Txerto: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-\{\{Vikidia\|.*\}\} +)
No edit summary
1. lerroa:
[[FileFitxategi:Vaccination of girl.jpg|thumb|right|320px261x261px|Injekzio bidezko txertaketa, [[deltoide (anatomia)|deltoidean]].]]
{{HezkuntzaPrograma}}
'''Txerto'''ak prestakin biologikoak dira, gaixotasun baten aurrean [[Oroimen immunologiko|immunitate hartu]]<nowiki/>a aktibatzen dutenak. Normalean, [[eritasun]] jakin bat eragiten duen [[mikroorganismo]]<nowiki/>aren antzeko [[Agente infekzioso|agente]]<nowiki/>ez osatuta egoten dira, [[antigeno]] ere esaten zaienak. Antigenoak hiru motatakoak izan daitezke: indargabetuta edo hilda dauden [[mikrobio]]<nowiki/>ak, horiek ekoitzitako [[toxina]]<nowiki/>k edo azalean dituzten proteinak. Antigenoak [[immunitate-sistema]] aktibatzen du infektatutako organismoan, gorputz arrotz baten moduan identifikatu, eta horren aurkako [[antigorputz]] espezifikoak ekoizten ditu. Horrela, etorkizunean infekzio berdina pairatuz gero, gorputza gai izango da mikrobio arrotza azkar ezagutzeko eta suntsitzeko. Txertoak [[profilaktiko]]<nowiki/>ak edo terapeutikoak izan daitezke. Profilaktikoak [[gaitz]]<nowiki/>a gertatu baino lehen prebentziorako erabiltzen diren txertoak dira; terapeutikoak, ordea, ez dira prebentziorako erabiltzen, infekzio edo minbizi-zelulen aurkako tratamendu gisa baizik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cornelis J. M.|abizena=Melief|izenburua=Therapeutic cancer vaccines|orrialdeak=3401–3412|abizena2=van Hall|abizena3=Arens|abizena4=Ossendorp|abizena5=van der Burg|izena2=Thorbald|izena3=Ramon|izena4=Ferry|izena5=Sjoerd H.|data=2015-9|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26214521|aldizkaria=The Journal of Clinical Investigation|alea=9|zenbakia=125|issn=1558-8238|pmid=26214521|pmc=PMC4588240|doi=10.1172/JCI80009|sartze-data=2018-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Kalijn F.|abizena=Bol|izenburua=Prophylactic vaccines are potent activators of monocyte-derived dendritic cells and drive effective anti-tumor responses in melanoma patients at the cost of toxicity|orrialdeak=327–339|abizena2=Aarntzen|abizena3=Pots|abizena4=Olde Nordkamp|abizena5=van de Rakt|abizena6=Scharenborg|abizena7=de Boer|abizena8=van Oorschot|abizena9=Croockewit|izena2=Erik H. J. G.|izena3=Jeanette M.|izena4=Michel A. M.|izena5=Mandy W. M. M.|izena6=Nicole M.|izena7=Annemiek J.|izena8=Tom G. M.|izena9=Sandra A. J.|data=2016-3|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26861670|aldizkaria=Cancer immunology, immunotherapy: CII|alea=3|zenbakia=65|issn=1432-0851|pmid=26861670|pmc=PMC4779136|doi=10.1007/s00262-016-1796-7|sartze-data=2018-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Julia ML|abizena=Brotherton|izenburua=HPV prophylactic vaccines: lessons learned from 10 years experience|orrialdeak=999–1009|hizkuntza=en|data=2015-08|url=https://www.futuremedicine.com/action/captchaChallenge?redirectUrl=https%3A%2F%2Fwww.futuremedicine.com%2Fdoi%2F10.2217%2Ffvl.15.60|aldizkaria=Future Virology|alea=8|zenbakia=10|issn=1746-0794|doi=10.2217/fvl.15.60|sartze-data=2018-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ian H.|abizena=Frazer|izenburua=Development and implementation of papillomavirus prophylactic vaccines|orrialdeak=4007–4011|data=2014-05-01|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24748633|aldizkaria=Journal of Immunology (Baltimore, Md.: 1950)|alea=9|zenbakia=192|issn=1550-6606|pmid=24748633|doi=10.4049/jimmunol.1490012|sartze-data=2018-11-16}}</ref>
 
{{argitzeko|osasun tratamenduari|Txerto (argipena)}}
[[File:Vaccination of girl.jpg|thumb|right|320px|Injekzio bidezko txertaketa, [[deltoide (anatomia)|deltoidean]].]]
'''Txertoa''' prestaketa biologiko bat da, [[Oroimen immunologiko|hartutako immunitate]] aktiboa eragiten duena [[gaitz]] jakin baten aurka. Tratamendu profilaktiko edo prebentibo mota bat da, hau da, gaitza gertatu baino lehen erabiltzen dena. Txertoa jartzeari '''txertaketa''' edo '''txertatzea''' deritzo.
 
