Oxigeno: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
139. lerroa:
Oxigenoa [[Carl Wilhelm Scheele]] farmazeutiko suediarrak aurkitu zuen 1772 inguruan, [[merkurio oxidoa]] eta zenbait [[nitrato]] berotzean oxigeno gaseosoa sortu zuenean.<ref name=":0" /> Scheelek «suaren airea» izena eman zion gasari. Aurkikuntzaren inguruko txosten bat idatzi zuen «Chemische Abhandlung von der Luft und dem Feuer» izena eman ziona. 1775ean editoreari bidali zion eta 1777ra arte ez zen argitaratu.<ref name=":3" />
Bien bitartean, 1774ko abuztuaren 1ean, [[Joseph Priestley]] elizgizon britaniarrak esperimentu bat egin zuen, zeinetan eguzki
[[Fitxategi:PriestleyFuseli.jpg|thumb|196x196px|Aurkikuntza [[Joseph Priestley]]-i esleitzen zaio.]]
Pristleyek 1775ean argitaratu zituen bere aurkikuntzak «An Account of Further Discoveries in Air» izeneko artikuluan.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=XXXVIII. An account of further discoveries in air. By the Rev. Joseph Priestley, LL.D. F.R.S. in letter to Sir John Pringle, Bart. P.R.S. and the Rev. Dr. Price, F.R.S|orrialdeak=384–394|hizkuntza=en|data=1775-01-01|url=http://rstl.royalsocietypublishing.org/content/65/384|aldizkaria=Philosophical Transactions|zenbakia=65|issn=0261-0523|doi=10.1098/rstl.1775.0039|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Egindako aurkikuntza lehenago argitaratu zuenez, bera hartzen da oxigenoaren aurkitzailetzat.
152. lerroa:
== Konposatuak ==
Oxigenoaren [[
=== Oxido eta beste konposatu inorganiko batzuk ===
[[Fitxategi:Red rust3a (8553388568).jpg|ezkerrera|thumb|[[Oxido|Oxidoak]], hala nola [[burdin oxido]] edo [[Herdoil|herdoila]], oxigenoa beste elementu batzuekin konbinatzean sortzen dira.]]
Oxigenoaren [[Elektronegatibotasun|elektronegatibotasuna]] dela eta, tenperatura altuetan ia elementu guztiekin [[Lotura kimiko|loturak]] eratzen ditu [[Oxido|oxidoak]] sortzeko. Hala ere, zenbait elementuk, tenperatura eta presio normaletan zuzenean eratzen dituzte konposatu oxidoak, adibidez, [[Burdina|burdinak]] sortzen duen [[Herdoil|herdoila]]. [[Aluminio]] eta [[titanio]] bezalako [[Metal|metalen]] gainazala, airearekin kontaktuan jartzean oxidatu eta geruza fin batez estaltzen dira metala [[pasibotu]] eta [[Korrosio|korrosioa]] mantsotzen duena. Zenbait [[Trantsizio-metal|trantsizio-metalen]] oxidoak naturan aurkitzen dira [[konposatu ez
Oxigeno konposatua [[Atmosfera|atmosferan]] kantitate txikietan aurki daiteke [[karbono dioxido]] (CO<sub>2</sub>) moduan. [[Lurrazal|Lurrazala]] eratzen duten [[Arroka|arroken]] zati handi bat oxido desberdinez eratuta daude, hala nola, [[Silizio dioxido|silizioa dioxidoz]] (SiO<sub>2</sub>, [[granito]] eta [[Harea|harean]] aurkitzen direnak), [[Dialuminio trioxido|dialuminio trioxidoz]] ([[alumina]] Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, [[bauxita]] eta [[Korindoi|korindoian]] aurkitzen direnak), [[diburdin trioxidoz]] (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, [[hematite]] eta herdoilean aurkitzen direnak) eta [[Kaltzio karbonato|kaltzio karbonatoz]] (CaCO<sub>3</sub>, [[Kareharri|kareharrian]] aurkitzen dena). Gainerako lurrazala oxigenodun beste konposatu batzuez ere eratua dago, bereziki zenbait [[silikato]] bereziz. [[Mantu|Lurraren mantuan]], zeinak lurrazalak baino askoz masa handiagoa duen, burdinaren eta [[Magnesio|magnesioaren]] silikatoak ugaritzen dira.
