Amadeo I.a Savoiakoa: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
An13sa (eztabaida | ekarpenak)
t An13sa wikilariak «Amadeo I.a Saboiakoa» orria «Amadeo I.a Savoiakoa» izenera aldatu du: 186 araua
t Robota: Aldaketa kosmetikoak
2. lerroa:
'''Amadeo I.a Savoiakoa''',<ref>{{EuskaltzArauErref|arau-zk=186|arau-izenb=Atzerriko pertsona-izenak. Grafia-irizpideak. Erregeerreginen eta kidekoen kasua}}</ref> izen osoa '''Amedeo Ferdinando Maria di Savoia''' ([[Turin]], [[Sardiniako Erresuma]], [[1845]]eko [[maiatzaren 30]]a - [[Turin]], [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italia]], [[1890]]eko [[urtarrilaren 18]]a) Aostako lehen dukea eta, [[1870]]-[[1873]] bitartean, [[Espainia]]ko [[errege]]a izan zen.
 
Urte pare bat iraun zuen bere erregealdiak eta ezegonkortasun politiko handia izan zen garai horretan. Ezin konponduriko krisia larriagotu egin zen [[Kuba]]ren independentzia nahiarekin eta [[1872]]an hasiko zen Karlistaldi berriarekin.
 
== Biografia ==
[[Fitxategi:Amadeo king of Spain.jpg|thumb|200px|righteskuinera|Amadeo I.a Espainiakoa]]
[[Fitxategi:Montabone, Luigi (18..-1877) - Milano - Amadeo l (1845-1890) Duke of Aosta, and King of Spain.jpg|thumb|200px|righteskuinera|Amadeo I.a Espainiakoa]]
[[Fitxategi:Amadeo_I,_rey_de_España.jpg|thumb|200px|righteskuinera|Amadeo I.a Espainiakoa, [[Vicente Palmaroli]]ren margolana ]]
 
Amedeo Ferdinando Maria di Savoia [[Turin]]en jaio zen, [[Sardiniako Erresuma]]n, [[1845]]ko [[maiatzaren 30]]ean. Aita [[Sardiniako Erresuma|Piemonte-Sardiniako]] errege [[Viktor Emanuel II.a Italiakoa|Viktor Emanuel II.a]] izan zuen eta ama, berriz, Adelaida Austriakoa. [[Karlos III.a Espainiakoa]] Adelaidaren birraitona zen; bikotearen bigarren semea izan zen<ref name=cvv>[http://www.cervantesvirtual.com/bib/historia/monarquia/amadeo.shtml Amadeo I de Saboya] Cervantesvirtual.com</ref>.
 
[[1861]]ean, aita [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako]] errege bilakatu zen, [[Savoiako etxea|Savoiako etxekoa]]<ref>http://www.euskara.euskadi.eus/r59-lurcontd/eu/contenidos/termino/_c05187/eu_s_0065/s0065.html</ref>. Heziketa militarra izan zuen eta Custozzako guduan ([[1866]]) aritu zen. [[1867]]an María Victoria dal Pozzo della Cisternarekin ezkondu zen<ref name=brit>Henry WICKHAM STEED: [http://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Amedeo_Ferdinando_Maria_di_Savoia Amedeo Ferdinando Maria di Savoia] 1911 Encyclopædia Britannica, Volume 1. 2013ko urtarrilaren 30ean begiratua</ref>.
 
[[1867]]an, [[María Victoria dal Pozzo|María Victoria dal Pozzo della CisternaCisternarekin]]rekin ezkondu zen, La Cisterna y Belriguardoko printzesa, eta 3 bikoteak 3 seme izan zituen: Manuel Filiberto, Aostako II. dukea, Víctor Manuel, Turingo I. kondea eta Luis Amadeo, Los Abruzosko I. dukea.
 
[[1876]]ko [[azaroaren 8]]an, emaztea hil egin zitzaion eta alargun egon zen luzez. [[1888]]an ezkondu zen bere ilobarekin, Maria Leticia Bonaparte frantses printzesa. Napoleón José Bonaparterekin ezkonduta zegoen eta Amadeoren arreba zen Maria Clotilderen alaba zen hau. Bikoteak beste seme bat izan zuen: Humberto Savoia-Aostakoa, Salemiko I. kondea.
 
Erregeek hartzen zuten formazio militarraren parekoa jaso zuen eta [[masoi]] izan zen.
 
