Lurrazal: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t 88.11.161.244 wikilariaren aldaketak ezabatuz, AssarBot wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. Etiketa: lehengoratzea |
zuzentzailea pasatzea |
||
1. lerroa:
{{HezkuntzaPrograma}}
[[Fitxategi:Earth-cutaway-schematic-numbered.svg|300px|thumb|Lurraren egitura. '''1:''' lurrazala.]]
[[Fitxategi:Erdkruste.jpg|thumb|300px|Lurrazal motak [[mantu]]aren gainean.]]
'''Lurrazala''' [[Lurra]]ren geruzarik azalekoena da. Lurrazala lurraren %1 baino gutxiago da. Bi mota
Lurrazalean aurki ditzakegun harri motak:<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Las rocas - hiru.eus|hizkuntza=es-ES|url=http://www.hiru.eus/geologia/las-rocas|sartze-data=2017-11-29}}</ref>
12 ⟶ 11 lerroa:
Lurrazalaren tenperatura handitzen da sakonerarekin, mantuko limitean gutxi gorabehera 200ºC-tik 400ºC-tarako tenperaturara iritsi daiteke. Lurrazal ozeaniko zaharrenak 200 miloi urte ditu, aitzitk lurrazal kontinental gehiena ozeanikoa baino zaharrago da, 3.7 eta 4.28 mila miloi urte izan ditzake. Mantuko goiko zatia eta lurrazala,litosfera osatzen dute. Mantuko konbekzio korronteak eragiten dute plaka tektoniken mugimenduak. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Crust (geology)|hizkuntza=en|data=2017-11-03|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Crust_(geology)&oldid=808568151|sartze-data=2017-11-29}}</ref> Plaka horiek mugitu egiten dira, guretzat hautemanezina izan arren. Goiko geruzan dagoen eta astenosfera deitzen zaion beste geruza ez hain trinko eta fluidoago baten gainean irristatzen dira. Ertzetan plakek bata bestearen kontra egiten dute, elkarri bultzatzen diete eta bata bestearen gainean jartzen dira, mendiak, sumendiak, lurrikarak eta bestelako erliebeak sortuz. <ref name=":1" />
Lurreko geruzetatik, lurrazala da zuzenean iker daitekeen bakarra, azaleko arroken eta zundaketen bidez lortutako arrokak aztertuz. Oraindik ezin izan da lurrazal kontinental eta ozeanikoa zeharkatzen duen zundaketarik egin, beraz sakoneko egitura eta konposizioari buruz dakigun guztia ikerketa geofisikoetatik atera da. S eta P uhinek lurrazalean zehar izandako abiaduraren bidez lurrikarak noiz eta non gertatu diren jakin dezakegu. Abiadura horiek laborategian aztertzen dira, uhinek zeharkatutako arroken konposizioa eta izaerari buruzko hipotesiak eratuz. [[Andrija Mohorovicic|Andrija Mohorovic]] sismologoak 1910. Urtean uhin sismikoen
Lurraren gainazaleko erlibeak hauek dira:
* Lurrazal kontinentala:
# - '''Mendikateak''': Mendilerroak dira eta oso altitude handiak izaten dute (Himalaiakoa, Andeak ..)
# - '''Ordoki handiak''': Ezkutuak ere esaten zaie; hedadura handiko
# - '''Plataforma kontinentalak''': Kostaldean hasi eta itsas zabaleraino hedatzen dira (ehunaka metrotik zenbait kilometrora ). 200 m-ko sakonera dute gehienez eta ur azpian egon arren, '''eremu kontinentala da''', kontinente baten zati murgildua da
* Lurrazal ozeanikoa:
23 ⟶ 22 lerroa:
# - Hobi ozeanikoak: ozeanoetako gunerik sakonenak dira. Marianetako hobiak (sakonena) 11.034 m-ko sakonera du.
# - '''Ordoki abisalak''': Planetako ordokirik zabalenak dira; '''4.000 eta 4.500 m''' inguruko sakoneran daude, batez beste.
