Platino: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
No edit summary
201. lerroa:
Arkeologoek 1200 k.a. bezain goizo erabilia izan zela diote, Antzinako Egiptoko ehorzketetan aurkitu zituzten urrezko bitxietan aurkitu zituzten eta. Haatik, egipziarrek metal honengan zeukaten ezaguera ez dakigu nolako zen. Nahiko posiblea izango litzateke ez izatea gai platino "aleak" urretan ikusteko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Hesse, Rayner|abizena=W.|izenburua=Jewelrymaking through history : an encyclopedia|argitaletxea=Greenwood Press|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/81252719|isbn=9780313335075|pmc=81252719|sartze-data=2018-11-04}}</ref>
 
Metal hau ameriketako natiboengatik erabilia izan zen urre-platinozko aleaziozko artefaktu zuriak ekoizteko, gaur egun [[Esmeraldas|Esmeraldas (Ekuador)]] hiria denaren inguruan. Erlatiboki sofistikatua zen hauts metalurgia sistema bat erabitzen zute. Objetu hauetako platinoa elementu purua ez izan arren, platino taldeko beste elementuekin naturalki nahastuta zegoen platinoa izan ohi zen gehien ekoizten zena, [[paladio]], [[rodio]] eta [[iridio]]<nowiki/>arekin batera hain zuzen ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=McDonald, Donald,|abizena=1889-1982.|izenburua=A history of platinum and its allied metals|argitaletxea=Johnson Matthey|data=1982|url=https://www.worldcat.org/oclc/9465580|isbn=0905118839|pmc=9465580|sartze-data=2018-11-04}}</ref>
 
 
Metal hau ameriketako natiboengatik erabilia izan zen urre-platinozko aleaziozko artefaktu zuriak ekoizteko, gaur egun [[Esmeraldas|Esmeraldas (Ekuador)]] hiria denaren inguruan. Erlatiboki sofistikatua zen hauts metalurgia sistema bat erabitzen zute. Objetu hauetako platinoa elementu purua ez izan arren, platino taldeko beste elementuekin naturalki nahastuta zegoen platinoa izan ohi zen gehien ekoizten zena, [[paladio]], [[rodio]] eta [[iridio]]<nowiki/>arekin batera hain zuzen ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=McDonald, Donald,|abizena=1889-1982.|izenburua=A history of platinum and its allied metals|argitaletxea=Johnson Matthey|data=1982|url=https://www.worldcat.org/oclc/9465580|isbn=0905118839|pmc=9465580|sartze-data=2018-11-04}}</ref>
=== Europarren aurkikuntza ===
Platinoaren lehenengo errefentzia 1557. urtean egindakoa da [[Julio Zesar Eskaligero]] humanista italiarraren idatzietan agertzen da. [[Darién|Darien]] eta Mexiko artean aurkitutako metal noble ezezagun bat bezala zegoen deskribatua "ez suak ezta egile Espainiarrik likidotu zezakeena". Beraien lehenengo aldietan, Espainiarrentzat urreak zuen ezpurutasun bat besterik ez zen platinoa. Orokorrean banandua izaten zen gehiago ez erabiltzeko. Hare gehiago, dekretu ofizial bat zegoen urrea platinoaren ezpurutasunekin faltsutzea debekatzen zuena.
210. lerroa:
1735ean [[Antonio de Ulloa]] eta Don Jorge Juan eta Santacilia ameriketako natibo batzuk platinoa meatzatzen ari zirela konturatu ziren, beraien zortzi urteko
 
bidaian [[Kolonbia]] eta [[Peru]]<nowiki/>tik. Ulloa eta Juanek pipita zurixka batzuk zeukaten harriak ikusi zituzten eta Espainiarra ekarri zituzten. Antonio de Ulloak lehenengo mineralogiako laborategia jarri zuen martxan eta lehenengoa izan zen platinoa sistematikoki aztertzen, 1748an. Izandako espediziotik jasotako txostenak deskripzio bat zuen platinoa metal banaezina eta kaltzinagaitza zela esanez. 1748ko artkulua argitaratu ondoren, Ulloak ez zuen metal honen ikerkuntzarekin jarraitu; honen ordez [[Huancavelica]]<nowiki/>ra bidali zuten merkurioaren minak ikuskatzera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Weeks, Mary Elvira,|abizena=1892-|izenburua=The discovery of the elements ...|argitaletxea=[publisher not identified]|url=https://www.worldcat.org/oclc/23991202|edizioa=3d ed. rev|isbn=0848685792|pmc=23991202|sartze-data=2018-11-04}}</ref>
 
