Tolosa: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t →Auzoak |
atalak ordenatu Ereduaren arabera |
||
32. lerroa:
== Geografia ==
[[Gipuzkoa]]ko probintziaren erdialdean dago, [[Donostia]]tik hogeita bost kilometrora. Udalerriak eremu handia hartzen du Gipuzkoako udalerrien batez bestekoarekin alderatuta, 37 kilometro koadroko azalera baitu.
=== Ingurune naturala eta klima ===
Hiria gutxi garatua zegoen garaian, ibaiak haltzadiak zeuzkan albo banatan, ibilbide osoan, galeria baten moduan. Lehen biztanle horiek harresi bat eraiki zuten babes moduan, eta baratzeak eta fruta arbolentxako eremuak jarri zituzten, elikagaiez hornitzeko, eta itzala emateko zuhaitzak arretaz aukeratu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tolosa Berdez - Tolosaldea Turismo|hizkuntza=eu|url=http://www.tolosaldea.eus/eu/que-ver/tolosa-verde|sartze-data=2017-03-16}}</ref>
[[Irudi:2016 tolosa.jpg|thumb|Tolosa eta [[Ibarra]] udalerrien ikuspegia [[Urkizu (Tolosa)|Urkizu]] auzoaren ingurutik.]]
Gero, leku faltagatik, eraikin handiak eta industrai pisuak harresiz kanpo jartzen hasi ziren. Ondoren, XIX. mende hasieran, industria bizimoduak eragindako zarata eta kiratsetik ihes egite aldera, lorategiak sustatu zituzten, lasaitzeko eta atseen hartzeko leku gisa. Berdegune horietako batzuek oraindik bizirik diraute, baita zuhaitz berezi eta dotore batzuek ere.
Tolosan lorategi natural ederrak ditu. Herria mendiz inguratua dagoenez, naturan murgilduz gero landare eta animalia anitz ikusi ahal izango dituzue, urtaro guztietan. Natura aberastasun hori dela eta, udal lurraldearen parte bat Natura 2000 Sarean dago.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tolosako auzoak - Tolosaldea Turismo|hizkuntza=eu|url=http://www.tolosaldea.eus/eu/que-ver/tolosa-verde/barrios-tolosa|sartze-data=2017-03-16}}</ref>
Tolosak biodibertsitatea zaintzen laguntzen du, lursail batzuk Ernio-Gaztumeko eta Aralarko interes komunitarioko Lekuen parte baitira (Monteskue eta urkizu auzoetako goialdea, bateti; eta Bedaio, bestetik). lursail horietan dauden animalientat oso garrantzitsuak diren zuhaitza zaharrak, saguzarren babesleku diren leizeak, hegazti sarraskijaleak elikagai bila joaten diren larreak, eta beste herrialde batzuetan desagertzeko zorian duaden landareak eta animaliak babesten dituzten basoak eta sasiak.
=== Hidrografia eta orografia ===
59 ⟶ 71 lerroa:
Inguruko mendietako hegaletan zeuden baserriak oraingo landa auzoen jatorri dira: Iurre, Berazubi, [[San Esteban (Tolosa)|San Esteban]], [[San Blas]], Izaskun, [[Amarotz]], [[Usabal]], [[Montezkue]], Belate, Belabieta, Alliri, Arramele, Iparragirre eta [[Alde Zaharra (Tolosa)|Alde Zaharra]], [[Bedaio]], [[Aldaba (Tolosa)|Aldaba]], [[Aldaba txiki]], [[Auzotxikia|Auzo Txikia]], [[Bentaundi]] eta [[Urkizu (Tolosa)|Urkizu]].
== Historia ==
254 ⟶ 200 lerroa:
Antzinakoenak eta historikoki garrantzitsuenak [[Arrameleko zubia]] eta [[Naparzubia]] dira, [[Erdi Aro]]an jatorria baidute. Gaur egun berrigoak diren [[Armeria zubia (Tolosa)|Armeria zubia]], [[Zubiberria (Tolosa)|Zubiberria]], [[Berazubiko zubia]], [[Norvegiarren zubia (Tolosa)|Norvegiarren zubia]] eta [[Iurramendiko zubia|Irurramendiko edo SAMeko zubiak]] ere udalerriaren erdiguneko egunerokotasunean berebiziko garrantzia dute.