Txertoak jartzeari txertaketa edo txertatze deritzo. Gaur egun, txertaketa da [[gaixotasun infekzioso]]<nowiki/>ak saihesteko metodorik eraginkorrena<ref>United States Centers for Disease Control and Prevention (2011). ''A [https://www.cdc.gov/oid/docs/ID-Framework.pdf CDC framework for preventing infectious diseases].'' Archived 2017-08-29 at the Wayback Machine. Accessed 11 September 2012. "Vaccines are our most effective and cost-saving tools for disease prevention, preventing untold suffering and saving tens of thousands of lives and billions of dollars in healthcare costs each year."</ref>. Are gehiago, txertaketa masiboei zor diegu mundu zabalean [[baztanga]] bezalako hainbat [[Gaixotasun infekzioso|gaitz infekzioso]] desagertu izana, baita beste hainbaten maiztasuna murriztu izana ere, hala nola, [[Amorru (gaixotasuna)|amorru]], [[poliomielitis]] edo [[tetanos]] gaixotasunenak. Azken hamarkadetatik hona txertoen eraginkortasuna zabal eta sakon ikertu eta egiaztatu da. Sakonki aztertu diren txertoen artean daude [[influenzaren txerto]]<nowiki/>a,<ref>{{Erreferentzia|izena=Anthony E.|abizena=Fiore|izenburua=Seasonal influenza vaccines|orrialdeak=43–82|abizena2=Bridges|abizena3=Cox|izena2=Carolyn B.|izena3=Nancy J.|data=2009|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19768400|aldizkaria=Current Topics in Microbiology and Immunology|zenbakia=333|issn=0070-217X|pmid=19768400|doi=10.1007/978-3-540-92165-3_3|sartze-data=2018-11-16}}</ref> [[HPV-ren txerto]]<nowiki/>a<ref>{{Erreferentzia|izena=Yuli|abizena=Chang|izenburua=Evaluating the impact of human papillomavirus vaccines|orrialdeak=4355–4362|abizena2=Brewer|abizena3=Rinas|abizena4=Schmitt|abizena5=Smith|izena2=Noel T.|izena3=Allen C.|izena4=Karla|izena5=Jennifer S.|data=2009-07-09|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19515467|aldizkaria=Vaccine|alea=32|zenbakia=27|issn=1873-2518|pmid=19515467|doi=10.1016/j.vaccine.2009.03.008|sartze-data=2018-11-16}}</ref> eta [[barizelaren txerto]]<nowiki/>a.<ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas J.|abizena=Liesegang|izenburua=Varicella zoster virus vaccines: effective, but concerns linger|orrialdeak=379–384|data=2009-8|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19606157|aldizkaria=Canadian Journal of Ophthalmology. Journal Canadien D'ophtalmologie|alea=4|zenbakia=44|issn=1715-3360|pmid=19606157|doi=10.3129/i09-126|sartze-data=2018-11-16}}</ref> [[Munduko Osasun Erakundea]]<nowiki/>ren esanetan, jada hogeita bost [[infekzio]] desberdinetarako txertoak daude baimenduta eta eskuragarri.<ref>World Health Organization, [http://www.who.int/immunization/global_vaccine_action_plan/GVAP_doc_2011_2020/en/ Global Vaccine Action Plan 2011-2020]. Archived 2014-04-14 at the Wayback Machine. Geneva, 2012.</ref>
[[Gaixotasun infekzioso|Gaixotasun kutsakorrak]] prebenitzeko baliatzen dira, zehazki [[birus]] edo [[bakterio]] batek eragindakoak. Txertoa hartzeko bide nagusiak hauek dira: ahotik hartuta edo azalpeko edo muskulu barneko injekzioaren bidez. Gaixotasun jakin baten [[mikrobio]] hilak edo ahulduak dituen prestakina da. [[Antigorputz]]ak sortzeko aukera ematen dio gorputzari. Ez du sendatzen, babesten baizik.
 
Txertoaren funtsa da kanpotik prestatutako substantzia bat sartzea ([[antigeno]]a) pertsona baten gorputzean, bertan erantzun immunologiko defentsiboa eragiteko, [[antigorputz]]ak sortzea alegia. Behin txertoa sartuta, beti ere pertsonaren [[immunitate-sistema]] ondo egonez gero, antigeno horren aurrean egongo den bakoitzean organismoak antigorputzak sortuko ditu eta gaixotasun (antigeno) horretatik babestuko du.
 
Txertoen erabilera funtsezkoa da ez soilik norbanakoak babesteko, populazio osoa ere babesteko baizik. Izan ere, txertaketa masiboei esker [[mikrobio]] kaltegarriak giza [[ostalari]]rik gabe geratzen dira, eta haren hedapena ekidin egiten da. Modu horretan hainbat gaitz infekzioso, garai batean gizateriaren zigor latzak izan zirenak, Lur planetatik desagertu dira: [[baztanga]], adibidez. Era berean, beste batzuk arrazoi berdinarengatik desagertzeko bidean daude: [[amorru]]a, [[poliomielitis]]a edo [[tetanos]]a, kasu.
 
