|
== viva los nazis nainainai ==
{{Herrialde infotaula
|ohiko_izen_luze = Alemania Errepublika Federala
|bertako_izen = Bundesrepublik Deutschland
|ohiko_izen = Alemania
|nongo = Alemaniako
|ereserki_nazional = ''[[Das Lied der Deutschen]]'' (''Deutschlandlied'')<ref name="CIA">{{cite | url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gm.html| title =Germany|work=CIA World Factbook|accessdate =30 August 2014|publisher=Central Intelligence Agency}}</ref><br />(Alemaniarren abestia)
|bandera_irudi = Flag of Germany.svg
|armarri_irudi = Coat of Arms of Germany.svg
|mapa_irudi = EU-Germany.svg
|mapa2_zabalera = 250px
|mapa_testu = {{legenda|green|Alemania}}{{legenda|lightgreen|Europar Batasuna}}
|hizkuntza_ofizialak = [[Aleman]]a{{sup|a}}
|gentilizioa= aleman, alemaniar
|hiriburu = [[Berlin]]
|dn=52 |mn=31 |N=N |de=13 |me=23 |W=E
|hiri_handien = hiriburu
|gobernu_mota = [[Errepublika]] [[konstituzio]]nal [[parlamentu|parlamentario]] [[federalismo|federala]]
|buru_titulu1 = [[Presidente]]a
|buru_izen1 = [[Frank-Walter Steinmeier]]
|buru_titulu2 = [[Alemaniako kantziler|Kantzilerra]]
|buru_izen2 = [[Angela Merkel]]
|legebiltzar = {{clear}}
|goi_ganbera = [[Bundesrat]]
|behe_ganbera = [[Bundestag]]
|subiranotasun_mota = [[Alemaniako Erresuma|Sorrera]]
|gertakari_izen1 = [[Germaniako Erromatar Inperio Santua|Erromatar Inperio Santua]]
|gertakari_data1 = 962ko otsailak 2
|gertakari_izen2 = [[Germaniar Konfederazioa]]
|gertakari_data2 = 1815ko ekainak 8
|gertakari_izen3 = [[Alemaniako bateratze|Aleman Inperioa]]
|gertakari_data3 = 1871ko urtarrilak 18
|gertakari_izen4 = Errepublika Federala
|gertakari_data4 = 1949ko maiatzak 23
|gertakari_izen5 = EBra sartzea
|gertakari_data5 = 1958ko urtarrilak 1
|gertakari_izen6 = [[Alemaniako birbateratze|Birbateratzea]]
|gertakari_data6 = 1990ko urriak 3
|eremu_km2 = 357,168
|eremu_sq_mi = 137,847 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|eremu_rank = 63rd
|eremu_magnitude = 1 E11
|biztanle_zenbatespen = 80.716.000<ref>''Statistische Ämter des Bundes und der Länder'': [http://www.statistik-portal.de/Statistik-Portal/de_zs01_bund.asp ''Bevölkerung Deutschland 2013'']. Retrieved 29 May 2014.</ref>
|biztanle_zenbatespen_urte = 2014
|biztanle_zenbatespen_rankin = 16.
|biztanle_dentsitate_km2 = 226
|biztanle_dentsitate_sq_mi = 583
|biztanle_dentsitate_rank = 58.
|BPG_PPP_urte = 2015
|BPG_PPP = $3.815 trilioi<ref name=IMF>{{cite |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=30&pr.y=6&sy=2015&ey=2015&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=134&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |title=Germany |publisher=International Monetary Fund |date=April 2015 |accessdate=2 November 2014}}</ref>
|BPG_PPP_rankin = 5.
|BPG_PPP_per_capita = $46.896<ref name=IMF/>
|BPG_PPP_per_capita_rankin = 20.
|BPG_nominal = $3.413 trilioi<ref name=IMF/>
|BPG_nominal_rankin = 4.
|BPG_nominal_per_capita_rankin = 20.
|BPG_nominal_urte = 2015
|BPG_nominal_per_capita = $41.955<ref name=IMF/>
|Gini_urte = 2011
|Gini_aldaketa = <!--increase/decrease/steady-->
|Gini = 29.0 <!--number only-->
|Gini_ref = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalised disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=13 August 2013}}</ref>
|Gini_rankin =
|GGI_urte = 2013
|GGI_aldaketa = berdin <!--increase/decrease/steady-->
|GGI = 0.911
|GGI_ref = <ref name="HDI">{{cite |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr14-summary-en.pdf |title=2014 Human Development Report Summary |date=2014 |accessdate=27 July 2014 |publisher=United Nations Development Programme | pages=21–25}}</ref>
|GGI_rankin = 6.
|txanpon = [[Euro]] (€)
|txanpon_kode = EUR
|ordu_eremu = CET
|utc_offset = +1
|ordu_eremu_DST = CEST
|utc_offset_DST = +2
|zirkulazio = eskuinean
|cctld = [[.de]]
|aurrezenbaki = 49
|ohar_a = Aitortutako eskualde hizkuntza: [[daniera]], [[behe-aleman]]a, [[sorbiera]], [[romani]] eta [[frisiera]].
}}
'''Alemania Errepublika Federala''' ({{lang-de|Bundesrepublik Deutschland}}) [[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] ipar-erdialdeko [[estatu burujabe]] bat da. Mugakide ditu iparraldean [[Ipar itsasoa|Ipar Itsasoa]], [[Danimarka]] eta [[Baltikoa|Itsaso Baltikoa]], ekialdean [[Polonia]] eta [[Txekia]], hegoaldean [[Austria]] eta [[Suitza]] eta mendebaldean [[Frantzia]], [[Luxenburgo]], [[Belgika]] eta [[Herbehereak]].
