Herentzia genetiko: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t robota Erantsia {{HezkuntzaPrograma}}
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
4. lerroa:
 
== Printzipioak ==
Eboluzioa organismoetan heredatu daitezkeen ezaugarrien gainean gertatzen da. Gizakiengan, adibidez, [[begi-kolore]]a heredatu daitekeen ezaugarri bat da, adibidez norbaitek bere gurasoen "begi-marroien ezaugarria" heredatu dezake<ref>{{Erreferentzia|izena=R|abizena=STURM|izenburua=Eye colour: portals into pigmentation genes and ancestry|orrialdeak=327–332|data=2004-08|url=https://doi.org/10.1016/j.tig.2004.06.010|aldizkaria=Trends in Genetics|alea=8|zenbakia=20|issn=0168-9525|doi=10.1016/j.tig.2004.06.010|sartze-data=2018-11-26}}</ref>. Heredatutako ezaugarri hauek geneek kontrolatzen dituzte. Organismo baten [[genoma]]n (material genetikoa) dauden geneen kopuru osoari [[genotipo]] deitzen zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=Helen|abizena=Pearson|izenburua=What is a gene?|orrialdeak=398–401|hizkuntza=En|data=2006-05|url=https://doi.org/10.1038/441398a|aldizkaria=Nature|alea=7092|zenbakia=441|issn=0028-0836|doi=10.1038/441398a|sartze-data=2018-11-26}}</ref>.
Ikusezinak diren ezaugarriak [[genotipo]] deitzen zaie, ikusi ahal direnak aldiz, [[fenotipo]]ak dira. Azken honi, genotipoek eta ingurumen aldaketek baldintzatzen diote.
 
Organismo baten egitura eta portaera behagarria osatzen duten ezaugarri guztien baturari [[fenotipo]] deritzo. Ezaugarri hauek genotipoaren eta [[ingurumen]]aren arteko harremanen ondorio dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter M.|abizena=Visscher|izenburua=Heritability in the genomics era — concepts and misconceptions|orrialdeak=255–266|hizkuntza=En|abizena2=Hill|abizena3=Wray|izena2=William G.|izena3=Naomi R.|data=2008-03-04|url=https://doi.org/10.1038/nrg2322|aldizkaria=Nature Reviews Genetics|alea=4|zenbakia=9|issn=1471-0056|doi=10.1038/nrg2322|sartze-data=2018-11-26}}</ref>. Ondorioz, organismo baten fenotipoaren aspektu asko ez dira herentziaren ondorio. Adibidez, [[larruazal]]a beltzaran jartzea pertsona baten genotipoaren eta [[eguzki argia]]ren interakziotik sortzen da; honela, beltzaran egotea ez da zerbait pertsona batek bere kumeei pasatzen diena. Hala ere, pertsona batzuk beste batzuk baino errazago jartzen dira beltzaran, euren genotipoan dagoen bariazioaren ondorioz; adibide argi bat [[albinismo]]arena da, inoiz beltzaran jartzen ez diren, baina oso erraz erretzen diren pertsonak<ref>{{Erreferentzia|izena=William S.|abizena=Oetting|izenburua=The clinical spectrum of albinism in humans|orrialdeak=330–335|abizena2=Brilliant|abizena3=King|izena2=Murray H.|izena3=Richard A.|data=1996-08|url=https://doi.org/10.1016/1357-4310(96)81798-9|aldizkaria=Molecular Medicine Today|alea=8|zenbakia=2|issn=1357-4310|doi=10.1016/1357-4310(96)81798-9|sartze-data=2018-11-26}}</ref>.
 
[[Gregor Mendel]]ek unitate konkretutan herentzia gertatzen zenaren inguruko lehenengo lanak argitaratu zituen. Lan horretan agertzen zen ideia nagusia [[ilar]]retan egindako esperimentuetan ezaugarri batzuk modu batean ala bestean gertatzen zirela ohartarazi zuen (adibidez, ilarrak borobilduak edo zimurtuak izan daitezke. Ezaugarri horiek herentzia bidez pasatzen ziren (gurasoetatik hurrengo belaunaldira); diskrezionalak (gurasoetako bat borobildua bazen eta bestea zimurtua, seme-alabak ez ziren erdibidekoak, baizik eta borobildu ala zimurtuak); eta hurrengo belaunaldietara modu zehatz batean igarotzen ziren. Bere ikerketaren ondorioz ezaugarri horiek nola heredatzen ziren azaldu zuen, gaur egun [[gene]] deitzen diogu. Mendelen lana [[1900]]ean berraurkitu zenean ezaugarri poligenetikoetan eragina ere bazuela aurkitu zen, eta ez bakarrik ezaugarri bakunetan.
 