== Historia ==
[[Fitxategi:Edward Jenner.jpg|thumb|285x285px|[[Edward Jenner]]]]
[[Baztanga|Baztangaren]] aurkako tratamendu moduan birus horren inokulazioa erabiltzen hasi ziren Txinan X. mendean<ref>{{Erreferentzia|izena=Graeme|abizena=Lang|izenburua=Book Reviews : Joseph NEEDHAM, edited by Nathan SIVIN, Science and Civilisation in China, Volume 6. Biology and Biological Technology, Part VI: Medicine. Cambridge: Cambridge University Press, 2000. 261 pp., with bibiliographies and index. ISBN: 0-521-63262-5. Price: £45.00|orrialdeak=299–302|data=2001-03|url=http://dx.doi.org/10.1177/0920203x0101500144|aldizkaria=China Information|alea=1|zenbakia=15|issn=0920-203X|doi=10.1177/0920203x0101500144|sartze-data=2018-11-16}}</ref>, baina aurkitu den lehen erreferentzia XV. mendekoa da. Garai hartan, sudur bidezko haize-ematea erabiltzen zen; gaixoen pustulak hauts bihurtu eta sudurretik sartzen ziren, [[baztanga]] arina zuten pertsonak immunizatzeko asmoz. Horrez gain, haize-ematean oinarritutako bestelako teknikak ere erabiltzen omen ziren Txinan XVI. eta XVII. mendeetan zehar.<ref>{{Erreferentzia|izena=Williams, Gareth,|abizena=1952-|izenburua=Angel of death : the story of smallpox|argitaletxea=Palgrave Macmillan|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/506248749|isbn=9780230274716|pmc=506248749|sartze-data=2018-11-16}}</ref>
 
Hala ere, [[Baztanga|baztangaren]] aurkako aurrerapen garrantzitsuenen artean lehenak [[Edward Jenner]] mediku ingelesak egindakoak izan ziren. 1760ko hamarkadan esaten zen behizainek ez zutela inoiz [[baztanga]] larria jasango, aurretik [[Baztanga|behi-baztanga]] pasatu izanak [[Baztanga|giza baztangatik]] babesten zituelako. Hori ikusita, [[Edward Jenner|Jenner]]-ek 1796an 8 urteko haur bati besoa marratu eta zaurian [[Baztanga|behi-baztangadun]] gizon baten zornea jarri zion. Sei aste geroago, [[Baztanga|behi-baztangaren]] sintomak desagertu zirenean, [[Baztanga|giza baztangaren]] birusarekin mutikoa inokulatu arren, ez zuen gaixotasunik garatu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alexandra Minna|abizena=Stern|izenburua=The history of vaccines and immunization: familiar patterns, new challenges|orrialdeak=611–621|abizena2=Markel|izena2=Howard|data=2005-5|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15886151|aldizkaria=Health Affairs (Project Hope)|alea=3|zenbakia=24|issn=0278-2715|pmid=15886151|doi=10.1377/hlthaff.24.3.611|sartze-data=2018-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=P. M.|abizena=Dunn|izenburua=Dr Edward Jenner (1749-1823) of Berkeley, and vaccination against smallpox|orrialdeak=F77–78|data=1996-1|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8653442|aldizkaria=Archives of Disease in Childhood. Fetal and Neonatal Edition|alea=1|zenbakia=74|issn=1359-2998|pmid=8653442|pmc=PMC2528332|sartze-data=2018-11-16}}</ref> [[Edward Jenner]]-ek teknika garatzen eta hainbat indibiduotan probatzen jarraitu zuen eta horren arriskuak txikiak zirela ikusita, Ingalaterran [[Baztanga|giza baztangan]] oinarritutako haize-ematea debekatu zen 1840. urtean.<ref>{{Erreferentzia|izena=J. A.|abizena=Didgeon|izenburua=Development of Smallpox Vaccine in England in the Eighteenth and Nineteenth Centuries|orrialdeak=1367–1372|data=1963-05-25|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20789814|aldizkaria=British Medical Journal|alea=5342|zenbakia=1|issn=0007-1447|pmid=20789814|pmc=PMC2124036|sartze-data=2018-11-16}}</ref>
[[Edward Jenner]] mediku [[Ingalaterra|ingelesak]] [[XVIII. mendea]]ren bukaeran immunizazioari buruzko lehenengo zantzuak eman zituen. [[Baztanga]]ren izurrite batean, Jenner ohartu zen unaiek ez zutela gaitza harrapatzen; baztanga ahula zuten behiek, nonbait, unaiak babesten zituzten gaitzaren aurrean. Jenner-ek bere susmoak baieztatu zituen baztanga ahula zuten behien [[zorne]]a injektatuz gizabanako batzuei: gizabanako horiek guztiek baztangaren aurreko erresistentzia garatu eta ez zuten gaitza harrapatu. Baztanga zuten behien likido organikoek "substantzia" bat zutela ondorioztatu zuen, baztangaren aurrean gizakia babesten zuena (substantzia hori, gaur egun dakigunez, baztangaren [[birus]] moteldua da, antigorputzak sorraraziko dituena). Modu horretan Jenner-ek behi-zornea jasotzen zuten gizabanakoen immunizazioa lortu zuen.
 
[[Baztanga|Behi-baztangaren]] birusa eta [[Baztanga|giza- baztangarena]] desberdinak dira, baina antzekotasun batzuk dituztebadituzte, eta elkarri [[Immunitate-sistema|immunitatea]] eragiten diote. HotsIzan ere, [[Baztanga|behi-baztangaren]] birusak ez du gizakia kutsatzen, baina [[Antigorputz|antigorputzen]] sorrera eragiten du: eraeta, honetanondorioz, gizagizakiek [[Immunitate-sistema|immunitatea]] garatzen dute [[Baztanga|giza baztangaren]] birusaren aurrean. gizakiakHorrek immunitatea[[Baztanga|giza garatzenbaztangaren]] aurkako erresistentzia izatea ahalbidetzen du.
 
