Oxigeno: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
No edit summary
139. lerroa:
Oxigenoa [[Carl Wilhelm Scheele]] farmazeutiko suediarrak aurkitu zuen 1772 inguruan, [[merkurio oxidoa]] eta zenbait [[nitrato]] berotzean oxigeno gaseosoa sortu zuenean.<ref name=":0" /> Scheelek «suaren airea» izena eman zion gasari. Aurkikuntzaren inguruko txosten bat idatzi zuen «Chemische Abhandlung von der Luft und dem Feuer» izena eman ziona. 1775ean editoreari bidali zion eta 1777ra arte ez zen argitaratu.<ref name=":3" />
 
Bien bitartean, 1774ko abuztuaren 1ean, [[Joseph Priestley]] elizgizon britaniarrak esperimentu bat egin zuen, zeinetan eguzki -argia [[Merkurio (II) oxidoa|merkurio (II) oxidoaren]] (<chem>HgO</chem>) gainean enfokatzen zuen kristalezko hodi baten barnean. Esperimentuan gas bat kanporatu zen «aire desflogistikatu» izena eman ziona.<ref name=":0" /> Gas horrekin, kandelak biziki su hartzen zutela ikusi zuen Priestleyek. Baita, sagua aktiboago eta gehiago bizi zela gas hori arnasten zuen bitartean.<ref name=":3" />
[[Fitxategi:PriestleyFuseli.jpg|thumb|196x196px|Aurkikuntza [[Joseph Priestley]]-i esleitzen zaio.]]
Pristleyek 1775ean argitaratu zituen bere aurkikuntzak «An Account of Further Discoveries in Air» izeneko artikuluan.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=XXXVIII. An account of further discoveries in air. By the Rev. Joseph Priestley, LL.D. F.R.S. in letter to Sir John Pringle, Bart. P.R.S. and the Rev. Dr. Price, F.R.S|orrialdeak=384–394|hizkuntza=en|data=1775-01-01|url=http://rstl.royalsocietypublishing.org/content/65/384|aldizkaria=Philosophical Transactions|zenbakia=65|issn=0261-0523|doi=10.1098/rstl.1775.0039|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Egindako aurkikuntza lehenago argitaratu zuenez, bera hartzen da oxigenoaren aurkitzailetzat.
152. lerroa:
 
== Konposatuak ==
Oxigenoaren [[Oxidazio-egoera|oxidazioaoxidazio-egoera]] -2 da ezagutzen diren oxigeno konposatu gehienetan. Hala ere, badira -1 oxidazio-egoera duten konposatu batzuk, hala nola, [[Peroxido|peroxidoak]].<ref>Greenwood, N. N.; Earnshaw, A. (1997). ''Chemistry of the Elements'' (ingelesez) (2.edizioa). Butterworth–Heinemann. p. 28. <small>ISBN 0080379419</small></ref> Beste [[oxidazio-egoera]] bat dituzten konposatuak ez dira ohizkoak: -1/2 ([[Superoxido|superoxidoetan]]), -1/3 ([[Ozonido|ozonidoetan]]), 0 (egoera [[Elemental|elementalean]] eta [[Hipofluoroso|hipofluorosoetan]]), +1/2 ([[dioxigenilo]] konposatuetan), +1 ([[Dioxigeno difloruroa|dioxigeno difloruroan]]) eta +2 ([[Oxigeno difloruroa|oxigeno difloruroan]]).
 