163. lerroa:
==== Ura ====
Dihidrogeno dioxido edo dioxidano, [[Ur|ura]] (H<sub>2</sub>O) izenez ezaguna dena, oxigenoaren konposatu arruntena da. Ur molekulan, [[hidrogeno]] atomoak [[lotura kobalente]] bidez lotzen dira oxigeno [[Atomo|atomoari]]. Baina, horrez gain, ondoko [[Molekula|molekulako]] oxigenoarekin erakarpen indar bat jasaten du (23,3 kJ•mol−1 ingurukoa hidrogeno atomoko), erakarpen indar horiei [[
=== Konposatu organiko eta biomolekulak ===
219. lerroa:
== Erabilerak ==
[[Dioxigenoa|Dioxigenoak]] aplikazio desberdinak ditu aurkitzen den egoeraren arabera. [[Gas]]
* Altzairugintzan
242. lerroa:
=== Toxikotasuna ===
[[Fitxategi:Scuba-diving.jpg|ezkerrera|thumb|226x226px|Oxigenoaren toxikotasuna gerta daiteke birikak O<sub>2</sub>aren presio partziala, normala baino handiagoa denean hartzen dutenean. Hori, urpean igeri egitean eman daiteke.]]
Denbora batean zehar, [[Ume goiztiar|ume goiztiarrei]], O<sub>2</sub>an aberatsa zen inkubagailu batzuetan jartzen zitzaien. Baina bertan behera utzi zen ume batzuek ikusmena galdu ondoren.<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Arlene V.|abizena=Drack|izenburua=Preventing Blindness in Premature Infants|orrialdeak=1620–1621|hizkuntza=en|data=1998-05-28|url=https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJM199805283382210|aldizkaria=New England Journal of Medicine|alea=22|zenbakia=338|issn=0028-4793|doi=10.1056/nejm199805283382210|sartze-data=2018-11-01}}</ref>
Erabilera espazialean O<sub>2</sub> puruaren arnasketak, hala nola, zenbait jantzi espazial moderno edo espazio-ontzietan, ez du kalterik sortzen, erabiltzen den presio totala oso baxua dela bide.<ref>{{Erreferentzia|izena=George W.|abizena=Morgenthaler|izenburua=An assessment of habitat pressure, oxygen fraction, and EVA suit design for space operations|orrialdeak=39–49|abizena2=Fester|abizena3=Cooley|izena2=Dale A.|izena3=Carolyn G.|data=1994-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/0094576594901465|aldizkaria=Acta Astronautica|alea=1|zenbakia=32|issn=0094-5765|doi=10.1016/0094-5765(94)90146-5|sartze-data=2018-11-01}}</ref><ref>Wade, Mark (2007). «Space Suits» (en inglés). Encyclopedia Astronautica. Archivado desde el original el 13 de diciembre de 2007. Noiz kontsutatua:2012ko uzatilaren 22an.</ref> Jantzi espazialen kasuan, O<sub>2</sub>aren presio partziala arnasten den airean, 30 kPa inguruan aurkitzen da (normala baino 1,4 aldiz handiagoa).
Oxigenoaren toxikotasuna [[birika]] eta [[Nerbio-sistema zentral|nerbio
=== Konbustioa eta beste arrisku batzuk ===
252 ⟶ 255 lerroa:
Oxigeno kontzentrazio handia duten iturriak [[Errekuntza|konbustio]] azkarra bizkortzen du. [[Sute]] eta leherketa arriskuak, [[oxidatzaile]] kontzentratuak eta erregaiak gertuegi jartzen direnean ematen dira. Hala ere, bai bero zein txinparta bidezko ignizioa beharrezkoa da konbustioari hasiera emateko.<ref name=":6">Barry L. Werley (Edtr.) (1991). «Fire Hazards in Oxygen Systems». ''ASTM Technical Professional training'' (ingelesez). Filadelfia: ASTM International Subcommittee G-4.05.</ref> Oxigenoa substantzia bera, ez da erregai bat, oxidatzailea baizik. Konbustioa emateko arriskuak, oxidatzaile sendoak diren oxigenodun konposatuetan ere ematen da, hala nola, [[Peroxido|peroxidoetan]], [[Klorato|kloratoetan]], [[Perklorato|perkloratoetan]] eta [[Dikromato|dikromatoetan]], suari oxigenoa eman diezaioketelako.
O<sub>2</sub> kontzentratuak konbustio azkarra eta energetikoa ahalbidetzen du. Oxigeno likidoa bildu eta garraiatzen duten hoditeri eta altzairuzko ontziak, erregai moduan jokatzen dute. Horregatik, horien diseinu eta fabrikazioan arreta berezia jarri behar da ignizio
|