1880ko hamarkadan Louis Pasteur-ek eman zion hasiera txertoen bigarren belaunaldiari, [[Kolera|hegazti-koleraren]] eta [[Karbunko|antrax]]-aren aurkako tratamenduak garatu zituenean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=TRANSLATION OF AN Address ON THE GERM THEORY.|orrialdeak=271–272|data=1881-08|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0140673602357398|aldizkaria=The Lancet|alea=3024|zenbakia=118|issn=0140-6736|doi=10.1016/s0140-6736(02)35739-8|sartze-data=2018-11-16}}</ref> Immunizazio-mekanismo hau izendatzen lehena izan zen eta "vaccine" izena eman zion, latineko "vacca" terminoan jatorria duena. Hori egin zuen [[Edward Jenner]]-ek egindako aurkikuntzen omenean, "vacca"-ren esanahia behia delako.
Jenner-ek estreinakoz erabili zuen prozedurari, gizabanakoei behi-baztangaren mikrobioa -behien errapeetako zornean dagoena- inokulatzean zetzana, txertaketa deitu zitzaion.
[[Fitxategi:Edward Jenner vaccinating his young child.png|thumb|[[Edward Jenner]] bere seme gaztea inokulatzen. ]]
Aurrerapen horiek ikusita, XIX. mendearen amaieran, derrigorrezko txertoak ezartzeko legeak onartu ziren. XX. mendean zehar, txertoen erabilera asko zabaldu zen eta [[Difteria|difteriaren]], [[Elgorri|elgorriaren]], [[Hazizurri|hazizurriaren]] eta [[Errubeola|errubeolaren]] aurkako tratamenduak garatu ziren. Oso garrantzitsuak izan ziren 50eko hamarkadan [[Poliomielitis|poliomelitisaren]] aurkako txertoaren garapena eta giza baztangaren desagerpena 60ko eta 70eko hamarkaden bitartean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alexandra Minna|abizena=Stern|izenburua=The history of vaccines and immunization: familiar patterns, new challenges|orrialdeak=611–621|abizena2=Markel|izena2=Howard|data=2005-5|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15886151|aldizkaria=Health Affairs (Project Hope)|alea=3|zenbakia=24|issn=0278-2715|pmid=15886151|doi=10.1377/hlthaff.24.3.611|sartze-data=2018-11-16}}</ref>
 
Hala ere, oraindik garapen bidean daude [[Herpes|herpes sinplearen]], [[Malaria|malariaren]], [[Giza Immunoeskasiaren Birusa|GIB birusaren]] eta [[Gonorrea|blenorragiaren]] aurkako txertoak. <ref>{{Erreferentzia|izena=Benjamin I.|abizena=Baarda|izenburua=Proteomics of Neisseria gonorrhoeae: the treasure hunt for countermeasures against an old disease|orrialdeak=1190|abizena2=Sikora|izena2=Aleksandra E.|data=2015|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26579097|aldizkaria=Frontiers in Microbiology|zenbakia=6|issn=1664-302X|pmid=26579097|pmc=PMC4620152|doi=10.3389/fmicb.2015.01190|sartze-data=2018-11-16}}</ref>
== Motak ==
 
== Eraginkortasuna ==
* '''Inaktibatuak''' - Antigenoa ([[birus]]a edo [[bakterio]]a) hilda dago, kimikoki edo termikoki (beroarekin) inaktibatuta. Adibidez, [[gripe]], [[kolera]], [[izurri]] eta A [[hepatitis]]aren aurkako txertoak.
Txertoak [[Gaixotasun infekzioso|gaixotasun infekziosoen]] kontra egiteko historian egon den baliabiderik garrantzitsuena da. Dena dela, txertoek badituzte mugak,<ref>{{Erreferentzia|izena=Alexandros P.|abizena=Grammatikos|izenburua=Meta-analyses on Pediatric Infections and Vaccines|orrialdeak=431–457|abizena2=Mantadakis|abizena3=Falagas|izena2=Elpis|izena3=Matthew E.|data=2009-06|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0891552009000105|aldizkaria=Infectious Disease Clinics of North America|alea=2|zenbakia=23|issn=0891-5520|doi=10.1016/j.idc.2009.01.008|sartze-data=2018-11-16}}</ref> gerta baitaiteke ostalariaren [[Immunitate-sistema|immunitate-sistemak]] beharrezko erantzuna ez ematea. Erantzun falta eragin dezaketen faktoreak dira, besteak beste, [[Diabetes|diabetesa]], [[Giza Immunoeskasiaren Birusa|GIB infekzioak]], [[Esteroide|esteroideak]] eta adina. Arazoa genetikoa ere izan daiteke. Izan ere, [[B zelulen]] falta egon daiteke, eta zelula horiek [[antigorputz]]-ekoizleak dira. [[Antigorputz]] falta izanez gero, ezin izango dira [[Antigeno|antigenoei]] lotu eta [[Immunitate-sistema|immunitate-sistemak]] ez du kaltea ezagutuko (ezagupena antigorputzen bidez egiten baita).
* '''[[Txerto moteldu|Motelduak]]''' - Antigenoa (birusa edo bakterioa) bizirik dago, baina kendu dizkiote ezaugarri kaltegarriak ([[birulentzia]] galdu du). Esate baterako, [[sukar hori]]a, [[elgorri]], [[errubeola]] eta [[hazizurri]]en aurkako txertoek birus motelduak dituzte. Orokorrean, esan daiteke birusen aurka erabiltzen diren txerto ia gehienek [[mikrobio moteldu]]ak erabiltzen dituztela.
 
