Espainiako trantsizioa: berrikuspenen arteko aldeak

'''Espainiako trantsizioa''' [[Frankismo|Francoren diktaduraren]] amaieratik hasi eta [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldeko]] herriek demokratikotzat onartutako estatua bihurtu zen arteko denbora da. [[Espainia]]ren historialariek bi data jarri ohi dituzte mugarritzat: hasiera [[Francisco Franco]] diktadorearen heriotza eguna da ([[1975]]eko [[azaroaren 20]]a); eta amaiera, berriz, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] hauteskunde orokorretan garaile atera zen eguna ([[1982]]ko [[urriaren 28]]a). Trantsizio horrekin kritikoak diren hainbatek '''Espainiako Borboien bigarren berrezarkuntza''' izenaz aipatzen dute (nahiz eta, berez, [[Borboi leinua]]k Espainiako erregetzan izan duen hirugarren [[berrezarkuntza]] den), eta aldia oraindik ez dela bukatu deritzote.<ref name=Anguita20070504>{{erreferentzia|izena=Antonio |abizena=Gómez Villar|url=http://www.rebelion.org/noticia.php?id=50415 | izenburua=Entrevista a Julio Anguita: "La Transición o la segunda restauración borbónica" | aldizkaria=Rebelión |data=2007-05-04 | hizkuntza=es}}</ref><ref name=Molina20090220>{{erreferentzia | izena=Pablo | abizena=Molina | url=http://findesemana.libertaddigital.com/otra-restauracion-que-se-acaba-1276236294.html | izenburua= Otra Restauración que se acaba | egunkaria=Libertad Digital | data= 2009-02-20 | hizkuntza=es}}</ref><ref>Euskal Herriko ikuspegitik datak zehazteko zailtasunaz, edo euren justifikazioaz, ikus {{es}} [[Fito Rodriguez]]: ''Justizia Interditaren Poetika'', Donostia, Utriusque Vasconiae, 2013. Bertan, aipatu Trantsizioari Frankismo berantiarra deitzen dio.</ref> Halaxe, Espainiak aldi hartan eta geroago izan zuen erregea Francok izendatu zuen, ondorengotza legean. Bestetik, prozesu horrekiko aldekotasuna erakutsiz, '''Espainiako trantsizio demokratikoa''' izenaz ere aipatzen da.

Espainiako trantsizioak ez zuen ekarri diktadurarekiko etenik. [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibilean]] Errepublikaren aurka matxinatutakoek eta [[Francoren diktadura|erregimen frankistak]] egindako krimenei [[amnistia]] eman zitzaien, artean guztiz frankistak ziren [[Espainiako Indar Armatuak|Espainiako Armadako]] buruen mehatxupean, eta geroztik [[Espainiako Gobernua]]k ez du oraindik frankismoa ofizialki gaitzetsi.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Spanish Transition: Tradeoff Between Short-Term Compromise and Long-Term Problems|izena=Leon|urtea=2015|aldizkaria=The SAIS Europe Journal of Global Affairs | abizena=¡Ahlers|url=http://www.saisjournal.org/posts/the-spanish-transition | hizkuntza=en}}</ref> Espainia da, munduko demokrazien artean, diktadura garaiko [[Estatu terrorismoa]] ikertu ez duen bakarra. Estatuak berak edo estatuak bultzatuta egindako eskubide urraketa ugari oraindik ofizialki onartu, ikertu eta zuzendu gabe daude. Eskubide urraketa horien artetik nabarmenena oraindik [[hobi komun]]etan ehortzita dauden 88.000 gorpuena da. Munduko estatu burujabe guztien artetik, Espainia da desagertutako pertsona gehien dituztenetan bigarrena: [[Kanbodia]]k baizik ez dio aurrea hartzen.<ref>{{erreferentzia|izena=Alejandro |abizena=Torrús|url= http://www.publico.es/441527/al-menos-88-000-victimas-del-franquismo-continuan-sepultadas-en-fosas-comunes |izenburua=Al menos 88.000 víctimas del franquismo continúan sepultadas en fosas comunes|egunkaria=[[Público (Espainia)|Público]]|data= 2012-08-30|hizkuntza=es}}</ref> Espainiako Justiziak, frankismoaren krimen horiek berak ez ikertzeaz gainera, kanpokoek ikertzea ere eragozten du.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza=es|egilea=[[Amnesty International]]|izenburua= El tiempo pasa, la impunidad permanece|urtea=2013}}</ref>

