Sumendi-galdara: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
22. lerroa:
# Tenperatura nahiko hotza, aurretik esan bezala.
# Bat-bateko presio jaitsiera laba azaleratzean. Hau da, laba sakontasun batera aurkitzen zenean, jasatzen zuen presio handiarengatik likido egoeran zegoen. Azalera irteterakoan, presio hori gutxitu egiten da eta ondorioz laba zakarki solidotzen da.
== Galdara eraketa ==
55 ⟶ 53 lerroa:
== Galdara bolkaniko motak ==
=== Hawaii-eko sumendiak ===
Zentzu zorrotzean, galdara bolkaniko bat, krater ohikoekin konparatuz proportzio handiagokoa da, laba nahiko arin eta beroa izateaz gain, erupzio ez eztandagarri eta oso luzeak izaten ditu, [[Hawaii]]-eko sumendietan gertatzen den bezala. Galdara baten barnean sortzen den labazko lakua, basalto motakoa den laba eta horregatik [[Silizio dioxido|silizean]] oso pobrea dena, oso bero eta arina da. Galdararen azalak zarakarra sor dezake kanpokoarekin kontaktuan jartzen denean, baina laba urtua azaletik sakonera gutxira geratzen da beti. Erupzio baten historian zehar, galdararen barnealdean dagoen zarakar irregularra momentu lasaiagoenetan agertzen da bere erupzio-historian; kanpoalderantz dauden ertzak aldiz, malda oso ahulak dituzte, Halemaumau galdararen argazkian ikusten denez ([[Kīlauea|Kilauea]] sumendia, Hawaii uhartea).
Galdara ez aktiboektan sortzen diren lakuek maars izena hartzen dute.
=== Hondoratze-galdarak ===
Galdara baten azalean eratzen den zarakarra laba likidoan hondoratzen denean, hoztean sortzen den presioaren handiagotzearengatik, galdararen maila murrizten da eta ondorioz eraztun-malkarra eratzen dijoa honen inguruan. Teideko hegoaldeko ertzen sateliteko argazkietan zein sumendiko argazkietan garbi ikusi daiteke (Teideko Kañadetan).
Konoa hondoratu baino lehen, [[magma]], ganberaren teilatutik jeitsi daiteke eta honi klimax bolkanikoa deitzen zaio.
Laban gertatutako hondoraketa honek kono bolkaniko berri baten eraketa eragin dezake galdararen alde batean. Galdararen lurrazalean hozten dihoazen materialaren jeitsierak tximiniako presioa handiagotzen du eta honek erupzioan kanporatuko den materialen gorakada eragiten du. Prozesu honen bitartez, kono bolkanikoko materialak sortzen dira.
Kono bolkaniko honek segurtasun balbula antzeko bat eratzen du [[Piroklasto|piroklastoak]] (errautsa, sumendi-bonbak, [[lapilli]], harea eta [[Obsidiana|beira bolkanikoa]]) kanporatzen ditu, eta horrela galdararen maila jaitsiera konpentsatzea lortzen du. Horrela Teide galdarako (galdararen maila jaisten zihoan heinean, Teide galdara igo egiten zen) eta Aniakchak galdarako ([[Alaska|Alaskan]]) kono bolkanikoak eratu ziren.
Galdara baten formakuntza erakusten duen marrazki eskematikoan prozesu hau ikusten da. Mazama mediaren kasuan, Wizard uhartea eratzen duen konoa, galdararen hondoraketa eta hoztearen ondorioz eratu zela ikusten da eta laba hoztean iragazgaitza izan daitekenez, laku bat sor daiteke, eskeman ikusten den kasuan bezala. Laku hau kraterraren inguruan duen malda handiarengatik itsaso batetik desberdintzen da.
=== Laba-isurtzeek hustutako galdarak ===
Kanariar uharteetan kokatuta dagoen, [[La Palma]] uharteko [[Caldera de Taburienteko parke nazionala|Taburiente galdaren]] kasua da. Galdararen barnealdean laba gutxi gora-behera likidoa mantentzen zenean, kraterraren pareta puntu batean ireki eta laba guztia bertatik azkar atera zen, Las Angustias sakana eratuz. Arrazoi honengatik, galdararen paretak ia bertikalak dira, labaren maila jeitsiera oso azkar gertatu baitzen. Galdara honetako barneko maldak, ia kilometro bateko pareta bertikalak direnak, Taburiente balkoiaren argazkian ikus daitezke.
Kaldereta galdaren kasua da baita ere, La Palma uhartearen ekialdeko itsasaldean kokatuta dagoen galdara txikiagoa da, iparralderantz sakabanatutako isurketa, Santa Cruz de la Palma hiria eraikitzeko oinarri bezala erabili zen. Gaur egun, kraterra hiritartua aurkitzen da.
Azkenik, Galapagoetako sumendi gehienak, Fernandina uhartean bereziki, hondoratze-galdarak dira eta kasu gehienetan, lurpeko alboko isurketengatik gertatu zen, horregatik galdara barneko labaren maila jaitsi zen, aurretik aipatutako uhartean ikusi daitekeenez.