[[Etimologia]]ren aldetik, ''Alemania'' hitzak «[[alaman]]en lurra» esan nahi du. Alamanek [[V. mendea]]n zehar [[Rhin]] ibaia gurutzatu eta [[Galia]] [[erromatar Inperioa|erromatarra]] inbaditu zuten. ''Germania'' izena ere erabili ohi da, [[antzinako Erroma|antzinako erromatarrek]] lurralde horri [[Germania]] zeritzotelako.
Ia bere historia guztian zehar, Alemania hitza termino politikoa baino gehiago geografikoa izan da, [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]] osatzen zuten estatu anitzei izena emateko erabiltzen baitzen. Alemania estatu batua 74 urtean zehar izan zen ([[1871]] eta [[1945]] artean – [[Alemaniar Inperioa]], [[Weimarko Errepublika]] eta [[Hirugarren Reicha]]), baina, [[Bigarren Mundu Gerra]] amaitu eta gero, bitan zatitu zuten: '''Alemania Errepublika Federala''' (AEF) edo ''Mendebaldeko Alemania'' eta [[Alemania Errepublika Demokratikoa]] (AED) edo ''Ekialdeko Alemania''. [[1990]]eko urriaren 3an, AEDak AEFarekin osatu zuen berriro [[Alemaniaren birbateratzea|Alemania batua]].
== Geografia ==
[[Fitxategi:Deutschland topo.png|thumbnail|ezkerrera|200px|Alemaniako topografia]]
[[Frantzia]], [[Erresuma Batua]] edo [[Danimarka]]k ez bezala, Alemaniak ez dauka itsasoz haraindiko lurralderik.
=== Erliebea ===
Alemaniako lurraldea [[Europar Batasuna|Europako Batasuneko]] laugarren zabalena da, hegoaldeko [[Alpeak|Alpeetatik]] iparraldeko [[Baltikoa|Baltiko]] eta [[Ipar itsasoa|Ipar Itsasoaren]] itsas ertzetara. Herrialdeko erdigunean baso lurralde garaiak ([[Westerwald]], [[Taunus]], [[Harz]], [[Turingiako oihana]]...) eta [[Oihan Beltza]] eta [[Jura (mendigunea)|Jura]] hego-mendebaldean.
Mendirik garaiena [[Zugspitze]] (2.962 m) da. Alpeetan dauden beste mendi batzuk [[Hochwanner]] (2.744 m), [[Watzmann]] (2.713 m) eta [[Dreitorspitze]] (2.682 m) dira.
=== Hidrografia ===
Alemaniako ibai handiena [[Danubio]] da. Alemanian sortzen bada ere ekialderanzko norabidea hartzen du eta Europa zeharkatu ondoren [[Itsaso Beltza|Itsaso Beltzean]] itsasoratzen da. Gainontzeko ibaien artean garrantzitsuenak [[Rhin]], [[Main]], [[Weser]], [[Elba]] eta [[Oder]] dira. Hegoaldean (Alpeetan) edo erdialdeko mendikateetan sortu eta iparraldeko itsasoetara doaz hauek.
Aintzirarik handienak [[Konstantzako aintzira]] eta [[Müritz]] dira.
=== Klima ===
[[Klima epel]]a du eta urteko batez besteko tenperatura 9 °C inguru da.
Ipar Atlantikoko Korronte epelak [[Ipar itsasoa]]ren ertzetan [[klima ozeaniko]]a ezartzen du eta [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazioak]] ohikoa dira urtean zehar, batez ere uda aldean. Negua beraz epela da eta uda ere suabea, nahiz eta batzuetan tenperaturak 30 °C pasa ditzakeen.
Hego-mendebaldeko lurretan [[klima kontinental]]a da. Neguak hotzak dira, udak epelak eta lehorte aldiak ere luzeak izan daitezke.
Azkenik Alpeetako goi mendiko klima aipatu beharra dago.
=== Parke Nazionalak ===
Parke Nazional ugari ezarri ditu Alemaniak. Hauen artean garrantzitsuenak honako hauek dira:
* [[Wadden itsasoa|Wadden itsasoko Parke Nazionalak]]
* [[Müritz Parke Nazionala]]
* [[Jasmund Parke Nazionala]]
* [[Mendebaldeko Pomeraniako aintziretako Parke Nazionala]]
* [[Teutoburg basoa|Teutoburg basoko Parke Nazionala]]
* [[Harz|Harz mendikateko Parke Nazionala]]
* [[Oder Behereko Parke Nazionala]]
== Historia ==
{{sakontzeko|Alemaniako historia}}
[[1806]]. urtearen ondoren, [[Napoleondar Gerrak]] zirela eta, [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]]ren azken enperadoreak abdikatu zuenean, Inperioko estatu ohiak hasi ziren estatu alemaniar batu bat osatu nahian.
Auzia [[Frantziako Lehen Inperioa]]ren porrotaren ondorioz gauzatu zen. [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]], enperadorea, suntsitu egin zuten baina atzerriko menderaketa bukatzeak ez zuen [[1815]]eko [[Germaniar Konfederazioa|Konfederazio Germanikoa]]ren barruan Alemania batua ekarri.