Trantsizioak iraun zuen aldiaren mugei dagokienez, hasierari buruzko adostasun zabala dago, baina talde txiki batzuek beste batzuk proposatzen dituzte, hala nola:<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza=es | izenburua=Historia de España -: La TransciónTransición política|url=http://www.historiasiglo20.org/HE/16a-1.htm | aldizkaria=www.historiasiglo20.org | sartze-data=2019-01-05}}</ref>

[[Juan Carlos I.a Espainiakoa|Juan Carlos I.ak]] bere erregetza [[frankismo]]aren legalitatea apurtu gabe hasi zuen. Mugimenduaren Printzipioei zin egin zien, eta frankismoan onartutako gorteen aurrean koroatu zen.<ref>{{erreferentzia |abizena=Gil Pecharromán |izena=Julio |orrialdea=316 |izenburua=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975) |urtea=2008 |argitaletxea=Temas de Hoy|lekua=Madril |isbn=978-84-8460-693-2 | hizkuntza=es}}</ref> Estatuaren Lege Organikoa errespetatu zuen bere lehen gobernuburua izendatzeko. Bere lehen hitzaldian sistema politikoa aldatzeko borondatea adierazi zuen.

Jarrera hau [[Torcuato Fernández Miranda]]k jarri zuen hitzetan zera esanda: "legetik legera joan behar da legearen bitartez".<ref>{{erreferentzia|izena1=Pilar |abizena1=Urbano|egile1-lotura=Pilar Urbano|izenburua=La gran desmemoria | urtea=2014 | lekua=Madril | argitaletxea=Planeta | isbn=9788408121459|orrialdea=38 | hizkuntza=es}}</ref> Jarrera honen aurka baziren erregimenean inolako aldaketarik nahi ez zuten sektoreak, "ultrak" eta armadako zenbait buru. [[Platajunta]] oposizio demokratikoko alderdien batura ([[Junta Democrática de España]] eta [[Plataforma de Convergencia Democrática]]), hasiera batean lege hausturaren alde zegoen.<ref>{{erreferentzia |abizena1=Juliá |izena1=Santos |egile1-lotura=Santos Juliá |izenburua=Un siglo de España. Política y sociedad |urtea=1999 |argitaletxea=Marcial Pons |lekua=Madril |isbn=84-9537903-1 |orrialdea=217-218 | hizkuntza=es}}</ref>

[[Carlos Arias Navarro]]k [[1976]]eko urtarriletik uztailera lehen gobernua eratu zuen. Hasiera batean argi eta garbi jo zen jarraipenaren alde zegoen gobernu bat osatzera:<ref>{{erreferentzia |abizena=Gil Pecharromán |izena=Julio |izenburua=Con permiso de la autoridad. La España de Franco (1939-1975) |urtea=2008 |argitaletxea=Temas de Hoy | lekua=Madril |isbn=978-84-8460-693-2 | orrialdea=329 | hizkuntza=es}}</ref> [[Manuel Fraga|Manuel Fraga Iribarne]] (Gobernazioa), [[Jose Maria Areiltza]] (Atzerri Arloak), [[Antonio Garrigues]], (Justizia). Kristau-demokrata bat ezarri zen, [[Alfonso Osorio]] (Presidentetza), eta [[frankismo]]aren aparatuetako bi aditu: [[Rodolfo Martín Villa]] (Sindikatuak) eta [[Adolfo Suárez]] (Mugimenduko ministro). Defentsan frankista amorratu bat ezarri zen: [[Fernando de Santiago]].

Aldi hartan, gero eta manifestazio gehiago zeuden [[amnistia]]ren alde. [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] atentatuekin jarraitzen zuen. [[1976]]ko urtarrilean sei mila langilek [[greba]] hasi zuten [[Gasteiz]]en lan baldintza hobeen alde eta gehienezko soldaten dekretuaren aurka. Martxoan greba orokorrerako deialdia egin eta aho batez bete zen [[Gasteizko martxoaren 3ko sarraskia|martxoaren 3an]]. Egun horretan, Gasteizko [[San Frantzisko Asiskoa eliza (Gasteiz)|San Frantzisko elizan]] sartu zen polizia armatua.<ref>{{erreferentzia|izena=Eduardo |abizena=Muriel|url= http://www.publico.es/espana/417425/el-dia-en-que-la-policia-de-fraga-disparo-contra-una-asamblea |izenburua= El día en que la policía de Fraga disparó contra una asamblea|egunkaria=Público |data= 2012-01-18 | hizkuntza=es}}</ref> Langileen batzar bat egitea zegoen pentsatua eta poliziak eliza husteko agindua eman eta betearazi zuen, elizako erretorearen hitzei eta konkordatuaren edukiei jaramonik egin gabe. Gas negar eragileak jaurtiki zituzten. Langileak elizatik korrika atera zirenean, borra kolpeka hartu zituzten alboetatik zihoazenak eta aurrez aurre aurkitutakoak metraileta eta pistola tiroka. Hildakoak hauek izan ziren: Pedro María Martínez Ocio, Forjas Alavesasko langilea, hogeita zazpi urte; Francisco Aznar Clemente, okina eta ikaslea, hamazazpi urte; Romualdo Barroso Chaparro, “Agrator”ekoa, hemeretzi urte; José Castillo, “Basa”koa (Grupo Arregui), hogeita hamabi urte. Bi hilabeteren buruan hil zen Bienvenido Pereda, “Grupos Diferenciales”koa, hogeita hamar urterekin. Lau oso larriki zaurituak. Hirurogei baino gehiago larriki zaurituak, erdiak bala tiroz. Ehundaka arinki zaurituak.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=es|izena= Andoni |abizena= Txasko|url=http://gara.naiz.info/paperezkoa/20100303/185981/es/3-Marzo-sinonimo-impunidad |izenburua=3 de marzo, sinónimo de impunidad|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|data= 2010-03-04}}</ref>

