|
Nabarmena denez, [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoa gainditzen zuen eremuan erabiltzen zen euskara. Hala ere, badirudi [[Nerbio-sistema|Nerbiotik]] harago eta [[Ebro]] ibarrean euskarak oso goiz egin zuela atzera, eta zenbait tokitan euskara ez zela hizkuntza bakarra, baizik eta beste hizkuntza batzuekin batera erabiltzen zela. Hasieran, [[zelta hizkuntzak|zelta hizkuntzen]] aurrean atzera egin omen zuen, eta [[latin]]aren aurrean geroago.
=== EuskararenErromatar hedaduraInperioaren azkenondorengo mendeetanaldaketak ===
[[Fitxategi:Linguistic map Southwestern Europe-en.gif|thumb|300px]]
[[Fitxategi:Euskararen atzerakada1.png|thumb|300px|Euskararen balizko hedaduraren garapena azken 2000 urteetan]]
{{zuzendu|Errepasoa egin behar zaio atal honi}}
Kristo ondorengo III. mendean, [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa]]ren gainbehera hasi zen. Horrek euskal gizartea nekazaritzara bultzatu zuen mende batzuetan zehar. Ondorioz, latinaren eragina moteldu egin zen eta euskararen eremua sendoagotu zen bere bizi-espazioan.<ref name=kronoogiaEJ>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen historia zertzeladak: kronologia|egilea=Eusko Jaurlaritza|url=http://www.euskara.euskadi.eus/r59-738/eu/contenidos/informacion/hist_zertzeladak_kronologia/eu_7400/hist_zertze_kronologia.html|argitaletxea=Eusko Jaurlaritza|sartze-data=2019-01-07}}</ref>
* K. a. II. mendean, [[Antzinako Erroma|erromatarrak]] sartu ziren iberiar [[penintsula]]n eta [[latin]]a ezarri zen. [[Latin]]ak garaiko euskara inguratzen zuten hizkuntza guztiak irentsiko ditu. [[Euskal Herria]]k, ostera, eutsi egin zion oro har bere hizkuntzari. Dena den, euskarak ere lur eremu handiak galdu zituen: Iparraldeko [[Akitania]], [[Aragoi]], [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] eta [[Araba]]ko hegoaldea…
* V. mendean, [[erroma]]tar inperioa deuseztatzen ari zela herri [[germania]]r multzo batzuk ([[bandalo]]ak, [[suebo]]ak, eta [[alano]]ak) [[Pirinioak]] zeharkatzeari ekin zioten.
*Hurrengo VI.mendeetan, mendeanlatinak, frankoekbeste iparraldetikhainbat bultzaturiklekutan bezala, [[bisigodo]]aktokian sartutokiko zirenhizkuntza penintsulanerromanikoak eman zituen. HauekGeroago, [[antzinakolatin germaniarrak|germaniarren]]arruntaren arteanaldaera nolabaithorien aurreratuenakbilakaerak edogaskoi zibilizatuenak”.bihurtu [[Bisigodoenziren Erresuma|ErresumaPirinioen Bisigodo]]aiparraldean sortukoeta zutengaztelania, [[penintsula]]nafar-erromanikoa iaeta osoaaragoiera menpeanhegoaldean. hartu ondorenVI. [[Antzinakomendean, Erroma|Erromatar]]rekeuskararen ezeremuko bezalaiparraldera [[bisigodofranko]]ekak harremaneta txarra izan zituztenhegoaldera [[euskaldunbisigodo]]ekin; ia hiru mendean etengabeko gerranak arituiritsi ziren. [[IberiarIparraldean penintsula]]neuskarak latinizazioakatzerakada sustraigeografikoa sakonakjasan zituen etazuen, [[bisigodo]]enbaina erresumahegoaldean gorabehera,bisigodoen latinakeragina (edoaskoz honentxikiagoa formaizan bilakatuak) bizirik iraun zuen, euskarak bezalazen. Bisigodoak eurak ere latinizatu egin ziren eta VII menderako penintsulan ia galdua zuten euren hizkuntza. Hala ere, herri [[antzinako germaniarrak|germaniarrek]] zenbait hitz utzi zituzten: ''gerra'', ''xaboi'', ''sala'', ''harpa'', ''gisa'', edo ''arropa''...
* VIII. mendean, [[arabiar]]rak penintsulan sartzen hasi ziren 711. urtetik aurrera, zapi urtean penintsula ia osoa mende hartu zuten, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] mugaraino. 700 urte igaro zuten arabiarrek penintsulan, Gaztelak hasitako gerraren ondorioz kanporatu zituzten arte.