=== Parkeak ===
*'''Zabalarreta'''. Zabalarretako parkea lorategi pribatu bat zen XIX. mendearen erdialdera. Ladislao de Zabala y Salazar, Villafuertesko kondearen semea, Gipuzkoako ahaldun nagusi eta tolosako alkate izandakoa 1874an, Victoria de Larreta andrearekin ezkondu zen. Finka bat sortu zuten eta bi abizenak lotuta jarri zioten izena jabetzari; basetxea eta zuhaiztia zeuzkaten. Trazaduragatik eta dauden espezie anitz eta garrantzitsuengatik, Zabalarretakoa da herriko parke nagusienetako bat. Erabilera publikoa 1980an eman zitzaion eta, etxebizitza berriak eraiki zituztenean, erabaki zuten parkearen jatorrizko osaerari eustea eta berdegunea parke eta lorategiak zaintzeko udal zerbitzuan sartzea. parkean zuhaitz handiak eta zelaiak dira nagusi. Zuhaitzei dagokienez, garrantzitsuenak dira Atlaseko bi zedroak (Libanotik ekarritako hazi batetik sortuak dira eta 40 metor inguru dauzkate) eta indigaztainondoak. Zabalarretako parkeko zedroak dira Tolosako zuhaitzik zaharrenak: 165 urte inguru dauzkate. Zedro horiek zuhaitz biblikoak dira, jatorriz Turkia, Siria eta Libanokoak (Libanoko banderak zedro bat dauka).
*'''Zumardiaundia'''. Dokumentu batzuen arabera, 1618. urtetik 1622. urtera Igarondo burdinola eta errota zeuden lekuan behin baino gehiagoan hartu zuten esku, Elduain ibaiko terraza batean: muino bat kendu zuten, lurra lautzeko, eta intxaurrondo baso bat moztu zuten, 50 lizar, makal eta zumar jaratzeko, lerrokatuta. hala, harresiz kanpoko eremu bat moldatu uten, udaran jendea ibil zedin. zumardiaundia asko aldatu da historian, hirigintza et azuhaitz aletik: independentziaren gerraren ondoren berraldatu egin behar izan zuten goitik behehra, frantsesen zaldiek zuhaitzen azala txikitu zutelako; 1844an, Tolosa Gipuzkoako hiriburu izendatu zutenean, hobetu eta handitu egin zuten; eta 1849. eta 1853. urteen artean izan zen handien: 17.880 m2.
*'''Elosegi Parkea'''. Zedro, altzifre, haritz, pago eta ezki baso bat da, muxar, saguzar eta hainbat anfibio eta intsekturen babeslekua. Pierre Ducasse paisajista frantses ospetsuak diseinatutako lorategi baten goiko aldea zen; lorategi haren zenbait elementu ikusgai dauzkagu oraindik ere: urmael bat, bide bihurriak, glorietak, bi iturri, bi minarete eta haitzulo bat. Lorategia San Frantzisko pasealkuan XIX. mende amaieran eraikitako Maritxo-Enea jauregitxoari zegokion; etxea La Casualidad txapel fabrika sortu zuen Elosegi familiarena zen.
*'''Iuarramendi'''. Iurramendiko oinetxean, arbustuz inguratutako zelaietan paseatzerakoan, utzi irudimenari hegan egiten. Muino hori lurraldeko leinu zaharrenaren kokaleku izan zen. Handik jaitsi zen 1212an Joanes de Iurramendi, zaldi gainean, navas de tolosako batailan Nafarroako erregeen tropekin borroka egiteko prest. urte batzuk geroago haren biloba Catalina atera zen handik, dotore-dotore jantzita, Joan de idiakezekin ezkontzeko. Senar-emazte horien seme izan zen Alonso de Idiakez, Carlos V. erregearen idazkaria.