[[1976]]ko maiatzaren 9an, [[karlismo]]a Frankoren partidu bakarreko erregimenaren osagarrietako bat zen, [[Falange]]arekin batera. Urte hauetan karlismoaren bi adar elkarrengandik aldentzen ari ziren eta frankismo osteko aparatuak karlismoa kontrolpetik galtzeko arriskua ikusten zuen.<ref>{{erreferentzia|izena1=Floren |abizena1=Aoiz |egilea1-lotura=Floren Aoiz |izenburua= El jarrón roto| ISBN= 84-8136-329-4 | hizkuntza=es}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Diego |abizena=Carcedo |izenburua=Sáenz de Santamaría: el general que cambió de bando| ISBN =84-8460-309-1 | hizkuntza=es}}</ref>

Hortaz, talde paramilitarrek [[frankismo]]tik aldentzen ari zen adarra zigortu zuten [[Jurramendi]]n urtero karlistek egiten zuten [[Kristoren Nekaldia|Viacrucisean]]. [[Iratxe]]ko monasteriotik karlisten prozesioa irtetear zegoela harrika eta borra kolpeka hartu zituzten. Erasotzaileetako batek pistola atera eta karlista bat hil zuen. Hori guztia [[Guardia Zibila]] eta [[Polizia Armatua]] hantxe zeudelarik gertatu zen, haiek ezertxo ere egin gabe.<ref>{{erreferentzia|izenburua = Reaccionarios y golpistas: la extrema derecha en España : del tardofranquismo a la consolidación de la democracia, 1967-1982|url = https://books.google.es/books?id=HoAGekU2ESUC&pg=PA112&dq#v=onepage&q&f=false |argitaletxea argitaletxea= CSIC |urtea urtea= 1994 | orrialdea=112 | isbn = 84-00-07442-4| hizkuntza = es|izena = José Luis|abizena = Rodríguez Jiménez}}</ref>

[[GRAPO]] ezker marxistako taldeak, [[1977]]ko urtarrilean bi polizia eta guardia zibil bat hil eta Villaescusa jenerala eta Antonio Oriol Estatu Kontseiluko burua bahitu zituzten.<ref>{{erreferentzia |abizena1=Juliá |izena1=Santos |egile1-lotura=Santos Juliá |izenburua=Un siglo de España. Política y sociedad |urtea=1999 |argitaletxea=Marcial Pons |lekua=Madril |isbn=84-9537903-1 |orrialdea=224-225 | hizkuntza=es}}</ref>

Oposizioko alderdiak "[[Coordinación Democrática]]n" elkartu ziren, gobernuak sektore moderatuenak erakartzeko mugimenduak egiten baitzituen, katalan eta eusko abertzaleak eta [[Espainiako Alderdi Komunista|PCE]] kanpoan utziz. Gobernu barruan tentsioak areagotzen hasi ziren, Carlos Arias Navarrok alde batetik eta Fragak eta Areiltzak bestetik, partidu politikoen lege berria indarrean jarri nahi baitzuten. Fernandez Mirandak azkenean legearen alde egitea erabaki zuen. Honekin, erregea eta bere ingurua gobernuburua aldatzearen alde zeudela agerian gelditu zen, eta [[1976]]ko [[uztailaren 5]]ean Arias Navarrok dimisioa eman zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena= Martínez |izena= Jesús |urtea= 1998|izenburua= Historia de España. Siglo XX (1939-1996)|orrialdea= 169-238 | hizkuntza=es}}</ref>