=== Oxido eta beste konposatu inorganiko batzuk ===
[[Fitxategi:Red rust3a (8553388568).jpg|ezkerrera|thumb|[[Oxido|Oxidoak]], hala nola [[burdin oxido]] edo [[Herdoil|herdoila]], oxigenoa beste elementu batzuekin konbinatzean sortzen dira.]]
Oxigenoaren [[Elektronegatibotasun|elektronegatibotasuna]] dela eta, tenperatura altuetan ia elementu guztiekin [[Lotura kimiko|loturak]] eratzen ditu [[Oxido|oxidoak]] sortzeko. Hala ere, zenbait elementuk, tenperatura eta presio normaletan zuzenean eratzen dituzte konposatu oxidoak, adibidez, [[Burdina|burdinak]] sortzen duen [[Herdoil|herdoila]]. [[Aluminio]] eta [[titanio]] bezalako [[Metal|metalen]] gainazala, airearekin kontaktuan jartzean oxidatu eta geruza fin batez estaltzen dira metala [[pasibotu]] eta [[Korrosio|korrosioa]] mantsotzen duena. Zenbait [[Trantsizio-metal|trantsizio-metalen]] oxidoak naturan aurkitzen dira [[konposatu ez -estekiometriko]] bezala, [[Formula kimiko|formula kimikoak]] iradokitzen duen baino metal kopuru txikiagoarekin. Adibidez, <chem>FeO</chem> ([[wustita]] minerala), modu naturalean sortzen dena, berez Fe <sub>x-1</sub>O moduan idazten da, non «x» normalean 0,05 ingurukoa den.<ref>{{Erreferentzia|izena=Smart,|abizena=Lesley.|izenburua=Solid state chemistry : an introduction|argitaletxea=CRC Press|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/56661923|edizioa=3rd ed|isbn=0748775161|pmc=56661923|sartze-data=2018-11-02}}</ref>
 
Oxigeno konposatua [[Atmosfera|atmosferan]] kantitate txikietan aurki daiteke [[karbono dioxido]] (CO<sub>2</sub>) moduan. [[Lurrazal|Lurrazala]] eratzen duten [[Arroka|arroken]] zati handi bat oxido desberdinez eratuta daude, hala nola, [[Silizio dioxido|silizioa dioxidoz]] (SiO<sub>2</sub>, [[granito]] eta [[Harea|harean]] aurkitzen direnak), [[Dialuminio trioxido|dialuminio trioxidoz]] ([[alumina]] Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, [[bauxita]] eta [[Korindoi|korindoian]] aurkitzen direnak), [[diburdin trioxidoz]] (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, [[hematite]] eta herdoilean aurkitzen direnak) eta [[Kaltzio karbonato|kaltzio karbonatoz]] (CaCO<sub>3</sub>, [[Kareharri|kareharrian]] aurkitzen dena). Gainerako lurrazala oxigenodun beste konposatu batzuez ere eratua dago, bereziki zenbait [[silikato]] bereziz. [[Mantu|Lurraren mantuan]], zeinak lurrazalak baino askoz masa handiagoa duen, burdinaren eta [[Magnesio|magnesioaren]] silikatoak ugaritzen dira.
163. lerroa:
 
==== Ura ====
Dihidrogeno dioxido edo dioxidano, [[Ur|ura]] (H<sub>2</sub>O) izenez ezaguna dena, oxigenoaren konposatu arruntena da. Ur molekulan, [[hidrogeno]] atomoak [[lotura kobalente]] bidez lotzen dira oxigeno [[Atomo|atomoari]]. Baina, horrez gain, ondoko [[Molekula|molekulako]] oxigenoarekin erakarpen indar bat jasaten du (23,3 kJ•mol−1 ingurukoa hidrogeno atomoko), erakarpen indar horiei [[Hidrogeno lotura|hidrogeno -loturak]] deritze.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pavlo|abizena=Maksyutenko|izenburua=A direct measurement of the dissociation energy of water|orrialdeak=181101|hizkuntza=en|abizena2=Rizzo|abizena3=Boyarkin|izena2=Thomas R.|izena3=Oleg V.|data=2006-11-14|url=https://aip.scitation.org/action/captchaChallenge?redirectUri=%2Fdoi%2F10.1063%2F1.2387163|aldizkaria=The Journal of Chemical Physics|alea=18|zenbakia=125|issn=0021-9606|doi=10.1063/1.2387163|sartze-data=2018-11-02}}</ref> Molekulen artean ohikoak diren [[Van der Waals indar|Van der Waals indarrek]] eragiten duten erakarpen indarra baino %15eko erakarpen handiagoa izatea eragiten die hidrogeno -lotura horiek ur molekulei.<ref>Chaplin, Martin (4 de enero de 2008). «Water Hydrogen Bonding» (ingelesez). Noiz kontsultatua: 2012ko uztailaren 22an.</ref>
 
=== Konposatu organiko eta biomolekulak ===
219. lerroa:
== Erabilerak ==
 
[[Dioxigenoa|Dioxigenoak]] aplikazio desberdinak ditu aurkitzen den egoeraren arabera. [[Gas]] <nowiki/>egoeran dagoenean, erabilera desberdinak ditu:
 
* Altzairugintzan
242. lerroa:
=== Toxikotasuna ===
[[Fitxategi:Scuba-diving.jpg|ezkerrera|thumb|226x226px|Oxigenoaren toxikotasuna gerta daiteke birikak O<sub>2</sub>aren presio partziala, normala baino handiagoa denean hartzen dutenean. Hori, urpean igeri egitean eman daiteke.]]
 