Herentzia genetikoa belaunaldi batetik hurrengora [[DNA]]ren bidez igarotzen da, informazio genetikoa kodetzen duen [[molekula]] bat<ref>{{Erreferentzia|izena=Helen|abizena=Pearson|izenburua=Genetics: What is a gene?|hizkuntza=en|data=2006-05-24|url=https://www.nature.com/articles/441398a|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/441398a|sartze-data=2018-12-05}}</ref>. DNA [[biopolimero]] luze bat da, lau base mota ezberdinekin. DNA molekula batean zehar dauden baseen sekuentziak informazio genetikoa zehazten du, esaldi batean letren sekuentziak esanahia kodetzen duen modu antzekoan. [[Zelula]] bat [[mitosi|zatitu aurretik]], DNA guztia kopiatzen da, ondoren sortuko diren bi zelulek informazio genetiko berdina dutela ziurtatuz. DNA molekulan unitate funtzional bakar bat eratzen duten zatiei [[gene]] izena ematen zaie; gene ezberdinek base sekuentzia ezberdina dute. Zelulen barruan, geneen hari luzeak DNA egitura kondentsatuak sortzen dituzte, [[kromosoma]] izenekoak. DNA sekuentziak kromosoma batean duen kokapen zehatzari [[locus]] izena ematen zaio. Locus batean dagoen DNA sekuentzia ezberdina bada izaki ezberdinen artean, sekuentzia honetako forma bakoitzari [[alelo]] izena ematen zaio. DNA sekuentziak [[mutazio]] bidez alda daitezke, alelo berriak sortuz. Mutazioa gene baten barruan gertatzen bada, sortutako alelo berriak geneak kontrolatzen duen ezaugarrian eragin dezake, organismoaren [[fenotipo]]a aldatuz<ref>{{Erreferentzia|izena=Futuyma, Douglas J.,|abizena=1942-|izenburua=Evolution|argitaletxea=Sinauer Associates|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/57311264|isbn=0878931872|pmc=57311264|sartze-data=2018-12-05}}</ref>. Hala ere, alelo baten eta ezaugarri baten arteko harreman sinple honek kasu batzuetan modu sinplean funtzionatzen badu ere, ezaugarri gehienek egitura konplexuagoa dute eta locus ezberdinen eta geneen elkarrekintza kuantitatiboaren ondorio dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Patrick C.|abizena=Phillips|izenburua=Epistasis — the essential role of gene interactions in the structure and evolution of genetic systems|orrialdeak=855–867|hizkuntza=en|data=2008-11|url=https://www.nature.com/articles/nrg2452|aldizkaria=Nature Reviews Genetics|alea=11|zenbakia=9|issn=1471-0064|pmid=18852697|pmc=PMC2689140|doi=10.1038/nrg2452|sartze-data=2018-12-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Min|abizena=Lin|izenburua=Functional mapping — how to map and study the genetic architecture of dynamic complex traits|orrialdeak=229–237|hizkuntza=en|abizena2=Wu|izena2=Rongling|data=2006-03|url=https://www.nature.com/articles/nrg1804|aldizkaria=Nature Reviews Genetics|alea=3|zenbakia=7|issn=1471-0064|doi=10.1038/nrg1804|sartze-data=2018-12-05}}</ref>.
 
Azken aurkikuntzek erakutsi dute badaudela hainbat ezaugarri herentzia bidez jasotzen direnak, baina ezin direnak azaldu nukleotido sekuentziaren aldaketa gisa. Fenomeno honi [[epigenetika]] deitzen zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=Eva|abizena=Jablonka|izenburua=Transgenerational epigenetic inheritance: Prevalence, mechanisms, and implications for the study of heredity and evolution|orrialdeak=131–176|abizena2=Raz|izena2=Gal|url=http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/summary?doi=10.1.1.617.6333|aldizkaria=Q. Rev. Biol. 2009|sartze-data=2018-12-05}}</ref>. [[Kromatina]] markatzen duen [[DNAren metilazioa]], ''loop'' metaboliko auto-mantenduak, [[RNA interferente]] bidezko geneen isiltzea eta hiru dimentsioko konformazio proteinak (adibidez, [[prioi]]ak) dira herentzia sistema epigenetikoak aurkitu diren eremuak<ref>{{Erreferentzia|izena=Massimo|abizena=Pigliucci|izenburua=Experimental alteration of DNA methylation affects the phenotypic plasticity of ecologically relevant traits in Arabidopsis thaliana|orrialdeak=541–553|hizkuntza=en|abizena2=Richards|abizena3=Arcuri|abizena4=Bossdorf|izena2=Christina L.|izena3=Davide|izena4=Oliver|data=2010-05-01|url=https://link.springer.com/article/10.1007/s10682-010-9372-7|aldizkaria=Evolutionary Ecology|alea=3|zenbakia=24|issn=1573-8477|doi=10.1007/s10682-010-9372-7|sartze-data=2018-12-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jablonka,|abizena=Eva.|izenburua=Evolution in four dimensions : genetic, epigenetic, behavioral, and symbolic variation in the history of life|argitaletxea=MIT Press|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/56347983|isbn=0262101076|pmc=56347983|sartze-data=2018-12-05}}</ref>. Bestetik, herentzia ere eskala handian gerta daiteke. Adibidez, [[txoko ekologiko]]en eraikuntzaren bidez, belaunaldiz belaunaldi sendotzen eta egonkortzen diren ezaugarri batzuk hautatzen dira. Honela, belaunaldi bakoitzak euren gurasoen portaeraz gain, euren portaerak sortutako txoko ekologikoa ere heredatzen dute<ref>{{Erreferentzia|izena=Kevin N.|abizena=Laland|izenburua=Perspective: Seven Reasons (not) to Neglect Niche Construction|orrialdeak=1751–1762|hizkuntza=en|abizena2=Sterelny|izena2=Kim|data=2006-09-01|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.0014-3820.2006.tb00520.x|aldizkaria=Evolution|alea=9|zenbakia=60|issn=1558-5646|doi=10.1111/j.0014-3820.2006.tb00520.x|sartze-data=2018-12-05}}</ref>.
 
== Transmisioa ==