Sumendi-galdara: berrikuspenen arteko aldeak

'''Sumendi-galdarak'''<ref>Artikulu honen edukiaren zati bat ''Lur hiztegi entziklopediko''tik edo ''Lur entziklopedia tematiko''tik txertatu zen 2018-10-17 egunean. Egile-eskubideen jabeak, [[EuskaltermEusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]]:, hiztegi horiek [Kontsulta[creativecommons:by/3.0/es/deed.eu|CC-fitxakBY 3.0 lizentziarekin]] argitaratu ditu, [2001http://opendata.euskadi.eus/inicio/eu/ Open Data Euskadi webgunean].</ref> tamaina handiko [[sakonune]]ak dira. [[Sumendi-kono|Konoen]] erpinean bezala, beste edozein tokitan ere sor daitezke: zabaldi batean edo bolkanikoa ez den [[harkaitz]] batean. Hondoa irazgaitza baldin bada, [[Krater aintzira|aintzira]] bat era daiteke. Forma biribila izan ohi du, goitik begiratuta, eta ertzak ia zutak izaten dira.

Galdara terminoa, [[Gaztelania|gaztelaniatik]] datorren ''[[wiktionary:caldera#Spanish|caldera]]'' eta [[Latin|latinetik]] datorren ''[[wiktionary:caldaria#Latin|caldaria]]'' hitzetatik dator, eta lapikoa esan nahi du. Nazioarteko literatura geologikoan sartu zen [[Leopold von Buch|Leopold von Buchen]] alemaniarrarengatik 1825. urtean<ref>Buch, Leopold von (1825) ''[https://books.google.es/books?id=lrw-AAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Physicalische Beschreibung der Canarischen Inseln]''. Berlín: Koeniglichen Akademie der Wissenschaften. 412 orri.</ref><ref>Barrera, José Luis (2015) «[http://www.icog.es/TyT/index.php/2015/09/hace-200-anos-el-geologo-von-buch-acuno-el-termino-caldera-volcanica/ Hace 200 años, el geólogo von Buch acuñó el término ‘caldera volcánica’]». ''Tierra y Tecnología'', '''46''' (lehenengo seihilakoa): 55-59.</ref>, 1815-an [[Kanariak|Kanaria Uhartetan]] egin zuen ikerketaren ondorioz. Bidaia horretan lehenengo [[Teide]] eta jarraian [[Caldera de Taburienteko parke nazionala|Taburiente galdara]] bisitatu zituen eta [[La Palma|La Palmako]] galdaratik hartu zuen izena.<br />

Galdara batzuek dituzten [[Mea|barne gordailu]] aberatsengatik dira ezagunak. Hoberen kontserbatuta dagoen munduan mineralizatutako galdara, Kanadan kokatuta dago, Ontarioko ipar-mendebaldean hain zuzen ere. Galdara honek Gaizkata Aintzira du izena eta Neoarkear [[Aro (geologia)|garaian]]<ref>[http://www.d.umn.edu/prc/workshops/S08workshop.html "UMD: Precambrian Research Center"]. University of Minnesota, Duluth. Retrieved 2014-03-20.</ref> sortutakoa da, duela gutxi gorabehera 2.700 milioi urte.<ref>Ron Morton. [http://www.d.umn.edu/~rmorton/ronshome/Volcanoes/calderas.html "Caldera Volcanoes"]. University of Minnesota, Duluth. Retrieved 2015-07-03.</ref>

Orain dela gutxi gorabehera 74.000 urte, sumendi indonesiar honek 2.800 kilometro kubiko (670 cu-mila) kanporatu zituen (DRE-a). Neozoikotik (azken 2,6 milioi urteak) bizi izandako ezagutzen den erupzio handiena da eta azken 25 milioi urteetako erupzio ezagun eztandagarriena. 1990eko hamarkada bukaeran, Stanley Ambrose antropologoak<ref>[https://anthro.illinois.edu/directory/profile/ambrose "Stanley Ambrose page"]. University of Illinois at Urbana-Champaign. Retrieved 20 March 2014.</ref> hurrengoa proposatu zuen: erupzio honek eragindako negu bolkaniko batek giza populazioa gutxi gorabehera 2,000-20,000 gizabanakorengana murriztu zuela, populazio-botila-lepo bat eraginez. Berriki, Lynn Jorde-k eta Henry Harpending-ek giza espeziea gutxi gorabehera 5,000-10,000<ref>[http://www.bbc.co.uk/science/horizon/1999/supervolcanoes_script.shtml Supervolcanoes], BBC2, 3 February 2000</ref> pertsonarengana murriztu zutela proposatu zuten. Ez dago inongo frogarik, hala ere, edozein teoria zuzena da, izan ere, ez dago animalia-beherakada hori arrazoitzen duen frogarik, ezta ingurumenarekiko sentikorrak diren espezientzat.<ref>Gathorne-Hardy, F. J.; Harcourt-Smith, W. E. H. (2003). "The super-eruption of Toba, did it cause a human bottleneck?". ''[[:en:Journal_of_Human_Evolution|Journal of Human Evolution]]''. '''45''' (3): 227–30. [[:en:Journal_of_Human_Evolution|doi]]:[https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248403001052?via%3Dihub 10.1016/S0047-2484(03)00105-2]. [[:en:PubMed#PubMed_identifier|PMID]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/14580592 14580592].</ref>