== Espainiako errege ==
[[1868ko Iraultza|Iraultza Loriatsuak]] [[Seiurteko demokratikoa]]rekin amaitu ondoren, [[Elisabet II.a Espainiakoa|Elisabet II.a]] erreginak [[Espainia]]tik ihes egin behar izan zuen. [[Espainiako 1869ko Konstituzioa|1869ko Konstituzioak]] [[monarkia konstituzional]]a ezarri zuen, baina kargua onartuko zuen erregea aurkitzea nekeza zen. Azkenean, Aostako dukea zen Amadeo Savoiakoa ikusi zuten egoki, Italiako erregearen semea. Espainiarekin loturak zituen antzinako dinastia batetik zetorren, progresista zen, katolikoa... [[1870]]eko [[azaroaren 16]]an Espainiako Gorteek Amadeo Savoiakoa aukeratu zuten errege, 191 botorekin; beste botoak, berriz, honela banatu ziren: 60 Errepublika federal baten alde, 27 Montpensier dukearentzat, 8 [[Espartero]] jeneral zaharrarentzat, 2 Errepublika unitarioaren alde, 2 [[Alfontso XII.a Espainiakoa|Alfontso BorboikoaBorboikoaren]]ren alde (gero errege izango zena), 1 errepublikarentzat eta beste bat Montpensier dukesa zen, Maria Luisa Fernanda infantarentzat, [[Elisabet II.a Espainiakoa|Elisabet II.aaren]]ren ahizparentzat; 19 txartel izan ziren txuri. Horrela aukeratu zuten Amadeo errege.
 
Erabaki honetan, funtsezkoa izan zuen [[Joan Prim]] jeneralaren babesa, baina, [[abenduaren 30]]ean, artean Amadeo [[Espainia]]ra iritsi gabe zela, [[Prim]] erail zuten [[Madril]]en<ref name=mcn>Victoria HORRILLO LEDESMA: [http://www.mcnbiografias.com/app-bio/do/show?key=amadeo-i-de-saboya-rey-de-espanna Amadeo I de Saboya, Rey de España (1845-1890)] Mcnbiografias.com</ref>.
 
[[Karlismo|Karlistak]] eta errepublikazaleak ez ziren ados egon, bakoitza bere arrazoi eta interesak medio, eta aristokrazia borboizaleak ere ez zuten oso egoki ikusi, atzerritarra zen, [[desamortizazio]]en aldekoa, [[Aita Santuen Lurraldea]]ri aurka egin zionaren semea... Herriak ere ez zuen gustuko izan, ez zuen jendaurrerako xarmarik eta kostatu egin zitzaion gazteleraz hitz egiten ikastea...
 
Baina berehala abitu zen batzorde bat [[Florentzia]]rantz, dukeari parte emateko xedean. [[Abenduaren 4]]an onartu zuen ofizialki hautaketa eta segituan bidaiatu zuen [[Espainia]]rantz. Tarte horretan, [[abenduaren 30]]ean, hil zen [[Prim]], 3 egun lehenago jasandako atentaturen zaurien ondorioz.
 
[[Abenduaren 30]]ean [[Cartagena]]n lehorreratu eta, [[1871]]ko [[urtarrilaren 2]]an, [[Madril]]era iritsi zen, [[Prim]]en gorpuaren aurrean errezatzera joan zelarik. Ondoren egin zuen zina Gorteen aurrean.
 
[[Espainia]]ko ezegonkortasun politikoak arazo handiak eman zizkion Amadeori. [[Prim]]ek bultzatu zuen eta bere alde bozkatu zuen koalizioa, zatikatuta zegoen, eta [[Francisco Serrano|Serrano]], [[Manuel Ruiz Zorrilla|Ruiz Zorrilla]] eta [[Práxedes Mateo Sagasta|Sagastaren]] goranahi politikoak gobernuaren lana galarazi zuen<ref>http://www.historiasiglo20.org/HE/10c-1.htm</ref>. Hori gutxi balitz, [[1872]]ko udaberrian [[Bigarren Karlistaldia]] piztu zen<ref name=mcn/>.
 
[[1872]]ko [[uztailaren 18]]an, [[Madril]]en, onik atera zen bere kontrako atentatu batetik. Horren ostean, [[Benito Pérez Galdós|Pérez Galdósen]] arabera, ''"Ah, per Bacco, io non capisco niente. Siamo una gabbia di pazzi"'' (''Bakorengatik, ez dut deus ere ulertzen. Eroetxe bat gara'') esan omen zuen<ref>María Jesús CAVA MESA: [http://www.bilbao.net/cs/Satellite?c=BIO_Publicacion_FP&cid=1279115518754&language=eu&pageid=1279097863535&pagename=Bilbaonet%2FBIO_Publicacion_FP%2FBIO_GrupoPublicacion Un viajero regio en el Norte, Amadeo I.] Bilbao aldizkaria (2011ko abendua). Bilbao.net</ref>. [[Kuba]]n, berriz, [[Hamar Urteko Gerra]] gaiztotuz joan zen. Azkenik, [[1873]]ko [[otsailaren 11]]n, uko egin zion koroari<ref name=mcn/>.
 
Ez zituen garai erosoak bizi. Azkenekotako itsusikeria [[urtarrilaren 29]]an Maria Victoria erreginak Luis Amadeo hirugarren semea izan zuenean gertatu zitzaien. Garai hartan, erditu berria zen ama luzez ohean egon ohi zenez, beste dama batzuk eraman ohi zuten haurra bataiatzera, baina ez zen inor horretarako prest egon. Azkenean, Prim dukesak egin beharra izan zuen. 50 bat pertsonentzako banketea antolatuta zegoen, baina 20 batek huts egin zuten, aitzakia ezberdinak medio<ref>http://www.libertaddigital.com/opinion/miguel-angel-almodovar/a-rey-puesto-rey-depuesto-64915/</ref>.
 