[[1848]]ko martxoan, [[1848ko iraultzak|Iraultza]] hasi zen Alemanian. Aurreko auzia berriro piztu zen: derrigorrezkoa zen Alemaniaren lurraldea definitzea Alemania estatu nazionala izateko. Lehendabiziko Parlamentuak, [[Frankfurt am Main|Frankfurten]] sortuak, estatu [[Pangermanismo|pangermaniko]] bat eratzea ezinezkoa zela ulertu zuen, Austria hor zegoen eta. Hori zela eta, "Alemania Txikia" sortzea erabaki zen, beti [[Prusia]]ren nagusitasunaren menpe.
[[1860ko hamarkada]]n [[Otto von Bismarck]] kantzelariak [[Prusia]]n Parlamentuaren aurkako eta exekutiboaren aldeko kanpaina egin zuen. [[1866]]an [[Zazpi Asteko Guda]]k "Alemania Txikia"ren aldeko auzia erabaki zuen.
=== Alemaniar Inperioa (1871–1918) ===
[[Fitxategi:Reichsgruendung2.jpg|thumbnail|eskuinera|Alemania estatu modernoaren sorrera [[Versailles]]en (1871), [[Otto von Bismarck|Bismarck]] uniforme zuriz erdian dela.]]
{{sakontzeko|Alemaniaren bateratzea}}
Estatua, harrezkero Alemania, [[1871]]ko [[urtarrilaren 18]]an eratua, [[Alemaniar Inperioa]] izendatu zen [[Prusia]]ren hegemoniaren menpe ([[1870]]–[[1871]] [[Frantzia-Prusia Gerra|Franko-Prusiar Guda]]ren garaipena lortu eta gero). Horrela [[1848ko iraultzak|1848ko Iraultzaren]] xedea lortu zuten: [[alemaniaren bateratzea|alemaniar batasuna]].
[[1918]]an [[Lehen Mundu Gerra]]ren ondoren inperio deuseztatu zenean, ''[[Urriko Iraultza]]'' gertatu eta [[Gilen II.a Alemaniakoa|Gilen II.a]] enperadorea agintea uztera behartu zuten eta [[Weimarko Errepublika]] hasi zen.
=== Weimarko Errepublika (1919–1933) ===
{{sakontzeko|Weimarko Errepublika}}
[[1919]] ko [[Versaillesko Ituna]]ren baldintzek eta munduko [[Depresio Handia]]k eraginak eragindako krisi ekonomikoa partidu antidemokratikoen babesaren jatorri nagusienetakoa bihurtu zen. Gainera, gudan zehar, Alemaniaren garaipen ziurraren ideia zabaldurik zegoen eta porrota, ''Dolchstoßlegende'' teoriaren arabera, partidu demokratikoek (eta baita [[komunismo|komunistak]] eta [[judu]]ek ere) aberria saltzeagatik izan zela zabaldu zen.
=== Hirugarren Reich-a (1933–1945) ===
{{sakontzeko|Hirugarren Reicha}}
[[Fitxategi:Benito Mussolini and Adolf Hitler.jpg|thumbnail|ezkerrera|150px|[[Benito Mussolini]] eta [[Adolf Hitler]] [[Jugoslavia]]n]]
[[1932]]ko uztaileko eta urriko hauteskundeetan, [[Nazionalsozialismo|Langileen Alemaniako Nazional-Sozialista Partiduak]] bozken %37,3a eta %33,0a lortu zituen hurrenez hurren. Ezegonkortasun politikoak eta gobernu sendo bat osatzeko ezintasunaren ondorioz Gobernuko presidenteak berak hautatu zuen kantzelaria (''Präsidialkanzler''), hori Parlamentuaren zeregina izan arren, baina [[1933]]ko [[urtarrilaren 30]]ean NSDAP alderdiaren presioaren ondorioz, bere liderra zen [[Adolf Hitler]] hautatu zen Gobernuburu. Orduan hasi zen Alemania Naziaren edo [[Hirugarren Reicha]]ren historia.
Hitlerren ''[[Lebensraum]]'' ("bizitzeko tokia") politikarekin inguruko herrialdeak anexionatzen hasi zen Alemania eta [[1939]]ko [[irailaren 1]]ean [[Polonia]]ren inbasioak [[Bigarren Mundu Gerra]]ren hasiera eragin zuen. Guda osoan zehar, Estatu alemanak inoiz izan den sarraskirik zabal eta bihozgabeena antolatu zuen, milioika pertsona ([[judu]]ak, [[ijito]]ak, [[homosexualitate|homosexualak]]...) [[kontzentrazio-esparru]]tan sartuz eta bizi baldintza jasanezinetan mantenduz. Alemanian ezezik lurralde okupatuetan ere antolatu zituen kontzentrazio-esparruak. [[Genozidio]] horrek [[Holokaustoa|Holokausto]] edo [[Holokaustoa|Shoá]] izena du.
=== Zatiketa eta bateratzea (1945–orain) ===
[[Fitxategi:Deutschland Besatzungszonen - 1945 1946.svg|thumbnail|150px|Aliatuen okupazio eskualdeak (1946)]]
Gerra galtzean Alemaniak bere lurraldearen zati handia galdu zuen, eta [[Bigarren Mundu Gerrako aliatuak|aliatuek]] okupatuta eta banatuta eduki zuten 45 urtean zehar. Hamabost milioi alemaniar ordura arte Reichenak ziren lurraldeetatik bota zituzten. [[1949]]an, mendebaldeko zatian [[alemaniako Errepublika Federalerako Oinarrizko Legea|konstituzio berria]] onartu ondoren, Alemaniako Errepublika Federala (AEF) eratu zen [[britainiar]]ren [[ameriketako Estatu Batuak|estatubatuarren]] eta [[frantzia]]rren okupazio eremuak elkartuz. Urte batzuen buruan, bere burujabetasuna lortu eta [[Europar Batasuna]]ren eta [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea|NATOren]] kidea bihurtu zen. Ekialdeko zatian ([[sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietarren]] okupazio eremuan) [[Alemaniako Errepublika Demokratikoa]] (AED) osatu zen, [[Varsoviako Ituna]] sinatuz Bloke komunistaren kide izango zena.