[[Antigorputz|Antigorputzak]] ekoizten badira ere, babesa nahikoa ez izatea gerta daiteke. Izan ere, gerta daiteke erantzun immunologikoa erabilgarria izateko motelegia izatea, [[Antigorputz|antigorputzak]] [[Patogeno|patogenoak]] guztiz ez deuseztatzea, edo erresistentea den [[Patogeno|patogenoaren]] [[andui]] bat izatea. Dena dela, nahiz eta erantzuna optimoa ez izan, heriotza-tasa, gaixotze-tasa eta sendatze-denbora murrizten dituzte txertoek.
*'''Mikrobioaren zati bat duten txertoak''': mikrobio osoa (hilda ala moteldua) erabili beharrean, txerto batzuek mikrobioaren zati bat besterik ez dute, bere antigeno garrantzitsuenak dituena. Gero eta gehiago erabiltzen dira txerto mota hauek, [[ingeniaritza genetiko]]aren aurrerapenak ahalbidetu baitu mikrobio baten antigenoak laborategian sortu ahal izatea.
 
[[Adjubante|Adjubanteak]] erabiltzen dira jadanik sortutako babes immunologikoa sendotzeko, bereziki 50-70 urte baino gehiagoko pertsonen artean, adin horretan txertoekiko erantzuna ahultzen delako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rajagopal|abizena=Appavu|izenburua=Nanovaccine Development for Cocaine Addiction: Immune Response and Brain Behaviour|data=2016|url=http://dx.doi.org/10.4172/2157-7560.1000313|aldizkaria=Journal of Vaccines & Vaccination|alea=02|zenbakia=07|issn=2157-7560|doi=10.4172/2157-7560.1000313|sartze-data=2018-11-16}}</ref>
 
Txertoen eraginkortasuna ondoko faktoreen araberakoa izan daiteke:
 
* [[Gaixotasun infekzioso|Gaixotasunaren]] izaerak eragina izan dezake gara daitezkeen txertoen eraginkortasunean.
* Txerto batzuek [[Gaixotasun infekzioso|gaixotasunaren]] [[andui]] jakin batzuekiko espezifizitate nabariagoa dute. Beraz, [[Mikrobio|mikroorganismoaren]] [[Andui|anduiak]] eraginkortasunari eragin diezaioke.<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Schlegel|izenburua=Comparative efficacy of three mumps vaccines during disease outbreak in Eastern Switzerland: cohort study|orrialdeak=352|abizena2=Osterwalder|abizena3=Galeazzi|abizena4=Vernazza|izena2=J. J.|izena3=R. L.|izena4=P. L.|data=1999-08-07|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10435956|aldizkaria=BMJ (Clinical research ed.)|alea=7206|zenbakia=319|issn=0959-8138|pmid=10435956|pmc=PMC32261|sartze-data=2018-11-16}}</ref>
* Txertatze-egutegia jarraitu den ala ez.
* Txertoekiko erantzun idiosinkratikoa. Pertsona batzuek ez dute txerto batzuekiko erantzunik ematen, eta beraz, nahiz eta txertoa jaso, ez dituzte [[Antigorputz|antigorputzak]] ekoizten.
* [[Etnia|Etniak]], adinak, faktore genetikoek eta bestelako faktoreek ere eragina izan dezakete.
 
Txertoa jaso duen norbaitek gaixotasuna pairatuz gero ("breakthrough infection"), birulentzia txikiagoa izango du [[Gaixotasun infekzioso|gaixotasunak]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Marie-Pierre|abizena=Préziosi|izenburua=Effects of pertussis vaccination on disease: vaccine efficacy in reducing clinical severity|orrialdeak=772–779|abizena2=Halloran|izena2=M. Elizabeth|data=2003-09-15|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12955637|aldizkaria=Clinical Infectious Diseases: An Official Publication of the Infectious Diseases Society of America|alea=6|zenbakia=37|issn=1537-6591|pmid=12955637|doi=10.1086/377270|sartze-data=2018-11-16}}</ref> Beraz, [[Gaixotasun infekzioso|gaixotasuna]] ezabatu zein ez ezabatu, txertoen eragina oso positiboa dela frogatu da. Txertoak garatzen diren ahala, gizartean zehar zabaltzeko [[txertatze-kanpainak]] antolatzen dira.
 