Madrildar tradizioak dioenez, [[1873]]ko [[otsailaren 11]]n, eguerdian, agurra eman zioten Amadeori Café de Fornos jatetxean bazkariaren zain zegoen bitartean. Komunikazioa jaso bezain pronto, bazkaria bertan behera utzi eta [[grappa]] bat eskatu omen zuen<ref>http://www.libertaddigital.com/opinion/miguel-angel-almodovar/a-rey-puesto-rey-depuesto-64915/</ref>; familia jaso, tronuari uko egin eta, diputatuen baimenaren zain geratu gabe -1869ko konstituzioak horrela eskatzen zuen-, italiar enbaxadan errefuxiatu omen zen.
 
Mezua idatzi zion nazioaren ordezkaritzari:
{{aipu|''Al Congreso: Grande fue la honra que merecí a la Nación española eligiéndome para ocupar su Trono; honra tanto más por mí apreciada, cuanto que se me ofrecía rodeada de las dificultades y peligros que lleva consigo la empresa de gobernar un país tan hondamente perturbado. Alentado, sin embargo, por la resolución propia de mi raza, que antes busca que esquiva el peligro; decidido a inspirarme únicamente en el bien del país, y a colocarme por cima de todos los partidos; resuelto a cumplir religiosamente el juramento por mí prometido a las Cortes Constituyentes, y pronto a hacer todo linaje de sacrificios que dar a este valeroso pueblo la paz que necesita, la libertad que merece y la grandeza a que su gloriosa historia y la virtud y constancia de sus hijos le dan derecho, creía que la corta experiencia de mi vida en el arte de mandar sería suplida por la lealtad de mi carácter y que hallaría poderosa ayuda para conjurar los peligros y vencer las dificultades que no se ocultaban a mi vista en las simpatías de todos los españoles, amantes de su patria, deseosos ya de poner término a las sangrientas y estériles luchas que hace tanto tiempo desgarran sus entrañas. Conozco que me engañó mi buen deseo. Dos largos años ha que ciño la Corona de España, y la España vive en constante lucha, viendo cada día más lejana la era de paz y de ventura que tan ardientemente anhelo. Si fueran extranjeros los enemigos de su dicha, entonces, al frente de estos soldados, tan valientes como sufridos, sería el primero en combatirlos; pero todos los que con la espada, con la pluma, con la palabra agravan y perpetúan los males de la Nación son españoles, todos invocan el dulce nombre de la Patria, todos pelean y se agitan por su bien; y entre el fragor del combate, entre el confuso, atronador y contradictorio clamor de los partidos, entre tantas y tan opuestas manifestaciones de la opinión pública, es imposible atinar cuál es la verdadera, y más imposible todavía hallar el remedio para tamaños males. Lo he buscado ávidamente dentro de la ley y no lo he hallado. Fuera de la ley no ha de buscarlo quien prometió observarla. Nadie achacará a flaqueza de ánimo mi resolución. No habría peligro que me moviera a desceñirme la Corona si creyera que la llevaba en mis sienes para bien de los españoles; ni causó mella en mi ánimo el que corrió la vida de mi augusta esposa, que en este solemne momento manifiesta, como yo, el vivo deseo de que en su día se indulte a los autores de aquel atentado. Pero tengo hoy la firmísima convicción de que serían estériles mis esfuerzos e irrealizables mis propósitos. Éstas son, señores diputados, las razones que me mueven a devolver a la Nación, y en su nombre a vosotros, la Corona que me ofreció el voto nacional, haciendo de ella renuncia por mí, por mis hijos y sucesores. Estad seguros de que al desprenderme de la Corona no me desprendo del amor a esta España tan noble como desgraciada, y de que no llevo otro pesar que el de no haberme sido posible procurarle todo el bien que mi leal corazón para ella apetecía. Amadeo. Palacio de Madrid a 11 de febrero de 1873.
BOLAÑOS MEJÍAS, Carmen: El reinado de Amadeo de Saboya y la monarquía constitucional. Madrid, UNED, 1999, pp. 238-239.7''<ref>http://www.historiacontemporanea.com/pages/bloque5/el-sexenio-revolucionario-18681874/documentos_historicos/la-abdicacion-del-rey-amadeo-1-de-saboya</ref>}}
47. lerroa:
Abdikatu ondoren, [[Lisboa]]ra joan zen eta, handik, [[Turin]]era, bere jaioterrian ezarri baitzen bere emazte eta 3 semeekin.
 
[[Italia]]n, Amadeo Aostako duke izan zen.
 
[[1876]]ko [[azaroaren 8]]an, María Victoria emaztea hil zen. [[1888]]ko [[irailaren 11]]n bigarren aldiz ezkondu zen, [[Leticia Bonaparte]]rekin<ref name=mcn/>.
 
[[Turin]]en hil zen, [[1890]]eko [[urtarrilaren 18]]an, [[bronkopneumonia]]k jota, eta bertako [[Supergako basilika]]n ehortzi zuten<ref name=cvv/>.