Alemania bien arteko liskar eta arazoak bukatuta, [[1989]]ko [[azaroaren 9]]an [[Berlingo harresia|Berlingo Harresia]] ireki zuten, [[Hungaria]] eta [[Txekoslovakia]] zeharkatu zuten udako ihesaldi jendetsuen ostean. Alemania [[1990]]eko [[urriaren 3]]an [[alemaniaren birbateratzea|birbateratu]] zen eta[[Bigarren Mundu Gerra]]ko Estatu garaileen kontrol politikoa eta militarra behin betiko bertan behera uztean subiranotasun osoa berreskuratu zuen.
Alemania birbatuak [[XIX. mendea|XIX. mendeko]] ohiturak mantentzen ditu: sufragio unibertsala eta ''[[Reichstag]]''aren garaian garatu zen Parlamentuaren egitura. Lurraldearen jarraitasuna ere mantendu du: [[Bi gehi Lau Akordioa]]k, Alemania birbatuaren hasierako nazioarteko akta izan zenak, "Alemania Txikia"ren ideia berretsi du. [[1950]]. urtean, [[Robert Schuman]]ek (alemaniar jatorriko Frantziako ministroak) bere [[Schuman Adierazpena|adierazpena]] egin zuenetik, herrialde bien arteko harremanak [[Europar Batasuna]]ren motor bihurtu ditu.
== Gobernua eta administrazioa ==
=== Banaketa administratiboa ===
{{sakontzeko|Alemaniaren banaketa administratiboa}}
==== Estatuak ====
[[Fitxategi:Karte Deutsche Bundesländer (nummeriert).svg|300px|eskuinera]]
Alemania 16 estatu autonomotan banatuta dagoen [[Errepublika federal|Errepublika Federala]] da: ''Länder'' edo ''Bundesländer'' deritze, singularrean Bundesland.
{| class="wikitaula"
![[Alemaniaren banaketa administratiboa|Estatua]] !! [[Hiriburu (politika)|Hiriburua]] !! colspan="2"| [[Aleman]]ez
|-
|[[Fitxategi:Flag of Baden-Württemberg.svg|25px]] 1. – [[Baden-Württemberg|Baden-Wurttemberg]]||[[Stuttgart]]||Baden-Württemberg||Stuttgart
|-
|[[Fitxategi:Flag of Bavaria (lozengy).svg|25px]] 2. – [[Bavaria|Baviera]]||[[Munich]]||Bayern||München
|-
|[[Fitxategi:Flag of Berlin.svg|25px]] 3. – [[Berlin]]||Hiri-Estatua||Berlin||''Stadtstaat''
|-
|[[Fitxategi:Flag of Brandenburg.svg|25px]] 4. – [[Brandenburgo]]||[[Potsdam]]||Brandenburg||Potsdam
|-
|[[Fitxategi:Flag of Bremen.svg|25px]] 5. – [[Bremen (estatua)|Bremen]] ([[Bremerhaven]] barnean duelarik)||[[Bremen (hiria)|Bremen hiria]]||Bremen||Bremen
|-
|[[Fitxategi:Flag of Hamburg.svg|25px]] 6. – [[Hanburgo|Hamburgo]]||Hiri-Estatua||Hamburg||''Stadtstaat''
|-
|[[Fitxategi:Flag of Hesse.svg|25px|border]] 7. – [[Hessen]]||[[Wiesbaden]]||Hessen||Wiesbaden
|-
|[[Fitxategi:Flag of Mecklenburg-Western Pomerania.svg|25px]] 8. – [[Mecklenburg-Aurrepomerania]]||[[Schwerin]]||Mecklenburg-Vorpommern||Schwerin
|-
|[[Fitxategi:Flag of Lower Saxony.svg|25px]] 9. – [[Saxonia Beherea]]||[[Hannover]]||Niedersachsen||Hannover
|-
|[[Fitxategi:Flag of North Rhine-Westphalia.svg|25px]] 10. – [[Ipar Renania-Westfalia]]||[[Düsseldorf]]||Nordrhein-Westfalen||Düsseldorf
|-
|[[Fitxategi:Flag of Rhineland-Palatinate.svg|25px]] 11. – [[Renania-Palatinatua]]||[[Mainz]]||Rheinland-Pfalz||Mainz
|-
|[[Fitxategi:Flag of Saarland.svg|25px]] 12. – [[Sarre]]||[[Saarbrücken]]||Saarland||Saarbrücken
|-
|[[Fitxategi:Flag of Saxony.svg|25px]] 13. – [[Saxonia]]||[[Dresden]]||Sachsen||Dresden
|-
|[[Fitxategi:Flag of Saxony-Anhalt.svg|25px]] 14. – [[Saxonia-Anhalt]]||[[Magdeburg]]||Sachsen-Anhalt||Magdeburg
|-
|[[Fitxategi:Flag of Schleswig-Holstein.svg|25px]] 15. – [[Schleswig-Holstein]]||[[Kiel]]||Schleswig-Holstein||Kiel
|-
|[[Fitxategi:Flag of Thuringia.svg|25px]] 16. – [[Turingia]]||[[Erfurt]]||Thüringen||Erfurt
|}
==== Administrazio barrutiak ====
Alemania 402 administrazio barrutitan zatiturik dago. Horietatik 295 [[Zerrenda:Alemaniako landa barrutiak|landa barrutiak]] dira (''Landkreise''); eta beste 107ak [[Zerrenda:Alemaniako hiri barrutiak|hiri barrutiak]] dira (''Kreisfreie Städte'' / ''Stadtkreise'') barruti horietako bakoitza hiri bat baita.