*VIII. mendean, [[arabiar]]rak iritsi ziren Nafarroaren eta euskararen eremuaren hegoaldera. Geroago, X. mendeanmende inguruan, kristauenerreinu Errekonkistakristauek erresumaarabiarrak musulmanenhegoalderantz kontrabultzatzen hasi zen.zirenean, Errekonkistakhutsik geratutako lurren birpopulatzeak ekarrigertatu zituenezziren, hizkuntzaneta ondorioeuskarari batzukdagokionez eraginzenbait zituenondorio Euskalizan Herrianzituen. Batetik, badirudi euskaldunak hegoaldean ugaritu zirela. [[Araba]]ko hegoaldean, [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxan]], [[Burgos]]en eta [[Soria]]n eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] erdialdetik hegoaldera. Bestetik, [[Bizkaia|Bizkaiko]] mendebaldean, [[Enkarterri]]an, hiztun erromanikoak sartu zirenez, bertako hainbat tokitako euskara galdu egin zen.
* XI. eta XII. mendeen artean, Gaztelako Erresumak [[Bizkaia]] (1180), [[Araba]] (1199) eta [[Gipuzkoa]] (1200) bereganatu zituen. Sarritan interpretatzen da gertaera horiek ekarri zutela Euskal Herriko administrazioetan hizkuntza ofiziala gaztelania izatea. Izan ere, garai hartan garatzen ari zen [[gaztelania]]. Euskararen mugetan jaio zen eta Errekonkistan lortutako botere politikoaren bidez, [[Gaztela]]k menderatuz joan zen lurraldeetan ezarri zuen, beste erromantze batzuk zokoratuz. [[Nafarroako Erresuma]]ri dagokionez, Nafarroako errege [[Antso VII.a Nafarroakoa|Antso Azkarraren]] garaian euskara ''[[lingua navarrorum]]'' izendatu zen (1167) alegia, nafarren hizkuntza.
* XIII–XVI mendeen artean, [[Gaztelako Erresuma]]k Nafarroako Erresuma konkistatzea amaitu zuen (1200–1512). Beraz, botere politikoaren hizkuntza idatzia (gutxi batzuek zerabiltena) [[erromantze nafarra]] izatetik [[Gaztelania]] izatera pasatu zen. ▼
* XVI–XVII. mendeek gure literatura idatziaren hasiera markatu zuten. Izan ere, 1545. urtean argitaratu zen lehen liburua euskaraz "[[Linguae vasconum primitiae|Linguae Vasconum Primitiae]]". Poema liburua da eta haren autorea, [[Bernart Etxepare]], Nafarroa Behereko herri txiki bateko apaiza izan zen. Hala ere, gogoratu behar da 1539. urtean [[Frantzisko I.a Frantziakoa|Frantzisko I]]. Frantziako erregeak [[latin]]aren ordez administrazioan frantsesa erabiltzeko agindua ezarri zuela eta [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] hizkuntza [[Gaskoi (hizkuntza)|gaskoia]] izatetik [[frantses]]a izatera pasatu zen. Hala bada, ez agirietan, ez testu teknikoetan euskarak ez zuen zabalkunderik izan. Hegoaldean, hizkuntza mintzatuari dagokionez, [[Araba]]ko hegoaldeko hainbat eskualdetan eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] hegoaldean gaztelaniak euskarari gaina hartzen jarraitu zuen poliki-poliki. Euskarak eusten zion, nola edo hala, baina galdua zuen prestigioaren eremua. Euskara ezin zen erabili erakundeetan, ez eskolan... eta galtzeko atea zabalik geratu zen. ▼▲* XIII–XVI mendeen artean, [[Gaztelako Erresuma]]k Nafarroako Erresuma konkistatzea amaitu zuen (1200–1512). Beraz, botere politikoaren hizkuntza idatzia (gutxi batzuek zerabiltena) [[erromantze nafarra]] izatetik [[Gaztelania]] izatera pasatu zen.