 
bidaian [[Kolonbia]] eta [[Peru]]<nowiki/>tik. Ulloa eta Juanek pipita zurixka batzuk zeukaten harriak ikusi zituzten eta Espainiarra ekarri zituzten. Antonio de Ulloak lehenengo mineralogiako laborategia jarri zuen martxan eta lehenengoa izan zen platinoa sistematikoki aztertzen, 1748an. Izandako espediziotik jasotako txostenak deskripzio bat zuen platinoa metal banaezina eta kaltzinagaitza zela esanez. 1748ko artkulua argitaratu ondoren, Ulloak ez zuen metal honen ikerkuntzarekin jarraitu; honen ordez [[Huancavelica]]<nowiki/>ra bidali zuten merkurioaren minak ikuskatzera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Weeks, Mary Elvira,|abizena=1892-|izenburua=The discovery of the elements ...|argitaletxea=[publisher not identified]|url=https://www.worldcat.org/oclc/23991202|edizioa=3d ed. rev|isbn=0848685792|pmc=23991202|sartze-data=2018-11-04}}</ref>
 
1741ean, Charles Wood metalurgialari britaniarrak Kolonbiako platinoaren hainbat lagin topatu zituen [[Jamaika]]<nowiki/>n eta ondoren [[William Brownrigg]]<nowiki/>i bidali zizkion hauek hobeto aztertzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Brownrigg, William (1711–1800)|argitaletxea=Oxford University Press|data=2018-02-06|url=http://dx.doi.org/10.1093/odnb/9780192683120.013.3719|sartze-data=2018-11-04|encyclopedia=Oxford Dictionary of National Biography}}</ref>. Brownriggek 1750. urtean platinoari buruzko xehetasun handiko txosten bat aurkeztu zionn [[Royal Society]]<nowiki/>ri, garbi utzitz inoiz ez zuela metalaren aipamenik inon ikusi.<ref>{{Erreferentzia|izena=Wm.|abizena=Watson|izenburua=Several Papers concerning a New Semi-Metal, Called Platina; Communicated to the Royal Society by Mr. Wm. Watson F. R. S.|orrialdeak=584–596|abizena2=Brownrigg|izena2=W.|data=1749-01-01|url=http://dx.doi.org/10.1098/rstl.1749.0110|aldizkaria=Philosophical Transactions of the Royal Society of London|alea=491-496|zenbakia=46|issn=0261-0523|doi=10.1098/rstl.1749.0110|sartze-data=2018-11-04}}</ref> Honez gain, garrantzia eman zion platinoaren fusio-puntu altuari eta boraxarekin zeukan elkartzeko zailtasunari. Handik gutxira europako beste kimikalariak hasi ziren platinoa ikertzen, hala nola, [[Andreas Sigismund Marggraf]], [[Torbern Bergman]], [[Jöns Jakob Berzelius]], [[William lewis|William Lewis]] eta [[Pierre Macquer]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Allgemeine Tabelle der Berfuche|argitaletxea=De Gruyter|orrialdeak=14–24|data=1830-12-31|url=http://dx.doi.org/10.1515/9783111691176-006|aldizkaria=Versuche mit dem Balistischen Pendel die Geschwindigkeiten geschossener Körper zu bestimmen|isbn=9783111691176|sartze-data=2018-11-04}}</ref>. 1752an, [[Henrik Scheffer]]-ek metalaren deskripzio zientifiko zehatz bat argitaratu zuen, hau "urre zuri" batez joz, eta aipatuz nola [[artseniko]]<nowiki/>aren laguntzaz platino mea bat urtzea lortu zuen. Scheffer-ek, urrea platinoa baino xaflakorragoa bezalakoa deskribatu zuen baina biak korrosioarekiko erresistenteak ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Weeks, Mary Elvira,|abizena=1892-|izenburua=The discovery of the elements ...|argitaletxea=[publisher not identified]|url=https://www.worldcat.org/oclc/23991202|edizioa=3d ed. rev|isbn=0848685792|pmc=23991202|sartze-data=2018-11-04}}</ref>
 