==== Alemaniako hiri nagusiak ====
{{sakontzeko|Alemaniako hiri nagusien zerrenda}}
# [[Berlin]] – 3.275.000 biztanle ([[2010]]);
2. [[Hanburgo]] – 1.686.100;
3. [[Munich|München]] – 1.185.400;
4. [[Kolonia (Alemania)|Köln]] – 965.300;
5. [[Frankfurt am Main|Frankfurt]] – 648.000;
6. [[Essen]] – 588.800;
7. [[Dortmund]] – 587.600;
8. [[Stuttgart]] – 581.100;
9. [[Düsseldorf]] – 568.900;
10. [[Bremen]] – 527.900.
=== Politika ===
==== Gobernua ====
'''Alemania Errepublika Federala''' herrialde demokratikoa da. Gaurko sistema politikoak [[1949]]ko Konstituzioan edo ''[[Alemaniako Errepublika Federalerako Oinarrizko Legea|Grundgesetzen]]'' (lege nagusia) du oinarri. Sistema parlamentarioa da eta Parlamentuak gobernua burua edo ''[[Alemaniako kantziler|Bundeskanzler]]'' (Kantzelari Federala) hautatzen du.
Parlamentua edo ''[[Bundestag]]'' (Biltzar Federala), lau urtean behin hautatzen da, ordezkaritza zuzena eta proportzionala bateratzen dituen sistema korapilatsu baten bidez. Hamasei ''[[Alemaniaren banaketa administratiboa|Bundesländer]]''rek (Estatu federatuak) ''[[Reichstag|Bundesraten]]'' (Kontseilu Federala) ordezkaritza dute, honek —gaiaren arabera— ''[[Bundestag]]''ek baino garrantzi handiagoa izan dezake. Batzuetan bi ganbaren arteko liskarrak daude eta administrazio arazoak agertzen dira.
Estatu burua ''[[Bundespräsident]]a'' (presidente federala) da, baina ordezkaritza eta zeremonial zereginak baino ez dauzka.
==== Europako Batasuna ====
[[Europar Batasuna|Europar Batasunean]], Alemania da [[Europako Parlamentua]]n ordezkaritza handiena duen Estatua, Batasuneko estaturik populatuena baita. Honetaz gain, [[Günter Verheugen]] alemaniarra [[2004]]-[[2009]] urteetarako [[Europako Batzordea|Europar Komisioaren]] presidenteordea da.
[[2007]]. urteko lehendabiziko seihilabetekoan, Alemania izan da txandakako [[Europar Batasunaren Kontseiluko Presidentea]]. Ohiturari jarraituz, [[Angela Merkel]] gobernuburua izan arren [[Frank-Walter Steinmeier]] kanpo-harremanetako ministroa izan da [[Europar Batasuneko Presidentea]]. Alemaniak aurrera eraman dituen egitasmo garrantzitsuenak [[2020]]. urterako Europako Batasunean %20 [[energia berriztagarri|energi iturri berriztagarriak]] erabiltzea eta "Berlingo Deklarazioa" izan dira. [[2007]]koa Alemaniak presidentzia daukan hamabigarren aldia izan da. Aurrekoa, [[1999]]. urteko lehendabiziko seihilabetekoan izan zen, orduan [[Joschka Fischer]] izan zen presidentea.
=== Armada ===
Alemaniako Armada edo ''[[Bundeswehr]]'' bost ataletan banatuta dago: Lurreko Armada (''[[Heer]]''), Itsasokoa (''[[Bundesmarine]]''), Airekoa (''[[Luftwaffe]]''), Mediku Zerbitzu Zentralak eta ororen zerbitzuan aritzen diren komando taldeak. Bake garaian, Defentsako ministroak eta kantzelariak zuzentzen dute ''Bundeswehr''. Guda garaian, ordea, kantzelariari berari dagokio agintea.
Bederatzi hilabeteko soldadutza nahitaezkoa da Alemanian, eta Gobernuak [[Barne produktu gordin|BPGaren]] % 1,6 armadan xahutzen du. Alemaniako Armada, bere teknologia handiari esker, [[Bonba nuklear|arma nuklearrak]] egiteko gai da, bere gobernuak hala aginduz gero. Alemaniako industria militarrak [[tanke|gerra-gurdiak]], ibilgailu korazatuak, artilleria, [[itsaspeko]]ak eta guda-ontziak egiten ditu. Arma gehienak ''Bundeswehr''rek berak edo [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea|NATOko]] aliatuek erabiltzen dituzte.
== Demografia ==
Alemania [[Europar Batasuna]]ren estaturik populatuena da. Hala ere, azken hamarkadetan, jaiotza-tasaren jaistea eta bizi-itxaropenaren gehitzea direla eta, biztanleriaren batezbestekoa zahartu egin da eta immigrazioak eutsi dio demografia-mailaren egonkortasunari. Alemanian 7 milioi atzerritar bizi dira, asilo-politikoa dutenak eta gonbidatutako langileak (''Gastarbeiter''), gehienbat.
