonia eta edertasunarengaitik» ([[Pausanias]]). Akustika bikaina dauka; 14000 pertsonentzako kapazitatea du.

 

Antzokien desberdinak dira odeonak ([[Odeoi|odeion]]), tamaina txikiagokoak, musika errezitaldietarako zuzenduak. Planta laukiduna dute, teilatua ehusten duten hainbat zutabe ilara, eta hainbat arkupe ere bai. Geratzen diren odeonen artean, Akropoliseko Dioniso antzokitik gertu bat dago.

Antzinatik grekoek beraien hiriak harresiekin defendatu zituzten, eta Akropolis izeneko gotorlekuak bideratu ziren. Bestalde, jada periodo helenikoan kokaturik, harresiak agertzen dira K.a. VII. mendean. Ekintza berantiarra izan zen, zeren arrisku kasuan izanen gero, biztanleria akropolis edo gotorleku batetan babestu beharra zuten. Gainera, kontuan hartu behar da, Grezian gotorlekuak oso garestiak zirela, eta estatu-hirien baliabideak gainditzen zituztela.

 

Harresietako gastua saihesteko, beste elementu militar batzuk agertu ziren, defentsarako dorreak adibidez.

Hileta monumentu grekoek, orokorrean nahiko xumeak diren ohizko forma hauek eskeintzen zituzten:

 

 

Monumentu denen artean, bere bikaintasunarengaitik, erliebe eta estatuekin apaindua dagoen orden jonikoko mausoleoa nabaritu zen. Halikarnason (Asia Txikian) eraiki zen Mausoloren memorian. Honek, bere emazte Artemisari ezker K.a. IV. mendean Kariako errege izatea lortu zuen.

 

Beste kasu batzuetan, hileta monumetuak eraiki beharrean, gorpuak erre, eta errautsak kutxa eta ontzietan gordetzen ziren.

[[Fitxategi:Ac.libraryofcelsus.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Ac.libraryofcelsus.jpg|thumb|Celsoko liburutegiko etxe-aurrea, Efeso, Turkia.]]Tenplu eta antzokien ondoren dauden erabilera publikoko eraikuntza printzipalen artean daude:

 

 

Eraikuntza ospetsu eta berdingabekoetatik kanpo, egia esan, hiri-estatu grekoetan hiri aglomerazioak ez zuten aurretik zehastutako inongo planik jarraitu. Kaleak estuak eta okerrak ziren, eta eraikuntzak elkarren kontra estutzen ziren.

 

 

Olinto sorrera berantiarreko hiria kasu bitxi bat da. Trazadura erregularreko hiri klasiko bat da, eta kaleetako eta blokeetako uniformetasunean, Hipodamoren eragina izan du. Garai helenistikoan, berriz, orientazioa aldatu zen, eta planoaren erregulartasunarekin segitzea erabaki zen. Asia Txikiko [[Priene]] berreraikuntza da, planeamentu berri honen ikurra.

 

Etxeen tipologiak, nahiz eta era askotarikoak izan, K.a. V eta VI. mendeen artean bi tipologia mota desberdindu ziren. Denboraldi horretan, Olintoko ohiko etxeak eta Deloseko II. mendekoak, zutabezko patio baten inguruan eta laukizuzen batetan banatuak ziren gela txikiak zituzten. Bigarren etxebizitza mota Prienen aurkitzen da, eta hori ere barruko patio bati bideratuta zegoen baina, hala ere, zuen planta guztiz desberdina zen. Gela txiki batzuek eduki beharrean, egongela laukizuzen handi bat zen gela gune nagusia zuen, eta hark zutabedun atari batetara eramaten zuen. Tokiko alboetan, biltegi, zerbitzu eta sukalde ziren gela txikiak zeuden. Periodo heleanistikoko etxeak anitzak ziren: dirudunek adibidez, marmolezko atalaseak, zutabeak eta sarrerak; animali edo pertsonak irudikaturiko mosaikodun lurzoruak; eta harriak itxuratzeko ingeltsuztaturiko pareta-modelatuak zituzten.

{{AP|Órdenes clásicos}}<gallery mode="packed" heights="350" caption="Hiru ordena klasikoak">

Fitxategi:Orden dorico.gif|[[O|Ordena dorikoa]]

Fitxategi:Orden jonico.gif|Ordena jonikoa

Fitxategi:Orden corintio.gif|Ordena korintoarra

 

 

Grekoek doriko eta joniko izenak erabili zituzten, estiloek, Garai Iluneko dorios eta jonicos grekoengan zuten sinismena islatzen zuten, hala ere, hori egi denik nekez sinistu daiteke.

[[Fitxategi:Temple_of_Hephaestus_(South),_Athens_-_20070711.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Temple_of_Hephaestus_(South),_Athens_-_20070711.jpg|thumb|Hefestion tenplua, Atenas, ordena dorikoa.]]Estilo dorikoa zaharrena eta xumeena da

 

Ordenaren jatorriak egurrezko eraikuntzak direla uste da, horien formak harrietara igarotzen dira. Honela, triglifoak egurrezko eraikuntzen zeharkako habeen buruak ordezkatzen dituzte.

 

 

Estilo honetako ezaugarri adierazgarriena bi kiribil dituen ekino laukizuzena kapitela edo bolutadun kapitela da. Taulamendua arkitrabeak bereizten du, zeina ohi denez hiru paxa horizontalez banatuta dagoen, platabanda izenekoa. Eta frisoa banda zuzen bat da, metopa eta triglifo gabekoa. Zutabeak lerdenagoak dira eta batzuetan emakume itxurako cariatides estatuengatik ordezkatuak dira, Erecteionean ageri dira adibidez.

 

 

Baina hiri handietan, Egiptoko Alejandrian adibidez, ez da iha honen arrastorik gerrektatzen.

[[Fitxategi:Columns_in_details_on_the_Temple_of_Olympian_Zeus.jpg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Columns_in_details_on_the_Temple_of_Olympian_Zeus.jpg|thumb|Atenaseko Zeus Olinpikoaren tenplua, ordena corintiarra.]]Estilo joniakoan moduan, korintoarra jainkosei eskeiniak ziren tenplu barne eta kanpoaldeetan erabiltzen zen; kapitela molorrika hostoekin apinduta dago, eta frisoa ere apainduta egon daiteke. Estilo korintiarra, hiruretatik apainduena, jonikoaren blakaera berantiar bat izan zen K.a. V.mendean.

 

 

Ordena honetako tenpluen artean, Atenaseko [[Zeus]] Olinpikoa bereizten da (K.a. 174). Atenaseko Lisicrateseko linterna ere aipatu beharra dago, Lisicrates olerkariak eskatutako oroitzapenezko monumentua, zein antzerki-lehiaketa batetan lortutako garaikurra ikusgai jartzeko erabili zuen.

 

 

{{erreferentzia zerrenda}}

 

 

 

{{artikulu ona}}