[[Txertatze-kanpaina]] bat antolatzerakoan, komenigarria da zenbait jarraibide kontuan hartzea:
 
* [[Immunizazio-kanpainak]] gaixotasunaren [[Epidemiologia|epidemiologian]] izango duen epe luzerako eraginak aurreikusteko, komeni da modelo bat garatzea.
* Merkaturatutako txerto berriaren [[Gaixotasun infekzioso|gaixotasunaren]] jarraipena egin behar da.
* Nahiz eta [[Gaixotasun infekzioso|gaixotasuna]] gizartetik ezabatu izana, txertaketarekin aurrera jarraitzea komeni da [[Immunitate|immunitatea]] mantentzeko.
 
Txertatze masiboen eragina hobeto ulertzeko, adierazgarria da [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] [[Elgorri|elgorriaren]] txertoaren kasua. 1958. urtean 763.094 pertsonak pairatu zuten [[Elgorri|elgorria]], eta haietatik 552 hil ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Walter A.|abizena=Orenstein|izenburua=Measles elimination in the United States|orrialdeak=S1–3|abizena2=Papania|abizena3=Wharton|izena2=Mark J.|izena3=Melinda E.|data=2004-05-01|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15106120|aldizkaria=The Journal of Infectious Diseases|zenbakia=189 Suppl 1|issn=0022-1899|pmid=15106120|doi=10.1086/377693|sartze-data=2018-11-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|izenburua=Measles--United States, January 1-April 25, 2008|orrialdeak=494–498|data=2008-05-09|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18463608|aldizkaria=MMWR. Morbidity and mortality weekly report|alea=18|zenbakia=57|issn=1545-861X|pmid=18463608|sartze-data=2018-11-16}}</ref> Atera ziren txerto berriei esker, [[Gaixotasun infekzioso|gaixotasunaren]] agerpena zeharo murriztu zen.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|izenburua=Measles--United States, January 1-April 25, 2008|orrialdeak=494–498|data=2008-05-09|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18463608|aldizkaria=MMWR. Morbidity and mortality weekly report|alea=18|zenbakia=57|issn=1545-861X|pmid=18463608|sartze-data=2018-11-16}}</ref> 2008. urtean 64 [[elgorri]]-kasu egon ziren, eta haietatik 54 beste herrialde batetik bidaiatu zuten pertsonek eragindakoak zirela uste zen. 64 pertsona horietatik, 63k ez zuten txertoa jaso edo ez zuten gogoratzen jaso zuten ala ez.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|izenburua=Measles--United States, January 1-April 25, 2008|orrialdeak=494–498|data=2008-05-09|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18463608|aldizkaria=MMWR. Morbidity and mortality weekly report|alea=18|zenbakia=57|issn=1545-861X|pmid=18463608|sartze-data=2018-11-16}}</ref>
 
Txertoen eraginkortasunari esker, [[baztanga]] ezabatzea lortu zen, hain kutsakor eta mortala bazen ere. [[Errubeola]], [[Poliomielitis|poliomielitisa]], [[Elgorri|elgorria]], [[paperak]], [[Sukar tifoide|sukar tifoidea]] eta [[barizela]] [[Gaixotasun infekzioso|gaixotasunak]] duela ehun urte baino askoz maiztasun baxuagorekin agertzen dira egun. Murrizketa hori gertatu da jende askok txertoa jasotzen badu askoz zailagoa delako [[Gaixotasun infekzioso|gaixotasuna]] adieraztea eta zabaltzea. Ondorio horri [[Talde immunitate|talde-immunitate]] deritzo. [[Poliomielitis|Polioren]] kontrako ezabatze-kanpaina gogor baten ondorioz, arazo endemikoa izatetik [[Afganistan]], [[Nigeria]] eta [[Pakistan|Pakistaneko]] zenbait eremutan soilik agertzera pasatu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dodds, Dr Anneliese Jane, (born 16 March 1978), Member (Lab) South East Region, European Parliament, since 2014|argitaletxea=Oxford University Press|data=2015-12-01|url=http://dx.doi.org/10.1093/ww/9780199540884.013.u281988|sartze-data=2018-11-16|encyclopedia=Who's Who}}</ref> Nahiz eta hain zabalduta egon duela ehun urte, [[Gizaki|gizakietan]] soilik adierazten den [[Gaixotasun infekzioso|gaixotasuna]] denez, beste [[Gaixotasun infekzioso|gaixotasun]] batzuen kasuan baino nolabait errazagoa izan da. Aipatutako populazio horietara heltzea zaila izaten da muga kultural eta fisikoak direla-eta.
 
Bestalde, frogatu da txertoek zenbait [[Bakterio|bakteriok]] [[antibiotikoekiko erresistentzia]] garatzeko probabilitatea murrizten dutela. Izan ere, ''[[Streptococcus pneumoniae]]''-ren ondorioz eragindako [[Pneumonia|pneumoniaren]] maiztasuna txertoen bidez murriztu denetik, [[Antibiotikoekiko erresistentzia|antibiotikoekiko erresistenteak]] diren kasuen proportzioa ere nabariki jaitsi da.<ref>{{Erreferentzia|izena=A. E.|abizena=Halaris|izenburua=Antidepressant drugs affect dopamine uptake|orrialdeak=1896–1897|abizena2=Belendiuk|abizena3=Freedman|izena2=K. T.|izena3=D. X.|data=1975-10-15|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19|aldizkaria=Biochemical Pharmacology|alea=20|zenbakia=24|issn=0006-2952|pmid=19|sartze-data=2018-11-16}}</ref>
 