 
1741ean, Charles Wood metalurgialari britaniarrak Kolonbiako platinoaren hainbat lagin topatu zituen [[Jamaika]]<nowiki/>n eta ondoren [[William Brownrigg]]<nowiki/>i bidali zizkion hauek hobeto aztertzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Brownrigg, William (1711–1800)|argitaletxea=Oxford University Press|data=2018-02-06|url=http://dx.doi.org/10.1093/odnb/9780192683120.013.3719|sartze-data=2018-11-04|encyclopedia=Oxford Dictionary of National Biography}}</ref>. Brownriggek 1750. urtean platinoari buruzko xehetasun handiko txosten bat aurkeztu zionn [[Royal Society]]<nowiki/>ri, garbi utzitz inoiz ez zuela metalaren aipamenik inon ikusi.<ref>{{Erreferentzia|izena=Wm.|abizena=Watson|izenburua=Several Papers concerning a New Semi-Metal, Called Platina; Communicated to the Royal Society by Mr. Wm. Watson F. R. S.|orrialdeak=584–596|abizena2=Brownrigg|izena2=W.|data=1749-01-01|url=http://dx.doi.org/10.1098/rstl.1749.0110|aldizkaria=Philosophical Transactions of the Royal Society of London|alea=491-496|zenbakia=46|issn=0261-0523|doi=10.1098/rstl.1749.0110|sartze-data=2018-11-04}}</ref> Honez gain, garrantzia eman zion platinoaren fusio-puntu altuari eta boraxarekin zeukan elkartzeko zailtasunari. Handik gutxira europako beste kimikalariak hasi ziren platinoa ikertzen, hala nola, [[Andreas Sigismund Marggraf]], [[Torbern Bergman]], [[Jöns Jakob Berzelius]], [[William lewis|William Lewis]] eta [[Pierre Macquer]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Allgemeine Tabelle der Berfuche|argitaletxea=De Gruyter|orrialdeak=14–24|data=1830-12-31|url=http://dx.doi.org/10.1515/9783111691176-006|aldizkaria=Versuche mit dem Balistischen Pendel die Geschwindigkeiten geschossener Körper zu bestimmen|isbn=9783111691176|sartze-data=2018-11-04}}</ref>. 1752an, [[Henrik Scheffer]]-ek metalaren deskripzio zientifiko zehatz bat argitaratu zuen, hau "urre zuri" batez joz, eta aipatuz nola [[artseniko]]<nowiki/>aren laguntzaz platino mea bat urtzea lortu zuen. Scheffer-ek, urrea platinoa baino xaflakorragoa bezalakoa deskribatu zuen baina biak korrosioarekiko erresistenteak ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Weeks, Mary Elvira,|abizena=1892-|izenburua=The discovery of the elements ...|argitaletxea=[publisher not identified]|url=https://www.worldcat.org/oclc/23991202|edizioa=3d ed. rev|isbn=0848685792|pmc=23991202|sartze-data=2018-11-04}}</ref>
=== Malgutasuna ===
 
Carl von Sickingenek platinoa aztertu zuen jarraiki 1772an. Honek platinoa malgua bilakatzea lortu zuen, metala urrearekin aleatuz, [[Aleazio|aleazioa]] [[aqua regia]] berotan disolbatuz, platinoa [[amonio kloruro]]<nowiki/>arekin hauspeatuz, amonio kloroplatinatoa sutan jarriz, eta azkenik ongi banatutako platinoa mailukatuz, hau atxikitzeko. [[Franz Karl Achard]]<nowiki/>ek, lehen platinoa arragoa egin zuen 1784an. Platinoa artsenikoarekin fusioz elkartu zuen eta ondoren artsenikoa lurrunduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Weeks, Mary Elvira,|abizena=1892-|izenburua=The discovery of the elements ...|argitaletxea=[publisher not identified]|url=https://www.worldcat.org/oclc/23991202|edizioa=3d ed. rev|isbn=0848685792|pmc=23991202|sartze-data=2018-11-06}}</ref>
 
225 ⟶ 226 lerroa:
 
1786. urtean, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karloa III.a Espainiakoa]]<nowiki/>k liburutegi bat eta laborategi bat utzi zizkion [[Pierre-François Chabaneau]]-ri bere ikerkuntzan laguntzeko. Chabaneau-k arrakasta izan zuen mineralaren hainbat ezpurutasun kentzen, urrea, merkurioa, beruna, kuprea eta burdina haien artean. Honengatik, metal bakar batekin lanean zebilela uste zuen baina oraindik ezezagunak ziren platino taldeko metalak zituen barnean. Ondorioz, esperimentuetan lortutako emaitzak ez trinkoak izaten ziren. Batzuetan, malgua ematen zuen baina irioarekin aleatzean, hauskorragoa zen. Beste kasuetan metala guztiz erregaitza zen, baina osmioarekin aleatzean, posible izango zen hau sutzea. Hilabete batzuen ondoren, Chabaneau-k 23 kilogramo platino puru lortu zituen eta Joaquin Cabezasekin negozio bat hasi zuen. Honek Espainian "platunoaren aroa" hasi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Weeks, Mary Elvira,|abizena=1892-|izenburua=The discovery of the elements ...|argitaletxea=[publisher not identified]|url=https://www.worldcat.org/oclc/23991202|edizioa=3d ed. rev|isbn=0848685792|pmc=23991202|sartze-data=2018-11-06}}</ref>
 
== Ekoizpena ==
[[Fitxategi:Platinum_Mining.jpg|alt=|thumb|Hegoafrikako platino meatze bat goitik ikusita. Hegoafrikak munduko platinoaren %80a ekoizten du eta munduan ezagunak diren platino depositu ugari ditu.]]
Platinoa, platinoaren taldeko gainerako metalak bezala, [[nikel]]<nowiki/>aren eta [[Kobre|kupre]]<nowiki/>aren deribatutzat bezala lortzen da komertzialki. Kuprearen fintze elektrolitiko prozesuan zehar, zilarra bezalako metal nobleak, aurrea eta platinoaren taldeko metalak, baita [[selenio]]<nowiki/>a eta [[telurio]]<nowiki/>a elementuak, zelularen hondorantz joaten dira, "anodo lokatz" moduan, horrela hasiera ematen platinoaren taldeko metalen erauzketari.
 