'''2. Tolosako Ingurumen Zentroa:'''
Tolosako Ingurumen Zentroa 1994an jarri zuten martxan, Zuloaga Txiki Ingurumen Eskola izenarekin. Ordudanik, jarduerak dibertsifikatu egin dituzte, baina eutsi egin diote eramangarritasunaren aldeko konpromisoari; bgainera, arreta berezia eskaintzen diete Tolosako eta Tolosaldeako biztanleei. Alde horretatik, helburu nagusiaren lema da "orokorrean pentsatu eta tokan jardun". Gauzak horrela, ekiteko heztea da zentroaren nortasunaren ardatza.
Zehazki, eskolaren helburuak hauek dira: ingurumenaren alde jarduteko premiaz jendea jabearaztea, eskola umeentzako hezkuntza programak egitea, herritarrei gaur egungo ingurumen gaien berri ematea eta Tolosaldea ingurumen aldetik erreferente izatea.
=== Parke naturalak eta babesturiko naturguneak ===
'''a) Hernio Gatzume KBE''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tolosaldea Turismoa|hizkuntza=eu|url=http://www.tolosaldea.eus/eu/naturalmente/parques-naturales-espacios-protegidos/macizo-ernio|sartze-data=2017-03-16}}</ref>
Asteasu (Andazarrate), Larraul, Alkiza, Hernialde, Tolosa (Aldaba eta Urkizutik), Albiztur eta Bidania-Goiatz. Toki hauetatik gerturatu daiteke Hernio Gatzumeko KBE-ra.
Hernioko mendigunea ere oparoa da historia, usadio eta kondaira kontuetan. Gune natural zoragarri hori mendizale eta txangozale askoren topalekua da. Gailur ezagunenak Ernio (1.075 m.), Mako (1.066 m.), Uraitz (1.018 m.) eta Erniozabal (1.018 m.) dira. Mendi lerro berean, Intxur (765 m.) izeneko tontorrean, burdin Aroko defentsarako barrtui baten aztarnak geratzen dira. Gailurretatik gertuago Mendikuteko (803 m.) gotorlekua dago, XI–XII. mendeen artean eraikia. Gotorlekua eta ondoko kobazuloa hainbat kondairaren eszenatoki dira.
[[Fitxategi:Hernioko panoramika Txurrotik.png|thumb|center|800px|Hernio mendilerroaren panoramikoa.]]
'''b) Aralarko Parke Naturala'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tolosaldea Turismoa|hizkuntza=eu|url=http://www.tolosaldea.eus/eu/naturalmente/parques-naturales-espacios-protegidos/parque-natural-aralar|sartze-data=2017-03-16}}</ref>
[[Fitxategi:Baserriak eta Txindoki.jpg|thumb|Aralar neguan. Txindokiko tontorra Tolosaldeako aldetik ikusia]]
Aralarreko parkea magikoa eta esanguratsua da. Kare harrizko mendiguneak, ibaiak eta errekatxoak, landaretza eta fauna aberatsa, mitoak eta kondairak, hura dena ikustean bisitariak liluratuak geratzen dira. Altuera, zabalera, luzoruaren erabilera eta balio naturalei dagokienez Aralar mendigune gailurrak zapaltzeko, ordea, eskarmentu pixka bat behar da. Tontor guztien artean, Txindokiko silueta nabarmentzen da (1.346 m.) Euskal herriko tontor ezagunenetako bat inondik ere.
Mendigunearen erdialdea larrerako erabiltzen da. Bertan dabilen aziendari dagokionez, inguruan pilatzen diren monumentu megalitikoen kopuru nabarmena ikusi besterik ez dago hori horrela izan dela baieztatzeko: domneak, tumuluak, mairu-baratzeak eta menhirrak.
'''c) Albizturko Douglas Izeia'''
Izeia aurkitzen den lekura iristeko, Tolosatik Azpeitira doan bidea hartu behar da. Intxur-alde izeneko etxeraino iritsi eta ezkerretara ateratzen den hormigoizko bidea hartu. Mendi magaletik gora 20 minutu ibili ondoren, oinezkoentzako bidezidor bat ikusiko dugu, eta bidexka horren amaieran, aipatutako Douglas izeia aurkituko dugu.