== Albo-efektuak ==
Haurtzaroan zehar ematen diren txertoak oro har ez dira arriskutsuak.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Margaret A.|abizena=Maglione|izenburua=Safety of vaccines used for routine immunization of U.S. children: a systematic review|orrialdeak=325–337|abizena2=Das|abizena3=Raaen|abizena4=Smith|abizena5=Chari|abizena6=Newberry|abizena7=Shanman|abizena8=Perry|abizena9=Goetz|izena2=Lopamudra|izena3=Laura|izena4=Alexandria|izena5=Ramya|izena6=Sydne|izena7=Roberta|izena8=Tanja|izena9=Matthew Bidwell|data=2014-8|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25086160|aldizkaria=Pediatrics|alea=2|zenbakia=134|issn=1098-4275|pmid=25086160|doi=10.1542/peds.2014-1079|sartze-data=2018-11-16}}</ref> Izan ere, albo-efektuak egonez gero, arinak izan ohi dira, eta txertoaren araberakoak.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Botulism from Home-Canned Bamboo Shoots - Nan Province, Thailand, March 2006|data=2006|url=http://dx.doi.org/10.1037/e566432006-001|aldizkaria=PsycEXTRA Dataset|sartze-data=2018-11-16}}</ref> Albo-efektu ohikoenak dira, besteak beste, [[sukarra]], [[Min|mina]] injekzio-tokiaren inguruan eta [[Gihar|muskuluetako]] mina.<ref name=":1" /> Pertsona batzuetan txertoen osagaiekiko [[Alergia|erantzun alergikoa]] sor daiteke, eta [[Txerto hirukoitz biriko|txerto hirukoitz birikoa]] sukar-konbultsioekin erlazionatu da.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izena=SHARON|abizena=WORCESTER|izenburua=CDC to Monitor Seasonal Flu Vaccine for Seizures|orrialdeak=14|data=2010-10|url=http://dx.doi.org/10.1016/s0031-398x(10)70446-x|aldizkaria=Pediatric News|alea=10|zenbakia=44|issn=0031-398X|doi=10.1016/s0031-398x(10)70446-x|sartze-data=2018-11-16}}</ref>
 
Oso arraroa da albo-efektu larriak gertatzea.<ref name=":0" /> Dena dela, [[Barizela|barizelaren]] kontrako txertoak konplikazioak eragin ditzake [[immunodefizienteak]] diren pazienteetan, eta [[Errotabirus|errotavirusen kontrako txertoa]] heste-inbaginazioen sorrerarekin erlazionatu da.<ref name=":0" />
 
== Motak ==
Txertoak hildako edo inaktibatutako [[Mikrobio|mikroorganismoetatik]] zein horietatik purifikatutako produktuetatik abiatuta sortzen dira. Mota anitz daude, baina guztien helburu nagusia da [[Antigorputz|antigorputzen]] sintesia eragiten den bitartean gaixotasuna garatzeko arriskua ekiditea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Wilbur H.|abizena=Chen|izenburua=Persistence of Antibody to Influenza A/H5N1 Vaccine Virus: Impact of AS03 Adjuvant|orrialdeak=73–77|abizena2=Jackson|abizena3=Edwards|abizena4=Keitel|abizena5=Hill|abizena6=Noah|abizena7=Creech|abizena8=Patel|abizena9=Mangal|izena2=Lisa A.|izena3=Kathryn M.|izena4=Wendy A.|izena5=Heather|izena6=Diana L.|izena7=C. Buddy|izena8=Shital M.|izena9=Brian|data=2015-11-11|url=http://dx.doi.org/10.1128/cvi.00475-15|aldizkaria=Clinical and Vaccine Immunology|alea=1|zenbakia=23|issn=1556-6811|doi=10.1128/cvi.00475-15|sartze-data=2018-11-16}}</ref>
 
=== Inaktibatutakoak ===
* '''[[Toxoide]]ak''' - Antigenoa ez da mikroorganismo osoa, haren toxina baizik (ahalmen [[patogeno]]a ematen diona), baina inaktibatuta. Adibidez, [[tetanos]] eta [[difteria]]ren kontrakoak.
Jatorriz [[Patogeno|patogenoak]] ziren [[Mikrobio|mikroorganismoak]] konposatu kimikoen, beroaren edo erradiazioen bidez inaktibatzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=C.S.|abizena=Lopez|izenburua=Cervical cancer, human papillomavirus and vaccines: assessment of the information retrieved from general knowledge websites in Chile|orrialdeak=19–24|abizena2=Krauskopf|abizena3=Villota|abizena4=Burzio|abizena5=Villegas|izena2=E.|izena3=C.E.|izena4=L.O.|izena5=J.E.|data=2017-07|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.puhe.2017.02.017|aldizkaria=Public Health|zenbakia=148|issn=0033-3506|doi=10.1016/j.puhe.2017.02.017|sartze-data=2018-11-16}}</ref> Beraz, gaixotasuna sortzeko gaitasuna galtzen dute. Horien adibide dira [[Poliomielitis|poliomelitisaren]] txertoa, [[A hepatitis|A hepatitisarena]], [[Amorru (gaixotasuna)|amorruarena]] eta zenbait [[Gripe|griperena]].
 