Erupzionatutako galdara handiagoen datuak ere daude, horren adibide da Coloradoko San Juan Mendietako La Garita Galdara, non 5.000 kilometro kubikoek Fish Canyon Toba bolkanikoa suntsitu zuen duela gutxi gorabehera 27,8 milioi urte.<ref>[https://www.livescience.com/11113-biggest-volcanic-eruption.html "What's the Biggest Volcanic Eruption Ever?"]. livescience.com. November 10, 2010. Retrieved 2014-02-01.</ref><ref>Best, MG (2013). "The 36–18 Ma Indian Peak–Caliente ignimbrite field and calderas, southeastern Great Basin, USA: Multicyclic super-eruptions". ''Geosphere''. Bibcode:[[bibcode:2013Geosp...9..864B|2013Geosp...9..864B]]. doi:[https://pubs.geoscienceworld.org/gsa/geosphere/article/9/4/864/132667/The-3618-Ma-Indian-PeakCaliente-ignimbrite-field 10.1130/GES00902.1].</ref>

Garai geologikoko puntu batzuetan, erriolitadun galdarak talde argi desberdinetan agertu dira. Mota horretako hondarrak Koloradoko San Juan Mendietan (Oligozeno, Miozeno, eta Pliozeno garaietan zehar sortuta) eta Missouriko San Frantzisko Mendi Gaman (Proterozoikoan zehar lehertuta) aurkitu dituzte.<ref>Kisvarsanyi, Eva (1981). [https://searchworks.stanford.edu/view/1246541 "Geology of the Precambrian St. Francois terrane, southeastern Missouri"]. ''Report of investigations (Missouri Geological Survey) no. 64''.</ref>

1960ko hamarkada hasieran, bolkanismoa beste planeta batzuetan zein [[Eguzki-sistema|Eguzki-Sistemako]] ilargietan ere gertatzen zirela jakin zen. Kontrolatutako eta kontrolatu gabeko espazio-ontzien erabilerari esker, [[Artizarra|Artizarrean]], [[Marte|Marten]], [[Ilargia|Ilargian]] eta [[Io|Ion]] ([[Jupiter|Jupiterreko]] satelitea) esate baterako bolkanismoa aurkitu zen. [[Plaken tektonika|Plaka tektoniko]] gabeko planetak dira, eta hauek Lurreko jarduera bolkanikoaren %60aren eragileak dira (beste % 40 [[Puntu bero|puntu beroak]] dira).<ref name=":0">Parfitt, L.; Wilson, L. (Feb 19, 2008). "Volcanism on Other Planets". ''[https://books.google.es/books?id=ptpCiNkwLj8C&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Fundamentals of Physical Volcanology]''. Malden, MA: [[:en:Wiley-Blackwell#Blackwell_Publishing_history|Blackwell Publishing]]. pp. 190–212. [[International Standard Book Number|ISBN]] [[:en:Special:BookSources/978-0-632-05443-5|978-0-632-05443-5]]. [[Online Computer Library Center|OCLC]] [https://www.worldcat.org/title/fundamentals-of-physical-volcanology/oclc/173243845 173243845].</ref> Galdara egitura gorputz planetario hauen antzekoa da, nahiz eta tamainak nabarmenki aldatu. Venuseko bataz besteko galdara diametroa 68 km-koa da. Io-koa aldiz 40 km-etatik hurbil dago; baina Tvashtar Paterae sateliteko galdara luzeena da 290 km-ko diametroarekin. Artizarreko bataz besteko galdara diametroa 48 km-koa da, Venus baino txikiagoa. Lurreko galdarak guztietatik txikienak dira eta 1,6 km-tatik 80 km-tara aldatzen dira.<ref>Gudmundsson, A. (2008) ''Magma chamber geometry, fluid transport, local stresses and rock behaviour during collapse caldera formation'' in Gottsmann, J. and Marti, J. (editors) (2008) ''Caldera Volcanism: Analysis, Modelling and Response'', Amsterdam, Elsevier. p. 319, citing Lipman, P. (2000).</ref>