Fraga eta Areiltza gobernutik atera ziren,<ref>{{erreferentzia |abizena1=Tusell |izena1=Javier |orrialdea=34 |egile1-lotura=Javier Tusell |izenburua=La transición española. La recuperación de las libertades |urtea=1997 |argitaletxea=Historia 16-Temas de Hoy|lekua=Madril |isbn=84-7679-327-8 | hizkuntza=es}}</ref> eta Suárezek bere programa aurkeztu zuen:

[[1977]]ko [[ekainaren 15]]ean [[1977ko Espainiako hauteskunde orokorrak|hauteskunde konstituziogileak]] egin eta lau alderdi nagusitu ziren:<ref>{{erreferentzia |abizena1=Ruiz |izena1=David |izenburua=La España democrática (1975-2000). Política y sociedad |urtea=2002 |argitaletxea=Síntesis|lekua=Madril |isbn=84-9756-015-9|orrialdea=31-35 | hizkuntza=es}}</ref>

*[[Zentro Demokratikoaren Batasuna]] (UCD): %&nbsp;31,1

*[[Espainiako Langile Alderdi Sozialista]] (PSOE): %&nbsp;28,6

*[[Espainiako Alderdi Komunista]] (PCE): %&nbsp;9,4

*[[Alianza Popular]] (AP): %&nbsp;8,5

Bi alderdi [[nazionalismo|nazionalista]] garrantzitsu agertu ziren zein bere hauteseremuan: [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) eta [[Konbergentzia eta Batasuna|Pacte Democràtic per Catalunya]] (PDC).<ref>{{erreferentzia|abizena=Tusell |izena=Javier |izenburua=La transición española. La recuperación de las libertades |orrialdea= 52|urtea=1997 |argitaletxea=Historia 16-Temas de Hoy|lekua=Madril |isbn=84-7679-327-8 | hizkuntza=es}}</ref>

[[Espainiako Gorteak|Gorteetan]] [[Espainiako 1978ko konstituzioa|konstituzioa berria]] idatzi zen 1977ko udan, eta erreferendumean onartu [[1978]]ko [[abenduaren 6]]ean. Hego Euskal Herrian abstentzioa %&nbsp;51,2 eta baietza %&nbsp;34,8 izan ziren.<ref>{{erreferentzia|izena1=Fito |abizena1= Rodriguez|egile1-lotura=Fito Rodriguez|izenburua= Justizia Interditaren Poetika|lekua= Donostia|argitaletxea= Utriusque Vasconiae|urtea= 2013|orrialdea= 29 | hizkuntza=es}}</ref>

Euskal Herrian, nafar parlamentariek uko egin zioten Hego Euskal Herriko parlamentarioen biltzarrean parte hartzeari. Bertan, gobernuarekin negoziatu ondoren, [[Eusko Kontseilu Nagusia]] sortzea erabaki zen, [[1978]]ko [[urtarrilaren 6]]an, ondoren [[Eusko Jaurlaritza]] bihurtuko zena.<ref name="autonomia">{{erreferentzia | url=http://dialnet.unirioja.es/servlet/fichero_articulo?codigo=793345&orden=0 | izenburua=El Consejo General Vasco y el Estatuto de Autonomía, redacción y autonomía | editorea=Mª Isabel Pérez Ares | aldizkaria=Actas del III Simposio de Historia Actual | lekua=Logroño | data=2000-10-26/28 | liburukia=2 | isbn=84-95747-23-5 | orrialdea=613-638 | hizkuntza=es}}</ref>

[[1978]]ko uztailean [[Manuel Fraga]]ren AP eta [[Santiago Carrillo]]ren [[Espainiako Alderdi Komunista|PCE]] barne, gehiengo batek onartu zuen proiektua parlamentuan. Muturreko ezkerrak, eskuin muturrak eta euskal nazionalistek eman zioten ezetza edo abstentzioa egitasmo honi.<ref>{{erreferentzia|izena= Joaquín Tomás |abizena=Villarroya|izenburua= Breve historia del constitucionalismo español |argitaletxea= Centro de Estudios Constitucionales|urtea= 1997| ISBN=978-84-259-0787-6 | hizkuntza=es}}</ref> Senatuak onartu ondoren, urrian onartu zuten erabat. [[1978]]ko [[abenduaren 6]]an egin zen [[1978ko Espainiako konstituzioa onartzeko erreferenduma|erreferenduma]] eta erabateko baiezkoa lortu zuen Espainian.<ref>{{erreferentzia | egilea=Junta Electoral Central | izenburua=Acuerdo de la Junta Electoral Central por el que se hace público el resumen de la votación en el Referéndum Constitucional|aldizkaria=[[Boletín Oficial del Estado]]|data=1978-12-22|alea=305|orrialdea=28934|url=http://www.boe.es/diario_boe/txt.php?id=BOE-A-1978-30906|issn=0212-033X|id=BOE-A-1978-30906 | hizkuntza=es}}</ref> [[Euskal Herria]]n ez: ezezko bozek eta abstentzioak, biak batuta, baiezko botoak gainditu zituzten. Hau zela eta; eta [[Separatismo|mugimendu independentistak]] ez hazteko, [[Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna|ekonomia ituna]] jarri zen [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]]; eta [[Araba|Arabakoa]] aldatu zen.