Platino purua depositu plazeretan edo bestelako meatan aurkitzen bada, ezpurutasunak erauzteko hainbat metodo erabiliz isolatzen da. Platinoa gainerako ezpurutasunak baino askoz dentsoagoa delarik, arinagoak direnak erraz banandu daitezke likido batez flotatuz eta kenduz. Platinoa metal [[Paramagnetismo|paramagnetikoa]] da, nikela eta burdina ez bezala, bi hauek ferromagnetikoak izanik. Hori dela eta, bi ezpurutasun hauek elektroiman bat nahastetik pasatuz ken daitezke. Gainera, platinoaren fusio-puntua gehienena baino altuagoa delako, ezpurutasun ugari urtuak edo kiskalduak izan daitezke. Azkenik, platinoa azido sulfuriko eta klorhidrikotara erresistentea da, hala ere, beste substantzi askok momentuan erreakzionatzen dute hauekin. Ezpurutasun metalikoak beraz, bi azidoetako bat nahastea irabiatuz disolbatu daitezke eta horrela platinoa soilik lortu.
[[Fitxategi:Platinum_world_production.svg|alt=|thumb|Platinoaren ekoizpena urteetan zehar mundu mailan.]]
Platino puruaren purifikazio metodo egokienetako bat, urrea, platinoa eta platinoaren taldeko metalak erabiliz, aqua regiarekin prozesatzea da. Bertan, paladioa, urrea eta platinoa disolbatzen dira. Bestalde, osmioa, iridio rutenioa eta rodioa erreakzionatu gabe geratzen dira, alde batera. Urrea hauspeatzea lortzen da, Burdin (II) kloruroa gehituz. Behin hau lortu dela, platinoa hauspeatzea posible izango da amonio hexakloroplayinato moduan, amonio kloruroa gehitzen bazaio. Amonio kloroplainatoa berotuz platinoa lortzen da. Hauspeatu gabeko hexanokloroplatinatoa(IV) zinka erabiliz murriztu daiteke, eta antzeko metodo bat egokia da baita ere laborategietako platino hondarrak berreskuratzeko eskala txikian. Platinoaren fintzeak eta meatzaritzak ondorioak ditu ingurumenean.
 
== Aplikazioak ==
[[Fitxategi:Aufgeschnittener_Metall_Katalysator_für_ein_Auto.jpg|alt=|thumb|Metalezko bihurgailu katalitikoa.]]
2014an saldu ziren 218 tonelada platinotatik, 98 tonelada ibilgailuen igortze kontroleko failuetan erabiliak izan ziren (%45), 74,7 tonelada bitxigintzan (%34), 20 tonelada ekoizpen kimiko eta petrolioaren fintzean (%9,2) eta 5,85 tonelada aplikazio elektrikoetan, hala nola, disko gogorretan (%2,7). Geratzen ziren 28,9 toneladak garrantzi gutxiagoko aplikaziotan erabili ziren, medikuntzan eta biomedikuntzan, elektrodotan, minbiziaren aurkako drogetan, lambda (λ) zunetan, esate baterako.
 
=== Katalitizatzaileak ===
Platinoaren aplikazio ohikoenetako bat, errakzio kimikoetan katalizatzaile bezala da, "platino beltza" zehazki. Katalizatzailetzat erabilia izan da XIX. mendetik. Garai haietan, platino hautsa hidrogenoaren sutzea katalizatzeko erabiltzen zen. Haatik, bere erabilira garrantzitsuena automobiletan da, bihurgailu katalitiko bezala. Honek, ihes-hodiko erregabeko hidrokarburoen errekuntza eragiten du, karbono dioxido eta ur baporetan bihurtuz. Baita ere, platinoa petrolioaren indutrian asko erabiltzen da, prozesu ezberdinetan katalizatzaile bezala, bereziki erreforma katalitikoetan. Erregai-piletan erabiltzen da honetaz gain, oxigenoa erredukzioan katalizatzaile bezala.
 
=== Estandarra ===
1889tik 1960ra arte, [[Metro|metroa]] iridio-platino aleaizo barra baten luzera (90:10) bezala definitzen zen,Metroaren bezala ezagutzen zena. Horren aurreko barra platinoz zegoen ossatuan 1799an.
 
== Osasun arazoak ==