# - '''Ur azpiko sumendiak''': Erliebe handiko egiturak dira; Batzuen "gailurrak" itsas maila gaindi dezake, eta
== Lurrazal ozeanikoa ==
{{sakontzeko|Lurrazal ozeaniko}}
[[Lurrazal ozeaniko]]ak lurraren azaleraren %75 betetzen du. Ozeanoaren hondoa eratzen du eta 10 kilometroko lodiera du. Basaltoz osatuta dago, arroka bolkaniko beltz eta dentso bat da. Batzuetan, olibino kristal berdeak ere izaten ditu. Lurrazal ozeanikoaren konposizio kimikoa homogeneoa da.Lurrazal ozeanikoa sedimentu geruza batek estaltzen du eta kontinenteetatik hurbil lodiera handia izan dezake geruza horrek. Baina ozeanoaren erdiko aldean litekeena da oso gutxi egotea edo sedimenturik ez izatea. Lurrazal kontinentala baino meheagoa da eta hiru mailetan ezberdindu daiteke. Beheko maila [[mantua]]ren goian kokatzen dena da, hirugarren maila deiturikoa, hauen arteko muga [[Mohorovičić etenunea
Lurrazal ozeanikoaren arrokak kontinentalarenak baino gazteagoak dira (180 milioi urte gutxi gorabehera ) eta dentsoagoak (3,0 g/cm3). Lurrazal ozeanikoa osatzen duten arroka basaltikoak 7 km-ko lodiera dute eta 3,0g/cm3 dentsitatea. Horregatik, kontinentala lodiera handiagokoa eta dentsitate gutxiagokoa ur gainean lurrazal ozeanikoa baino gehiago flotatzen du. Lurrazalean osatzen diren arroka igneoak
Lurrazal ozeanikoa mugimenduan dago zinta eramaile bat izango balitz bezala, dortsaletik urruntzen. Horren ondorioz, tentsioa lurrazala apurtu eta magma ateratzeko bideak eratzen dira; lurrazal ozeanikoaren zati berriak sortzeko.
Ozeanoen hondoaren hedaduraren teoriaren arabera, dortsalak litosferako hausturak dira eta hortik mantuko materiala ateratzen da. Ateratako materiala laba basaltikozko koladak dira. Solidotzerakoan, lurrazal ozeanikoa eratzen du labak eta orduan, bi alboetarantz bultza egiten du. Horren ondorioz, ozeanoa zabaltzea behartzen du eta kontinenteak beraien artean urruntzea ere.<ref name=":0" />
40 ⟶ 39 lerroa:
1.Geruza: sedimentu eta arroka bolkanikoz osatuta dago. 5-6 kilometroko sakoneran dago eta 1-2 kilometrotako lodiera du. Geruza honetan uhin sismikoen abiadura 1,5 km/s - 4,5 km/s artekoa da.
2.Geruza: Arroka mafikoz edo mafiko-bolkanikoz osatuta dago. 1-2 kilometrotako lodiera du eta uhin sismikoen abiadura 4,5 km/s - 6,5 km/s -koa da. Dikez eta kuxin labez osatuta dago geruza hau. Lehenengoak garrantzitsuak dira, zeren eta beraiei esker dortsalen posizioa ezagutzen laguntzen digute zenbait kasutan. Ehundura ofitikoa dute, hau da,Augitako kristal handiak zeintzuk gordetzen dituzte total edo partzialki Plagioklasako kristal luzeak; piroxenoz eta plagioklasaz osatuta. Kuxin labak, berriz, oso
3.Geruza: Arroka ultramafikoez osatuta dago, Gabroz eta Peridotitaz, adibidez. 1-5 kilometrotako lodiera du eta uhin sismikoen abiadura 6,5-8 km/s
Gabro
== Lurrazal kontinentala ==
{{sakontzeko|Lurrazal kontinental}}
[[Lurrazal kontinental]]a ozeanikoa baino heterogeneoagoa da, jatorri ezberdineko arrokez osatutakoa delako. Honetan [[arroka igneo]] azido eta erdiazidoak ([[granito]]ak adibidez) nagusi dira. [[Orogeno]]etan [[eskualde metamorfismo]]z sortutako [[arroka metamorfiko]]z osatutako gune zabalak