Iparraldean [[danimarka]]r gutxiengo bat bizi da eta [[Saxonia]]n [[eslovenia]]rrak daude. [[Frisiera]] hizkuntza, [[ingeles]]etik gertuen dagoen hizkuntza, ama hizkuntza da 12.000 alemaniar baino gehiagorentzat. Ipar Alemaniako herri txiki batzuetan oso hedatua dago [[behe-aleman|behe-saxoiera]].
Immigrazioaren atalean, [[turkia]]rrak aipatu behar, 2,3 milioi lagun baitira. Horiez gain [[kroazia]]r, [[italia]]r, [[errusia]]r eta [[polonia]]rrak ere asko dira.
[[2010]]. urtean, Alemaniak 81.799.600 bizilagun zituen. [[2014]]ko [[abenduaren 16]]an jakin zenez, 16,2 milioi herritar, biztanleria osoaren %20,3, [[pobrezia]]n edo bazterketa sozialean bizi ziren [[2013]]an<ref>[http://www.berria.eus/paperekoa/5002145/017/003/2014-12-17/20.htm «%20»], ''Berria'', 2014-12-17</ref>.
== Ekonomia ==
{{sakontzeko|Alemaniako ekonomia}}
Bere ekonomiaren garapena dela eta, Alemania gaur egungo munduko hirugarren potentzia da, Europako lehendabizikoa. [[2006]]an bere [[Barne produktu gordin|Barne Produktu Gordina]] (BPG) 3 bilioi US dolar baino gehiagokoa zen. Industria arloko jarduera nagusiak garraio-materiala, aparatu elektriko eta elektronikoak, [[makineria]], produktu kimikoak, material sintetikoak eta elikadura prozesatuak.
Alemania aberastasun-gunea da eta bere itzala [[Erdialdeko Europa]] osoan hedatzen da. Errepide azpiegitura zabala eta bizi-maila altua du. Munduko herrialderik garatuenetako bat da zalantzarik gabe.
[[Joschka Fischer]] kanpo-harremanetako ministro ohiaren esanetan, Alemania «esportazioaren munduko txapelduna» da, [[2004]] urtetik izan duen kanpo-merkataritzaren saldo positiboari esker. [[1999]]an Alemaniako komertzioaren ia %78a herrialde garatuenekin egin zen; [[Europar Batasuna|Europar Batasunerako]] esportazioak %54a ziren eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetara]] berriz %10a baino ez zen bidali.
''[[Deutsche Bundesbank]]''ek (Banku Zentralak) eta [[Europako Banku Zentrala]]k (EBZ) [[Frankfurt am Main|Frankfurt]] hirian dute bere egoitza.
[[2015]]eko urtarrileko datuen arabera, 42,6 milioi langile zeuden Alemanian<ref>[http://www.berria.eus/paperekoa/5401800/012/006/2015-01-06/426.htm «42,6»], ''Berria'', 2015-01-06</ref>.
== Azpiegiturak ==
=== Garraioak ===
==== Autobideak ====
[[1930eko hamarkada]]n [[Hirugarren Reicha]]k munduko lehenengo autobide-sarea egiten hasi zenetik, Alemaniak 11.980 kilometro autobide (''Autobahnen'') dauzka. Gainontzeko errepideek 40.000 kilometro osatzen ditzute gainera eta kilometro guzti hauei ondorioz Alemania munduko ibilgailu dentsitate handiena duen herrialdea da. Autobide guztiak doakoak dira ibilgailu pribatuentzat; baina [[2005]] eta gero, kamioiek satelite bidez kontrolatzen den bidesaria ordaindu behar dute (ordainketa kilometroen araberakoa da).
==== Ubideak ====
Alemania [[ubide]]ak eraikitzen ere munduko lehena da. [[XIX. mendea|XIX. mendetik]] aurrea kanalek indar handia hartu zuten. [[Kielgo ubidea]] adibidez, [[Baltikoa]] eta [[Ipar itsasoa|Ipar Itsasoa]] lotzen dituena, oso garrantzitsua da. Beste batzuk aipatzekotan hor daude [[Rhin-Main-Danubio ubidea]], [[Dortmund]]-Emsekoa eta [[Elba-Lübeck Kanala]] besteak beste.
==== Aireportuak ====
{{Graph:Street map with marks | lat=50 | lon=8.5 | zoom=5 | width = 900 | height = 600 | wdqs=
SELECT DISTINCT ?airport ?coord ?range
WHERE
{
?airport wdt:P31 wd:Q1248784 ;
?range wd:Q183;
wdt:P625 ?coord.
}
}}
=== Energia ===
Bestetik, [[energia berriztagarri|energi iturri berriztagarriak]] gero eta inportanteagoak dira herrialdearen garapenean, batez ere [[90 Aliantza/Berdeak|Bündnis 90 / Die Grünen]] partidu ekologista gobernu federalean sartu zenetik. [[Friburgo]]ko [[Vauban (Friburgo)|Vauban]] ekoauzoak esate baterako [[eguzki-energia|eguzki energia]] baliatzeko instalazio modernoak ditu.
=== Industria ===
Alemaniako eskualde industrializatu handiek, hala nola [[Ruhr|Ruhr eskualdea]], [[Rhin-Main eskualdea]] edo [[Westfalen-Rheinland-Pfalz]] eskualdeak, bere oinarri industrialari zerbitzuen esparrua ere gehitu eta garapen ekonomiko handia izan dute.