Zuhaitz hau izei multzo baten erdian kokatzen da, baina 20 inguru dira bere tamainarengatik bereizten direnak. Erreka baten aldamenean kokatzen den zuhaitz dotore honek 55 metroko altuera du, 16 solairuko etxe baten altuera, alegia. Bere enborra ere izugarria da, besoak zabaldutako bi pertsonen artean ere ezin baita erabat inguratu.
'''d) Imazen Pagoa (Altzo)'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tolosaldea Turismoa|hizkuntza=eu|url=http://www.tolosaldea.eus/eu/naturalmente/parques-naturales-espacios-protegidos/imazen-pagoa|sartze-data=2017-03-16}}</ref>
'''[[Altzoko pagoa]]''' izen bereko udalerriaren lursailetan dagoen [[pago]] bat da. [[Pago arrunt]] (''Fagus sylvatica'') espezieko zuhaitza da. Gaur egun itxura bikaina du: 1,30 metroko enbor perimetroa du, 22,73 metroko garaiera, 28,51 metroko adaburua, eta [[2015|2015eko]] [[Azaroaren 16|azaroaren 16an]] 180 urteko adina zuen. [[Zurtoin|Enbor]] anitzeko zuhaitza izan litekeela uste da.
Kokagunea, herrigunetik kanpo dago, [[Mendi|mendian]], Gaztaina-Motzeta [[Baso|basoan]] eta jabetza pribatuko lursailean, Oiarbide [[Baserri|baserritik]] 150 metrora. Itsas mailatik 381,711 metroko garaieran dago.
Historia, [[1836|1836an]] [[Manuel Antonio Imatz]] bertsolariak landatua izan zen, alegia ezkondu zen urtean bertan. [[Bertsolari|Bertsolariak]] leku hau bere jabetzako [[Sagasti|sagastia]] eta [[Kare|kisutegia]] zeudelako hautatu zuen. Imaz gizon fina zen. [[1967|1967an]] [[Antonio Zabala]] tolosar jesuitak [[Diario Vasco]] egunkarian pago honi buruzko artikulua idaztean, honakoa aipatu zuen:
Zabalaren ustez «Imazek pago hau bere bizitza eta bizilekuaren ikur gisa maitatu zuen». Bestalde, Zabala iraganeko sagastiak [[pinudi]] bilakatu izanaz ere kexatu zen.
Imaz bertsolariak zuhaitza asko maite zuen, haren enborra maiz neurtzeko adina. Horretarako, garaiko usadiozko bere gerriko luzea kendu eta haretxekin enborra neurtzen omen zuen, ondoren etxera joan, eta bertan zuen neurri handiko barrika baten neurriekin parekatuz, zuhaitza zenbat zentimetro handitu zen jakitea lortzen zuen.
Pagoa kimatua izan zen, Imaz bizi zela edo ondoren izan zen ez da jakiten, eta, ondorioz, barnetik usteltzen hasi zen. Orduan, Zabalak zioenez, "bertsolariaren bilobak zuhaitzaren adaburura igo eta tartea harriz eta lurrez bete zuten. Eta pagoa, eskerturik, goitik osatutako zauri bat balitz bezala itxi omen zen".
[[Kirmen Uribe]] ondarroar idazle eta olerkariak ere ohoretu zuen bere «Bitartean heldu eskutik» liburuan, «Pagoa» izeneko olerkian.
[[Fitxategi:Vista del monte Uzturre (1 de 1) - Fondo Car-Kutxa Fototeka.jpg|thumb|[[Uzturre]] mendia]]
'''e) [[Uzturre]]'''''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uzturre|hizkuntza=eu|data=2017-01-15|url=https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Uzturre&oldid=5725486|sartze-data=2017-03-16}}</ref>''
'''Uzturre''' mendia [[Gipuzkoa|Gipuzkoan]] dago, [[Tolosaldea|Tolosaldean]] hain zuzen ere. Uzturrek 730 [[Metro|metroko]] garaiera du. 43° 09′ 19″ N, 2° 02′ 46″ W.
Uzturre mendirako ibilbidean zehar nahiz gailurretik gozatu daitekeen paisaia ederrarengatik ospetsua da [[Tolosa]].
== Kultura ==
| |||