Esan behar dago lurrazal kontinentalaren lodiera handiagoaren arrazoia dentsitatean dagoela. Bere dentsitatea mantuko dentsitatea baino baxuagoa denez, bertan barneratzea ez da erraza izaten, horregatik honen lodiera historia geologikoan zehar handituz joan da. Lurrazal kontinentalaren bataz besteko lodiera 35
Azkenaldian garatzen ari diren esplorazio-teknika berriek-uhin sismikoen neurketak esate baterako- apur bat lagundu dute jakiten gure Lur zahar honen barnealdea nolakoa den, batez ere lurrazala eta mantua; nukleoa, aldiz, oraindik misteriotsu samarra da. Uhin sismikoen neurketa lurra aztertzeko metodo ez-
Hala ere, nukleoaren ezaugarrien ezagutzari dagokienez, guztia ez da iluna, argiak ere badaude. Izan ere, fenomeno batzuk -adibidez Lurraren eremu magnetikoa- nukleoaren formaren, tamainaren eta konposizioaren araberakoak dira. Lurraren masa eta bolumena jakinda, nukleoaren batez besteko dentsitatea kalkulatu ahal izan da; gutxi gorabehera metro kubikoko 5.500 kilogramo. Hala ere, kontuan hartu behar da zenbat eta barrurago materia konprimituago dagoela, horregatik, gaur egun adituek diotenez, nukleoaren dentsitatea metro kubikoko 12.000 kilogramo ingurukoa izan daiteke. Beraz, hortik pentsa daiteke nolako ezaugarriak izan ditzakeen.
Datu horiekin -eta beste zenbait informaziorekin- teoria edo ereduak garatzea badago, baina ezer gutxi gehiago, Lurraren barnealdera iritsi eta bertako ezaugarria zeintzuk diren jakiteko modurik ez baitago. Dauden teoria eta eredu onartuenen arabera, Lurreko nukleoak 3.500 kilometroko erradioa izango luke, eta tenperatura 6.000
Nukleoaren gainean mantua dago, Lurreko erradioaren ondorengo 2.900 kilometroetan. Mantuaren tenperatura -barrualdean ala kanpoaldean hartuta- 3.800 eta 1.300
Azkenik, lurrazala. Lurrazalak, 8 eta 70 kilometro arteko sakonera du -ozeanoetan edo kontinenteetan neurtzen den, aldatzen da-. Materia solidoa da hemen, eta gehienbat barrualdetik azalerantz datorren labak osatutako arrokak daude. Arroka horiei basalto deitzen zaie, eta burdinaz, aluminioz, eta magnesio-silikatoz osatuta daude. Granitozko arrokak ere badira -potasio, sodio eta aluminio-silikatoa-, hain zuzen ere kontinenteak osatzen dituztenak. Mantuaren dentsitatea arroka-mota biena baino handiagoa denez, Lurrazala mantuaren gainean etengabe flotatzen dago.
Lurrazalean dauden mineral ugarienak kuartzoak, [[
Gaiari ikuspuntu orokor batetik begiratuz gero, argi ikusten da dentsitate handiko elementuak Lurraren erdialdetik gertuago daudela; dentsitate txikikoak, ordea, azaletik gertuago. Horrek badu garrantzia, horrela jakin baitaiteke nukleoa burdinaz aberatsa dela, eta mantua eta lurrazala silikatoz. Lurra eratu zenean, planetako nebulosaren konposatu kimikoak kondentsatzen hasi ziren. Ondorioz sortu zen esfera erraldoian oraindik konposatu guztien nahasketa uniformea zuen, baina grabitatea nabarmentzen hasi eta planeta uzkurtzen hasi zirenean, barnealdeko tenperaturak gora egin zuen. Elementu kimiko batzuen erradioaktibitateak ere horretan izan zuen eraginik. Orduan urtu zen materia, dentsitate handiena zuten materialak barnealderantz joan ziren eta gainerakoak haien gainean flotatzen geratu ziren. Lurra gorputz independientea zen.
|