== Zientzia eta teknologia ==
[[Fitxategi:Albert Einstein Head.jpg|thumb|200px| [[Albert Einstein]]]]
Alemania zientzilari handiak eman dituen herrialdea izan da. XVI mendean [[Johannes Kepler]]rek planeten mugimenduak deskribatu zituen. XIX mendean [[Theodor Schwann]] eta [[Matthias Jakob Schleiden|Jakob Schleidenek]] [[Teoria zelular]]ra formulatu zuten eta inoizko matematikari handienetakoa izan den [[Carl Friedrich Gauss]]ek bere legeak ezarri zituen.
XX mendean [[Nobel Sariak]] banatzen hasi ziren eta lehenengo hamarkadetan alemaniarrek sari ugari eskuratu zituzten. Hauetaz gain badaude zientzilari aipagarriak ere, hala nola [[Kontinenteen jitoa]] deskribatu zuen [[Alfred Wegener]] geologoa.
* [[Fisikako Nobel Saria]]: 23 saritu, tartean [[Wilhelm Conrad Roentgen]] (1901), [[Max Planck]] (1918), [[Albert Einstein]] (1921), [[Gustav Hertz]] (1925) eta [[Werner Heisenberg]] (1932).
* [[Kimikako Nobel Saria]]: 28 saritu, tartean [[Hermann Emil Fischer]] (1902), [[Adolf von Baeyer]] (1905), [[Hermann Staudinger]] (1953) eta [[Manfred Eigen]] (1967).
* [[Medikuntzako Nobel Saria]]: 17 saritu, tartean [[Robert Koch]] (1905), [[Paul Ehrlich]] (1908) eta [[Hans Adolf Krebs]] (1953, ingeles nazionalitatearekin).
Alemaniar asmakizunek munduko teknologiaren garapenean zeresan handia izan dute eta gaur egun ere oraindik oso erabiliak dira:
* [[Fonografo|Gramofonoa]], [[Emile Berliner]]k asmatua.
* [[Barne-errekuntzako motor]]ra, [[Nikolaus Otto|Nikolaus August Otto]] eta [[Rudolf Diesel]]ek asmatua.
* [[Motozikleta]], [[Gottlieb Daimler]] eta [[Wilhelm Maybach]]ek asmatua.
* [[Automobil]]a, [[Karl Benz]] eta [[Gottlieb Daimler]]rek asmatua.
* [[Autobus]]a, [[Karl Benz]] eta [[Gottlieb Daimler]]rek ere asmatua.
* [[Suziri]]a, [[Wernher von Braun]]ek asmatua.
== Kultura ==
[[File:Schwerin Palace Park Garden Mecklenburg Germany Schweriner Schloss Garten BUGA 2009.jpg|thumb|upright|[[Schweringo gaztelua]], [[Mecklenburg-Aurrepomerania|Mecklenburg]] (1358—1857)]]
{{sakontzeko|Alemanierazko literatura}}
Alemaniaren ekarpenak munduko kulturari kontaezinak dira: [[Ludwig van Beethoven|Beethoven]], [[Johann Sebastian Bach|Bach]], [[Johannes Brahms|Brahms]] eta [[Richard Wagner|Wagner]] bezalako konpositoreak; [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]], [[Gotthold Ephraim Lessing|Lessing]] eta [[Friedrich Schiller|Schiller]] poetak; [[Immanuel Kant|Kant]], [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]], [[Karl Marx|Marx]] edo [[Friedrich Nietzsche|Nietzsche]] filosofoak, eta [[Alexander von Humboldt|Humboldt]], [[Albert Einstein|Einstein]], [[Max Planck|Planck]] eta [[Carl Friedrich Gauss|Gauss]] zientzialariak.
[[Aleman]]a behin [[Erdialdeko Europa]]ko ''lingua franca'' zen. Hori dela eta Europako pertsona ospetsu batzuk, alemanak izan ez arren, Alemaniako kulturaren barnean daude: [[Wolfgang Amadeus Mozart]], [[Franz Kafka]] edo [[Nikolas Koperniko]] adibidez.
Hil arte, [[Literaturako Nobel Saria]] duen [[Günter Grass]] zen egungo Alemaniako kulturaren erreferentzia.
=== Kirolak ===
[[Fitxategi:Mesut Özil.jpg|thumb|left|200px|Alemaniako Futbol selekzioa]]
[[Fitxategi:Michael Schumacher-I'm the man (cropped).jpg|thumb|left|200px|[[Michael Schumacher]]]]
==== Datu orokorrak ====
Alemaniako Kirol Federakundeak (DSB) ia 27 milioi kide ditu. Haren datuen arabera, biztanleriaren herenak kirola egiten du herrialdean diren 127.000 instalazioetan. Azken urteotan, DSBk kirol [[paralinpiar Jokoak|paralinpikoentzako]] baliabideak gehitu egin ditu.
Alemaniaren parte-hartzea [[Olinpiar Jokoak|Joko Olinpikoetan]] betidanik nabarmendu da. Alemaniak bitan antolatu du gertaera: [[1936]]an [[Berlin]]en eta [[1972]]an [[Munich]]en.
==== [[Futbol]]a ====
Alemaniako Futbol Federazioak (DFB) 26.000 klub baino gehiago ditu, 6 milioi kiderekin (munduan kide gehien duen federazioa). Hain da kirol hori han famatua, ezen [[Alemaniako futbol selekzio nazionala|Alemaniako Futbol Selekzioak]] lautan lortu baitu [[Munduko Futbol Txapelketa|Munduko Koparen]] txapelduna izatea ([[1954]], [[1974]], [[1990]] eta [[2014]]). Era berean, [[Munduko Futbol Txapelketa]] bitan antolatu dute: [[1974ko Munduko Futbol Txapelketa|1974an]] eta [[2006ko Munduko Futbol Txapelketa|2006an]]. Klub mailan [[FC Bayern München]] da talderik handiena, lau aldiz irabazi baitu [[UEFAko Txapeldunen Liga]] eta birritan [[Kontinente arteko Futbol Kopa]]. Alemaniako futbol txapelketa nagusiak [[Bundesliga]] eta [[Alemaniako Futbol Kopa|Alemaniako Kopa]] dira.