=== Ikus, gaineraAhuldutakoak ===
Txerto batzuk ahuldutako [[mikrobio]] biziz osatuta daude. Kasu askotan, [[mikroorganismo]] horiek [[birus]] aktiboak dira. Bi motatakoak izan daitezke: infektatzeko gaitasunik ez dutenak, baldintza desfaboragarrietan kultibatuta euren [[birulentzia-faktore]]<nowiki/>ak galdu dituztelako; edo [[mikrobio]]<nowiki/>en antzeko organismo ez hain arriskutsuak, [[immunitate-sistema]] aktibatzeko gai direnak. Nahiz eta indargabetutako txerto gehienak biralak izan, naturan bakterianoak aurki daitezke. Biralen artean daude, esaterako, [[sukar hori]]<nowiki/>a, [[elgorri]]<nowiki/>a, [[paperak]] eta [[errubeola]]; eta bakterianoen artean, [[sukar tifoide]]<nowiki/>a, adibidez. [[Calmette]] eta [[Guérin]]-ek garatutako ''[[Mycobacterium tuberculosis]]'' txertoa ez dago [[andui]] kutsakor batez osatuta; horren ordez, "BCG" izeneko eraldatutako andui batek sortzen du erantzun immunitarioa. ''[[Yersinia pestis]]'' EV anduia daraman indargabetutako txertoa, ordea, izurriteen aurrean immunizatzeko erabiltzen da.
 
Ahuldutako txertoek badituzte abantailak eta desabantailak. Normalean, erantzun immunologiko iraunkorragoak eragiten dituzte, eta heldu osasuntsuek horiek nahiago izaten dituzte. Baina gerta daiteke pertsona immunodeprimituentzat seguruak ez izatea, eta kasu arraroetan [[mikrobio]]<nowiki/>ek muta dezakete, birulento bihurtu eta gaixotasuna eragin.<ref>{{Erreferentzia|izena=J. K. Sinha & S.|abizena=Bhattacharya|izenburua=A Text Book of Immunology|argitaletxea=Academic Publishers|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books?id=ytCNCbCWx8oC&pg=PA318&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=9788189781095|sartze-data=2018-11-16}}</ref>
* [[Umeen txertaketa-egutegi]]a
* [[Oroimen immunologiko]]
* [[Talde immunitate]]
 
=== Kanpo loturakToxoideak ===
Toxizitaterik gabeko bakterioen [[Toxina|toxinak]] dira. Kasu hauetan gaixotasuna [[Bakterio|bakterioek]] sortu beharrean, bakterioen [[Toxina|toxinek]] eragin ohi dute. Horien adibide dira [[Tetanos|tetanosaren]] eta [[Difteria|difteriaren]] txertoak. Hala ere, toxoide motako txertoek ez dute beti bakterio-jatorria izan behar: beste organismo batzuen [[Toxina|toxinak]] ere erabil daitezke.
=== Azpiunitatedunak ===
Proteina baten azpiunitatea gai izan daiteke erantzun immunitarioa eragiteko. Adibidez, [[B Hepatitis]]<nowiki/>aren aurkako azpiunitate-txertoa [[birus]]<nowiki/>aren azaleko proteinez soilik dago osatuta. Proteina horiek lortzeko, lehen infektatutako pazienteen odoleko serumetik erauzten ziren, baina orain gene biralak errekonbinatzen dira, proteina biralak ekoiztu eta [[Legamia|legami]]<nowiki/>etatik erauzi. Azpiunitate-txerto baten beste adibide batzuk [[GPB]]<nowiki/>aren eta [[gripe]]<nowiki/>aren aurkakoak dira. GPBaren aurkako txertoaren kasuan, proteinaz osatutako [[Kapsida|kapside]] birikoaz osatuta dago; gripearen aurkako txertoa, aldiz, influenza birusaren [[hemaglutinina]] eta [[neuraminidasa]] azpiunitateez osatuta dago. Oro har, azpiunitate-txertoak izurriteen aurrean immunizatzeko erabili ohi dira.
 
=== Konjugatuak ===
* {{eu}} [http://www.zientzia.net/artikulua.asp?Artik_kod=4983 Txertoak, ziztada babesleak]
Bakteria jakin batzuek euren kanpo-geruzan polisakaridoak dituzte, hain immunogenikoak ez direnak. Baina molekula horiei [[toxina]]<nowiki/>k bezalako proteinak lotuz gero, [[immunitate-sistema]]<nowiki/>k [[polisakarido]]<nowiki/>a [[antigeno]] moduan ezagutuko du. Teknika hau erabiltzen da B motako ''[[Haemophilus influenzae]]''ren aurkako txertoan.
* [http://www.argia.com/argia-astekaria/2220/txertoak/osoa Txertoaren erabilera sistematikoari buruzko iritzi kontrajarriak Argia astekarian.]
* [http://zientzia.net/artikuluak/txertoak-ezbaian-jartzen-direnean/ "Txertoak ezbaian jartzen direnean"]
 
== Erreferentziak ==
[[Kategoria:Txertoak]]
<references />