<blockquote>O<sub>2</sub> gaseosoa [[Toxikotasun|toxikoa]] izan daiteke [[presio partzial]] handietan, [[konbultsio]] edo bestelako osasun arazoak sortuz.<ref name=":4">Acott, C. (1999). «Oxygen toxicity: A brief history of oxygen in diving». ''South Pacific Underwater Medicine Society Journal'' (en inglés) '''29''' (3). <small>ISSN 0813-1988</small>. <small>OCLC 16986801</small>. Noiz kontsultatua: 2012ko uztailaren 22an.</ref><ref name=":0" /> Normalean toxikotasuna presio partziala 50 k[[Pascal (unitatea)|Pa]] baino handiagoa denean agertzen da edo itsas mailan O<sub>2</sub>ak duen presio partziala 2,5 aldiz handiagoa bada. Hori ez da arazo izaten, [[aireztatze mekanikoa]] duten gaixoentzat izan ezik. Izan ere, oxigeno maskaretatik ematen zaien gasaren %30-%50 besterik ez da O<sub>2</sub> bolumenaren proportzioa.<ref name=":3" /></blockquote>Denbora batean zehar, [[Ume goiztiar|ume goiztiarrei]], O<sub>2</sub>an aberatsa zen inkubagailu batzuetan jartzen zitzaien. Baina bertan behera utzi zen ume batzuek ikusmena galdu ondoren.<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Arlene V.|abizena=Drack|izenburua=Preventing Blindness in Premature Infants|orrialdeak=1620–1621|hizkuntza=en|data=1998-05-28|url=https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJM199805283382210|aldizkaria=New England Journal of Medicine|alea=22|zenbakia=338|issn=0028-4793|doi=10.1056/nejm199805283382210|sartze-data=2018-11-01}}</ref>
 
Denbora batean zehar, [[Ume goiztiar|ume goiztiarrei]], O<sub>2</sub>an aberatsa zen inkubagailu batzuetan jartzen zitzaien. Baina bertan behera utzi zen ume batzuek ikusmena galdu ondoren.<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Arlene V.|abizena=Drack|izenburua=Preventing Blindness in Premature Infants|orrialdeak=1620–1621|hizkuntza=en|data=1998-05-28|url=https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJM199805283382210|aldizkaria=New England Journal of Medicine|alea=22|zenbakia=338|issn=0028-4793|doi=10.1056/nejm199805283382210|sartze-data=2018-11-01}}</ref>
 
Erabilera espazialean O<sub>2</sub> puruaren arnasketak, hala nola, zenbait jantzi espazial moderno edo espazio-ontzietan, ez du kalterik sortzen, erabiltzen den presio totala oso baxua dela bide.<ref>{{Erreferentzia|izena=George W.|abizena=Morgenthaler|izenburua=An assessment of habitat pressure, oxygen fraction, and EVA suit design for space operations|orrialdeak=39–49|abizena2=Fester|abizena3=Cooley|izena2=Dale A.|izena3=Carolyn G.|data=1994-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/0094576594901465|aldizkaria=Acta Astronautica|alea=1|zenbakia=32|issn=0094-5765|doi=10.1016/0094-5765(94)90146-5|sartze-data=2018-11-01}}</ref><ref>Wade, Mark (2007). «Space Suits» (en inglés). Encyclopedia Astronautica. Archivado desde el original el 13 de diciembre de 2007. Noiz kontsutatua:2012ko uzatilaren 22an.</ref> Jantzi espazialen kasuan, O<sub>2</sub>aren presio partziala arnasten den airean, 30 kPa inguruan aurkitzen da (normala baino 1,4 aldiz handiagoa).
 