==== [[Eskubaloi]]a ====
Eskubaloia Alemaniako bigarren kirol garrantzitsuena da. Selekzioak [[Munduko Eskubaloi Txapelketa|Munduko Txapelketa]] hiru aldiz irabazi du, azkenengoa 2007an etxean, finalean Polonia garaituz. Nesken selekzioak berriz lau aldiz irabazi du Munduko Txapelketa.
Klub mailan ere emaitza onak izan ditu, [[EHF Txapeldunen Liga]] 15 aldiz irabaziz gizonezkotan eta lau aldiz emakumezkoetan. Talderik onenak [[VfL Gummersbach]] (Europako txapelduna 5 aldiz), [[SC Magdeburg]] (3 Europako Kopa) eta [[THW Kiel]] ([[Alemaniako Eskubaloi Liga|Alemaniako Ligan]] garaipen gehien dituena).
==== [[1 Formula]] ====
[[Michael Schumacher]] alemaniarra da txapelketa gehien irabazi dituen pilotua, 7 hain zuzen ere. Azken bi txapelketak beste alemaniar batek irabazi ditu, [[Sebastian Vettel]]ek. Bederatzi garaipen hauekin [[Erresuma Batua]]ren ondoren bigarren herrialdea da garaipen kopurutan.
==== [[Txirrindularitza]] ====
* [[Jan Ullrich]]ek [[Frantziako Tourra]] (1997), [[Espainiako Vuelta]] (1999) eta [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Erlojupeko Txapelketa]] birritan (1999, 2001) irabazi ditu.
* [[Erik Zabel]]ek sei aldiz irabazi du [[Frantziako Tourra|Frantziako Tourreko]] Erregulartasunaren Saria eta beste hiru aldiz [[Espainiako Vuelta|Vueltakoa]].
* [[Tony Martin]] da azkenengo [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Erlojupeko Txapelduna]].
* [[Rolf Wolfshohl]]ek 60. hamarkadaren hasieran hiru aldiz irabazi zuen [[Ziklo-kroseko Munduko Txapelketa]] eta 80. hamarkadan [[Klaus-Peter Thaler]]rek birritan.
==== Tenisa ====
[[Steffi Graf]]ek Grand Slameko 22 txapelketa irabazi zituen eta [[Boris Becker]]rek sei. 80. hamarkada arrakastatsua izan zen Alemaniarrentzat, garaipen indibidualez gain selekzioak ere hiru aldiz irabazi baitzuen [[Davis Kopa]].
==== Kirolariak ====
* [[Franz Beckenbauer]] ([[1945]]–), futbolaria.
* [[Boris Becker]] ([[1967]]–), tenislaria.
* [[Steffi Graf]] ([[1969]]–), tenislaria.
* [[Michael Schumacher]] ([[1969]]–), [[1 Formula]]ko gidaria.
* [[Jan Ullrich]] ([[1973]]–), txirrindularia.
* [[Dirk Nowitzki]] ([[1978]]–), saskibaloi jokalaria.
* [[Sebastian Vettel]] ([[1987]]–), [[1 Formula]]ko gidaria.
== Alemaniar ezagunak ==
* [[Johann Sebastian Bach]] ([[1685]]–[[1750]]), musikagilea.
* [[Johann Wolfgang von Goethe]] ([[1749]]–[[1832]]), filosofoa eta idazlea.
* [[Wilhelm von Humboldt]] ([[1767]]–[[1835]]), filosofo, hizkuntzalari eta diplomatikoa.
* [[Ludwig van Beethoven]] ([[1770]]–[[1827]]), musikagilea.
* [[Grimm anaiak]] ([[1785]]–[[1863]]), idazleak.
* [[Robert Schumann]] ([[1810]]–[[1856]]), musikagilea.
* [[Richard Wagner]] ([[1813]]–[[1883]]), musikagilea.
* [[Otto von Bismarck]] ([[1815]]–[[1898]]), politikaria.
* [[Johannes Brahms]] ([[1833]]–[[1897]]), musikagilea.
* [[Robert Koch]] ([[1843]]–[[1910]]), medikua.
* [[Emanuel Lasker]] ([[1868]]–[[1941]]), xake jokalaria.
* [[Thomas Mann]] ([[1875]]–[[1955]]), idazlea.
* [[Hermann Hesse]] ([[1877]]–[[1962]]), idazlea.
* [[Bertolt Brecht]] ([[1898]]–[[1956]]), idazlea.
* [[Marlene Dietrich]] ([[1901]]–[[1992]]), aktorea.
* [[Günter Grass|Gunter Grass]] ([[1927|1927–]][[2015]]), idazlea.
* [[Helmut Kohl]] ([[1930]]–), politikaria.
* [[Franz Beckenbauer]] ([[1945]]–), futbolaria.
* [[Angela Merkel]] ([[1954]]–), politikaria.
* [[Fanny Mendelssohn]]([[1805]]–[[1847]]), musikagilea.
* [[Felix Mendelssohn]], musikagilea.
==Erreferentziak==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo loturak ==
{{commonskat}}
{{Atari|Alemania|Alemania}}
| 