[[Ilargia|Ilargiak]] dentsitate baxuko arroka kristalinozko kanpo oskola dauka, ehun kilometroko lodiera duena, izandako sorrera azkarraren ondorio modura. Bertako kraterrak ondo mantendu dira denboran zehar, nahiz eta hasieran muturreko jarduera bolkanikoaren emaitza zela pentsatu, izatez meteoritoek sortuak dira; Ilargia sortu zenetik lehenengo ehun milioi urteetara. 500 milioi urte beranduago, Ilargiaren kanpo geruza, elementu erradioaktiboen gainbeherarengatik urtzeko gai izan zen. Orokorki erupzio basaltiko masiboak, inpaktu gehien zuten kraterren oinarrian gertatu ziren. Erupzioak, geruzaren oinarrian dauden magma gordailuen eraginez sortutakoak ere izan daitezke. Honek domo bat sortzen du, sumendi ezkutu baten morfologia berarekin, galdarak normalean sortzen diren lekuan.<ref name=":0" /> Nahiz eta galdara egiturak Ilargian arraroak izan, presente daude. [[Ilargiaren alde ezkutua|Ilargiaren alde ezkutuan]] dagoen Compton-Belkovich-en irregulartasuna galdara bat dela pentsatzen da, beharbada [[hodei piroklastiko]] galdara bat.<ref>Chauhan, M.; Bhattacharya, S.; Saran, S.; Chauhan, P.; Dagar, A. (2015). "Compton–Belkovich Volcanic Complex (CBVC): An ash flow caldera on the Moon". ''Icarus''. '''253''': 115–29. [[Bibcode]]:[[bibcode:2015Icar..253..115C|2015Icar..253..115C]]. [[Digital object identifier|doi]]:[https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0019103515000767?via%3Dihub 10.1016/j.icarus.2015.02.024]</ref>

[[Marte|Marteren]] jarduera bolkanikoa bi probintzia nagusitan banatzen da: Tharsis eta Elysium. Probintzia bakoitzak sumendi-ezkutu erraldoi baten segida bat dauka, Lurrean daudenen antzekoak direnak eta seguruenik mantuko [[Puntu bero|puntu beroen]] ondorioa izango dena. Laba-jarioek azala menderatzen dute, eta guztiek kolapso galdara bat edo bat baino gehiago dituzte. <ref name=":0" />Martek Eguzki Sistemako sumendirik handiena du, [[Olympus Mons|Olinpo Mendia]] izenekoa, Everest baino hiru aldiz handiagoa dena, 520 km-ko (323 milia) diametroarekin. Mendiko gailurrak sei tximinia ditu.<ref>Philip's World Reference Atlas including Stars and Planets [[International Standard Book Number|ISBN]] [[:en:Special:BookSources/0-7537-0310-6|0-7537-0310-6]]Publishing House Octopus publishing Group Ltd p. 9</ref>

[[Artizarra|Artizarrean]] [[Plaken tektonika|plaka tektonikorik]] ez daudenez, beroa [[Litosfera|litosferaren]] zehar garraiatzeak bero horren galera ekartzen du. Honek laba-jario izugarriak eragiten ditu, Artizarraren azal-eremuaren % 80a hain zuzen ere. Mendi asko sumendi-ezkutu handiak dira, 150-400 km bitarteko diametrodunak eta 2-4 km tarteko altueradunak. 80 sumendi-ezkutu handi baino gehiagok 60 km-tara (zeharkan) dute gailurra.<ref name=":0" />

Ohikoa ez den bezala, solido tolestu baten bitartez berotzen da, [[Jupiter|Jupiterreko]] [[Itsasaldiaren indar|marearen]] eraginarengatik eta alboan dituen ilargi handiekiko ([[Europa (satelitea)|Europa]] eta [[Ganimedes (satelitea)|Ganymede]]) sortzen den erresonantzia orbitalarengatik, zeinetan bere orbita pixka bat eszentriko mantentzen duen. Aipatutako planetak ez bezala, Io bolkanikoki aktiboa da beti. Adibidez NASAko [[Voyager 1]] eta [[Voyager 2]] espazio-ontzitik bederatzi sumendi aktibo detektatu zituzten 1979an. Io-ko galdara askoren diametroa hamarreko kilometroak dituzte zeharkan.<ref name=":0" /><br />

{{lur|data=2018-10-17}}{{erreferentzia zerrenda}}