Oxigenoaren toxikotasuna [[birika]] eta [[Nerbio-sistema zentral|nerbio -sistema zentralean]], sakonera handietan igeri egitean edo [[urpeko igeriketa]] profesionalean eman daiteke.<ref name=":3" /><ref name=":4" /> 60 kPa baino presio partzial handiagoa duen O<sub>2</sub>a duen airea denbora luzez arnasten bada, [[biriketako fibrosi]] iraunkorra sortzera heldu daiteke.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Peter|abizena=Wilmshurst|izenburua=ABC of oxygen|orrialdeak=996–999|hizkuntza=en|data=1998-10-10|url=https://www.bmj.com/content/317/7164/996|aldizkaria=BMJ|alea=7164|zenbakia=317|issn=0959-8138|pmid=9765173|doi=10.1136/bmj.317.7164.996|sartze-data=2018-11-01}}</ref> 160 kPa (~1,6 atmosfera) baino handiagoa duten presio partzialetan egoteak konbultsioak eragin ditzake, normalean urpekarientzat hilgarriak izaten dira. Toxikotasun akutua eman daiteke %21eko edo gehiagoko O<sub>2</sub>a duen airea arnasten bada 66 metro edo gehiagoko sakoneran. Baita, %100eko O<sub>2</sub>a duen airea arnasten bada soilik 6 metroko sakoneran.<ref name=":5" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Donald,|abizena=Kenneth.|izenburua=Oxygen and the diver.|argitaletxea=SPA in conjunction with K. Donald|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/26894235|isbn=1854211765|pmc=26894235|sartze-data=2018-11-01}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Kenneth W.|abizena=Donald|izenburua=Oxygen Poisoning in Man: Part I|orrialdeak=667–672|hizkuntza=en|data=1947-05-17|url=https://www.bmj.com/content/1/4506/667|aldizkaria=Br Med J|alea=4506|zenbakia=1|issn=0007-1447|doi=10.1136/bmj.1.4506.667|sartze-data=2018-11-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Kenneth W.|abizena=Donald|izenburua=Oxygen Poisoning in Man: Part II|orrialdeak=712–717|hizkuntza=en|data=1947-05-24|url=https://www.bmj.com/content/1/4507/712|aldizkaria=Br Med J|alea=4507|zenbakia=1|issn=0007-1447|doi=10.1136/bmj.1.4507.712|sartze-data=2018-11-01}}</ref>
 
=== Konbustioa eta beste arrisku batzuk ===
252 ⟶ 255 lerroa:
Oxigeno kontzentrazio handia duten iturriak [[Errekuntza|konbustio]] azkarra bizkortzen du. [[Sute]] eta leherketa arriskuak, [[oxidatzaile]] kontzentratuak eta erregaiak gertuegi jartzen direnean ematen dira. Hala ere, bai bero zein txinparta bidezko ignizioa beharrezkoa da konbustioari hasiera emateko.<ref name=":6">Barry L. Werley (Edtr.) (1991). «Fire Hazards in Oxygen Systems». ''ASTM Technical Professional training'' (ingelesez). Filadelfia: ASTM International Subcommittee G-4.05.</ref> Oxigenoa substantzia bera, ez da erregai bat, oxidatzailea baizik. Konbustioa emateko arriskuak,  oxidatzaile sendoak diren oxigenodun konposatuetan ere ematen da, hala nola, [[Peroxido|peroxidoetan]], [[Klorato|kloratoetan]], [[Perklorato|perkloratoetan]] eta [[Dikromato|dikromatoetan]], suari oxigenoa eman diezaioketelako.
 
O<sub>2</sub> kontzentratuak konbustio azkarra eta energetikoa ahalbidetzen du. Oxigeno likidoa bildu eta garraiatzen duten hoditeri eta altzairuzko ontziak, erregai moduan jokatzen dute. Horregatik, horien diseinu eta fabrikazioan arreta berezia jarri behar da ignizio -iturriak txikiagotu egiten direla ziurtatzeko.<ref name=":6" /> [[Apollo 1]]<nowiki/>aren tripulazioaren heriotza eragin zuen sutea hain azkar hedatzearen arrazoia, [[Presio atmosferiko|presio atmosferikoa]] baino pixka bat handiagoa zen O<sub>2</sub> puruarekin presurizatu zutelako izan zen. Berez, misioan, presio normalaren 1/3 erabili beharko litzateke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Chiles, James|abizena=R.|izenburua=Inviting disaster : lessons from the edge of technology : an inside look at catastrophes and why they happen|argitaletxea=HarperBusiness|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/50549938|edizioa=1st paperback ed|isbn=0066620821|pmc=50549938|sartze-data=2018-11-01}}</ref>