Gehiengo osoa (176/350) beharrezkoa<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Votaciones de investidura y mociones de censura 1979 - ...|url=http://www.historiaelectoral.com/inv.html|aldizkaria=www.historiaelectoral.com | sartze-data=2019-01-05 | hizkuntza=es}}</ref>

[[1980|1980ko]] [[Maiatzaren 21|maiatzaren 21ea]]<nowiki/>n talde sozialistak Adolfo Suárez-en kontrako [[Zentsura mozio|zentsura-mozio]] bat aurkeztu zuen. Ondo joateko itxaropenak txikiak ziren, baina mozioaren helburu nagusiak Felipe Gonzalezen entzutea igo, PSOE-a gobernu-aukera bezala aurkeztu eta Suárez usteltzea zen. Eta lortu zuten. Zentsura-mozioa porrot egin zuen, baina, handik aurrerako [[inkesta]] guztiak Felipe Gonzalez ematen zuten hauteskunde hipotetiko batzuen irabazle, eta hoberen baloratutako politikoa bihurtu zen. Gainera, UCD mozioaren kontra bozkatu zuen bakarra izan zen; bakarrik gelditu zen.<ref>{{Erreferentzia |izena=Ediciones El|abizena=País|izenburua=El Gobierno sólo contó con sus votos para superar la moción de censura socialista | hizkuntza=es | data=1980-05-31|url=https://elpais.com/diario/1980/05/31/portada/328572001_850215.html | aldizkaria=El País | issn=1134-6582 | sartze-data=2019-01-05}}</ref>

Gobernuaren ohiko jardueretan zailtasunak azaleratzen hasi ziren, UCD joera anitzetako jendeen [[koalizioa]] izatearen ondorioz. Honek Suárezen buruzagitza higatu zuen eta tentsioak agerikoak izan ziren [[1981eko Donostia Klasikoa|1981ean]]. Honi gehitu behar zitzaion porrota [[Andaluzia]], [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]], [[Kataluniako Autonomia Erkidegoa|Katalunia]] eta udal-hauteskundeetan, eta gainera, inkestek PSOE-ari ematen zioten garaipena, zentsura-moziotik. Azkenean, Suarezek dimisioa eman zuen. Geroago, Erregeak [[Leopoldo Calvo-Sotelo]] proposatu zuen gobernuburu bezala.<ref name=tim>{{erreferentzia|izenburua=Leopoldo Calvo Sotelo: Post-Franco Prime Minister of Spain who survived an attempted coup and was determined to see the country join Nato|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/comment/obituaries/article3872364.ece |egunkaria=[[The Times]] |lekua=Londres |data= 2008-5-5 |hizkuntza=en}}</ref> Sozialdemokratek, [[Francisco Fernández Ordóñez|Fernández Ordóñezen]] gidaritzapean, UCD utzi zuten, eta talde mistora joan ziren, esleitu-gabe bezalaesleitugabetzat.

[[Lehen hezkuntza|Lehen]] eta [[bigarren hezkuntza]]n, derrigorrezko hezkuntzaren adina 14ean utzi zuen 1985ean eta 16ean 1990ean [[LOGSE]] ezartzean.<ref>{{erreferentzia | ISBN =978-84-96947-57-3 | izenburua = Hijos de la Logse | urtea = 2008 | izena = Francisco | abizena= Robles | argitaletxea = Toro Mítico | lekua=Kordoba | hizkuntza=es}}</ref>

[[Industria-birmoldaketa]] derrigorrezkoa zen baina modu leunean egin beharrean oso azkar eta eraginak neurtu gabe egin zen, ontzigintza, oihalgintza eta siderurgian.<ref>{{erreferentzia|izena= Raúl Oscar |abizena= Yebra Cemborain |url= http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=43879 |izenburua= Reconversión industrial|aldizkaria= Revista española de financiación y contabilidad|hizkuntza=es| ISSN = 0210-2412 |alea= 47|urtea= 1985 |orrialdea= 411-428 | hizkuntza=es}}</ref>