== Galdara estralurtarrak ==▼
<br />
▲== Galdara estralurtarrak ==
1960ko hamarkada hasieran, bolkanismoa beste planeta batzuetan zein [[Eguzki-sistema|Eguzki-Sistemako]] ilargietan ere gertatzen zirela jakin zen. Kontrolatutako eta kontrolatu gabeko espazio-ontzien erabilerari esker, [[Artizarra|Artizarrean]], [[Marte|Marten]], [[Ilargia|Ilargian]] eta [[Io|Ion]] ([[Jupiter|Jupiterreko]] satelitea) esate baterako bolkanismoa aurkitu zen. [[Plaken tektonika|Plaka tektoniko]] gabeko planetak dira, eta hauek Lurreko jarduera bolkanikoaren %60aren eragileak dira (beste % 40 [[Puntu bero|puntu beroak]] dira). Galdara egitura gorputz planetario hauen antzekoa da, nahiz eta tamainak nabarmenki aldatu. Venuseko bataz besteko galdara diametroa 68 km-koa da. Io-koa aldiz 40 km-etatik hurbil dago; baina Tvashtar Paterae sateliteko galdara luzeena da 290 km-ko diametroarekin. Artizarreko bataz besteko galdara diametroa 48 km-koa da, Venus baino txikiagoa. Lurreko galdarak guztietatik txikienak dira eta 1,6 km-tatik 80 km-tara aldatzen dira.
=== Ilargia ===
[[Ilargia|Ilargiak]] dentsitate baxuko arroka kristalinozko kanpo oskola dauka, ehun kilometroko lodiera duena, izandako sorrera azkarraren ondorio modura. Bertako kraterrak ondo mantendu dira denboran zehar, nahiz eta hasieran muturreko jarduera bolkanikoaren emaitza zela pentsatu, izatez meteoritoek sortuak dira; Ilargia sortu zenetik lehenengo ehun milioi urteetara. 500 milioi urte beranduago, Ilargiaren kanpo geruza, elementu erradioaktiboen gainbeherarengatik urtzeko gai izan zen. Orokorki erupzio basaltiko masiboak, inpaktu gehien zuten kraterren oinarrian gertatu ziren. Erupzioak, geruzaren oinarrian dauden magma gordailuen eraginez sortutakoak ere izan daitezke. Honek domo bat sortzen du, sumendi ezkutu baten morfologia berarekin, galdarak normalean sortzen diren lekuan. Nahiz eta galdara egiturak Ilargian arraroak izan, presente daude. [[Ilargiaren alde ezkutua|Ilargiaren alde ezkutuan]] dagoen Compton-Belkovich-en irregulartasuna galdara bat dela pentsatzen da, beharbada [[hodei piroklastiko]] galdara bat.
[[Marte|Marteren]] jarduera bolkanikoa bi probintzia nagusitan banatzen da: Tharsis eta Elysium. Probintzia bakoitzak sumendi-ezkutu erraldoi baten segida bat dauka, Lurrean daudenen antzekoak direnak eta seguruenik mantuko [[Puntu bero|puntu beroen]] ondorioa izango dena. Laba-jarioek azala menderatzen dute, eta guztiek kolapso galdara bat edo bat baino gehiago dituzte. Martek Eguzki Sistemako sumendirik handiena du, [[Olympus Mons|Olinpo Mendia]] izenekoa, Everest baino hiru aldiz handiagoa dena, 520 km-ko (323 milia) diametroarekin. Mendiko gailurrak sei tximinia ditu.
=== Artizarra ===
[[Artizarra|Artizarrean]] [[Plaken tektonika|plaka tektonikorik]] ez daudenez, beroa [[Litosfera|litosferaren]] zehar garraiatzeak bero horren galera ekartzen du. Honek laba-jario izugarriak eragiten ditu, Artizarraren azal-eremuaren % 80a hain zuzen ere. Mendi asko sumendi-ezkutu handiak dira, 150-400 km bitarteko diametrodunak eta 2-4 km tarteko altueradunak. 80 sumendi-ezkutu handi baino gehiagok 60 km-tara (zeharkan) dute gailurra.
▲=== Venus ===
=== Io ===
Ohikoa ez den bezala, solido tolestu baten bitartez berotzen da, [[Jupiter|Jupiterreko]] [[Itsasaldiaren indar|marearen]] eraginarengatik eta alboan dituen ilargi handiekiko ([[Europa (satelitea)|Europa]] eta [[Ganimedes (satelitea)|Ganymede]]) sortzen den erresonantzia orbitalarengatik, zeinetan bere orbita pixka bat eszentriko mantentzen duen. Aipatutako planetak ez bezala, Io bolkanikoki aktiboa da beti. Adibidez NASAko [[Voyager 1]] eta [[Voyager 2]] espazio-ontzitik bederatzi sumendi aktibo detektatu zituzten 1979an. Io-ko galdara askoren diametroa hamarreko kilometroak dituzte zeharkan.<br />
== Galdara bolkaniko ezagunenak ==
| |||