* XVIII. mendean, euskarak atzerakada handia izan zuen [[Araba]]ko lautadan, beteak beste, [[Gasteiz]] hiria ([[bizkaiera|mendebaldeko euskararen]] sorgune nagusia izan zena) ordurako erabat erdaldundua zelako, eta handik eragin erdaltzailea zetorrelako inguruko lurretara. Ipar Euskal Herrian, [[Frantziako Iraultza|Iraultza Frantsesaren]] garaipenak (1789) [[foru]]ak deuseztatu zituen; geroago, 1793. urtean [[frantses]]a nahitaez erabiltzeko betebeharra ezarri zen legez. Bestalde, euskarak lurralde zati handi bat eta hiztun kopuru handi bat galdu zuen Nafarroa Garaian. Euskaldunen Amerikarako joerak ere Euskal Herriko landagune askotan (euskaldunenetan, beraz) eragin handia izan zuen. Mendearen bukaera aldean, gainera, [[euskal Herria|euskal herriaren]] historia garaikidea markatuko zuten gertakari erabakigarriak izan ziren: foruak deuseztatzea, [[industrializazio]]aren hasiera eta euskal nazionalismoaren eta sozialismoaren hastapenak. ▼
▲* XVI–XVII. mendeek gure literatura idatziaren hasiera markatu zuten. Izan ere, 1545. urtean argitaratu zen lehen liburua euskaraz "[[Linguae vasconum primitiae|Linguae Vasconum Primitiae]]". Poema liburua da eta haren autorea, [[Bernart Etxepare]], Nafarroa Behereko herri txiki bateko apaiza izan zen. Hala ere, gogoratu behar da 1539. urtean [[Frantzisko I.a Frantziakoa|Frantzisko I]]. Frantziako erregeak [[latin]]aren ordez administrazioan frantsesa erabiltzeko agindua ezarri zuela eta [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] hizkuntza [[Gaskoi (hizkuntza)|gaskoia]] izatetik [[frantses]]a izatera pasatu zen. Hala bada, ez agirietan, ez testu teknikoetan euskarak ez zuen zabalkunderik izan. Hegoaldean, hizkuntza mintzatuari dagokionez, [[Araba]]ko hegoaldeko hainbat eskualdetan eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] hegoaldean gaztelaniak euskarari gaina hartzen jarraitu zuen poliki-poliki. Euskarak eusten zion, nola edo hala, baina galdua zuen prestigioaren eremua. Euskara ezin zen erabili erakundeetan, ez eskolan... eta galtzeko atea zabalik geratu zen.
▲* XVIII. mendean, euskarak atzerakada handia izan zuen [[Araba]]ko lautadan, beteak beste, [[Gasteiz]] hiria ([[bizkaiera|mendebaldeko euskararen]] sorgune nagusia izan zena) ordurako erabat erdaldundua zelako, eta handik eragin erdaltzailea zetorrelako inguruko lurretara. Ipar Euskal Herrian, [[Frantziako Iraultza|Iraultza Frantsesaren]] garaipenak (1789) [[foru]]ak deuseztatu zituen; geroago, 1793. urtean [[frantses]]a nahitaez erabiltzeko betebeharra ezarri zen legez. Bestalde, euskarak lurralde zati handi bat eta hiztun kopuru handi bat galdu zuen Nafarroa Garaian. Euskaldunen Amerikarako joerak ere Euskal Herriko landagune askotan (euskaldunenetan, beraz) eragin handia izan zuen. Mendearen bukaera aldean, gainera, [[euskal Herria|euskal herriaren]] historia garaikidea markatuko zuten gertakari erabakigarriak izan ziren: foruak deuseztatzea, [[industrializazio]]aren hasiera eta euskal nazionalismoaren eta sozialismoaren hastapenak.
{{paperezko aipua|Hizkuntza berezia da, hitzetan, osakuntzan eta ahoskeran, eta arrotzentzat ulertezina da, baita hitzik ñimiñoenetan ere. Gaur egun mendialdera jotzen ari da atzera, hamarkadaz hamarkada atzerago, alde guztietatik eraso egiten baitzaio, nazioaren alde ilustratuenak gutxietsia ama gaiztoa bailitzan, eta pentsatzekoa da gainbehera gero eta nabarmenagoa izango dela hemendik aurrera. Mende baten buruan, beharbada, hizkuntza bizien artetik desagertua izango da. | Wilhem von Humboldt (1801). II. faszikulua. ''Euskaldunen herrian barrena''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=1801. Euskaldunen herrian barrena. Wilhem von Humboldt|hizkuntza=eu|url=http://www2.gipuzkoakultura.net/humboldt/eus/gaiak.php|aldizkaria=www2.gipuzkoakultura.net|sartze-data=2018-11-26}}</ref>}}
* 1800. urterako [[Araba]]ko euskararen galtzea ia erabat burutugauzatu zen, iparraldeko hainbat ibarretan izan ezik, eta [[Nafarroa Garaia]]n atzerapena nabarmena egin zen. Nafarroa Garaiko erdialde guztian, [[Iruñerria]]n eta [[Pirinioak|Pirinioetako]] ibar batzuetan euskara desagertzen edo ahultzen ari zen garai hartan. Mende hartan [[Euskal Herria]]k pairatu zituen etengabeko gerrek eta haien ondorioz gertatu zen foruen edo lege zaharren galerak bizkortu egin zuten euskararen atzerakada.
* Gaur egun euskararen transmisio naturalari eutsi dion eremua honako hau da: [[Bizkaia|Bizkaiko]] eta [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] lurralde ia osoa, [[Gipuzkoa]] osoa, Nafarroa Garaiko ipar-mendebaldea eta Arabako ibar bat. Baina [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde horietaz gain, euskara nonahi entzun eta erabil daiteke. Haur eta gazte gehienenek euskaraz ikasten dute eta hiztunen kopurua etengabe igotzen ari da. Euskara, aspaldiko partez, muga estuak puskatzen ari da.
=== Gaur egungo euskararen mugak ===
|
