Oxigeno: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
61. lerroa:
}}
'''Oxigenoa''' [[elementu kimiko]] bat da, '''O''' [[elementu kimikoen zerrenda ikurraren arabera|ikurra]] eta 8 [[atomo zenbaki]]a dituena. Grezieraz ὀξύς (oxys) («azido», hitzez hitz «zorrontz», azidoen zaporei erreferentzia) eta –γόνος (-gonos) («jatorria»). Antzinan, oxigenoa [[azido]]<nowiki/>a ekoizteko ezinbestekoa zela uste zen, horregatik, oxigenoak “azidoa sortzen duen” esanahi du. Baldintza estandarretan (T=0k eta p=1atm), bi oxigeno [[atomo]] lotzen dira [[dioxigenoa]] sortuz. Dioxigenoa [[gas]] diatomiko, usaingabe eta zapore gabekoa da, <math>O_2</math>formularekin
[[Taula periodikoa|Taula periodikoaren]], 16. taldean (16.taldea→kalkogenoak edo oxigenoideak) eta 2. periodoan kokatua dago. Oxigenoaren balentziari dagokionez, arruntena -2 da, baina beste batzuk ere baditu (-1,+1,+2,...). Oxigenoa, [[Ez-metal|ez-metala]] da eta elementu gehienekin erraz erreakzionatzen du, [[Gas noble konposatu|gas nobleak]], [[metal geldoak]] eta [[Halogeno|halogenoekin]] izan ezik. Halaber, [[oxidatzaile]] sendoa eta [[elektronegatibotasun]] handieneko bigarren elementua da (fluorraren ondoren). ▼
Oxigenoaren masan oinarrituz, [[Unibertsoa|unibertsoko]] hirugarren elementurik ugariena da, [[Hidrogeno|hidrogenoaren]] eta [[Helio|helioaren]] ondoren, eta lurrazalaren elementurik aberatsena da. [[Atmosfera|Atmosferan]], oxigenoa elementu aske bezala aurkitzea posible da, [[Fotosintesi|fotosintesia]] egiten duten organismoak etengabe hornitzen dutelako. Fotosintesirik ez balego, oxigenoak ezingo luke elementu aske bezala egongo atmosferan, oso erreaktiboa delako. 2500 milioi urte inguru, organismo horiek agertu ondoren hasi zen oxigeno elementala atmosferan pilatzen, gaur egun, dioxigenoak atmosferako [[Bolumen (espazioa)|bolumenaren]] %20,8a osatzen du. Oxigenoaren beste forma [[alotropia|alotropo]] batek, [[ozono]]ak <math>O_3</math>, [[biosfera]] argi [[ultramore]]tik babesten du atmosferako garaiera altuetako [[Ozono geruza|ozono-geruzari]] esker. Haatik, lurrazalaren mailan ozonoa kutsatzailea da.▼
▲[[Taula periodikoa|Taula
Izaki bizidun gehienentzat nahitaezkoa da. [[Bizi|Izaki bizidunetako]] egiturazko [[molekula]] mota guztiek, hala nola [[proteina|proteinek]], [[karbono hidrato|karbohidratoek]] edo [[gantz]]ek, oxigenoa daukate osagaitzat. Era berean, animalien [[maskor]], [[hortz]] eta [[hezur]]rak osatzen dituzten [[konposatu ez-organiko]] gehienek ere oxigenoa daukate. [[Zianobakterio]]ek, [[alga|algek]] eta [[landare]]ek oxigenoa ekoizten dute, bere forma diatomikoan, [[fotosintesi]]an zehar, eta [[zelula|zelulen]] [[arnasketa]]n erabiltzen dute izaki bizidun konplexu guztiek. Oxigenoa [[toxikoa]] da organismo [[anaerobiko]]entzako. ▼
▲Oxigenoaren masan oinarrituz, [[Unibertsoa|unibertsoko]] hirugarren elementurik ugariena da, [[Hidrogeno|hidrogenoaren]] eta [[Helio|helioaren]] ondoren, eta lurrazalaren elementurik aberatsena da. [[Atmosfera|Atmosferan]], oxigenoa elementu aske bezala aurkitzea posible da, [[Fotosintesi|fotosintesia]] egiten duten organismoak etengabe hornitzen dutelako. Fotosintesirik ez balego, oxigenoak ezingo luke elementu aske bezala
▲Izaki bizidun gehienentzat nahitaezkoa da. [[Bizi|Izaki bizidunetako]] egiturazko [[molekula]] mota guztiek, hala nola [[proteina|proteinek]], [[karbono hidrato|karbohidratoek]] edo [[gantz]]ek, oxigenoa daukate osagaitzat. Era berean, animalien [[maskor]], [[hortz]] eta [[hezur]]rak osatzen dituzten [[konposatu ez-organiko]] gehienek ere oxigenoa daukate. [[Zianobakterio]]ek, [[alga|algek]] eta [[landare]]ek oxigenoa ekoizten dute, bere forma diatomikoan
== Ezaugarri nagusiak ==
78 ⟶ 80 lerroa:
Oxigeno atomoen simetria eta [[energia]] berdineko orbital atomikoak konbinatuz, orbital molekularrak lortzen dira. Oxigeno atomoen 1s [[Orbital atomiko|orbital atomikoak]] aurrez aurre gainezartzean, σ lotzaile eta σ antilotzaile [[orbital molekularrak]] sortzen dira, 2p orbital atomikoak paraleloki gainezartzean, σ lotzaile, σ antilotzaile, π lotzaile eta π antilotzaile orbital molekularrak sortzen dira. [[Orbital Molekularren Teoria|Orbital molekularraren]] diagraman, orbital molekularrak energiaren arabera kokatuko dira, txikienetik hasita handienera arte. [[Elektroi|Elektroiak]] [[Aufbau printzipioa]] jarraituz betetzen ditu orbital molekularrak, hots, energi txikienetik hasita handienera.
Egoera horretan, molekula [[Paramagnetismo|paramagnetikoa]] da, orbital molekularrean bi elektroi desparekatu agertzen direlako. Ondorioz, dioxigeno
=== Alotropoak ===
89 ⟶ 91 lerroa:
=== Ugaritasuna ===
[[Fitxategi:Cat's Eye Nebula - GPN-2000-000955.jpg|thumb|[[Katu Begi nebulosa|Katu Begi nebulosak]], oxigeno [[Ioi|ionizatuan]] aberatsak diren eskualdeak ditu, irudian berdez ageri direnak.]]
Lurrazaleko elementurik ugariena da, [[Biosfera|biosferan]], [[Airea|airean]], itsasoan eta [[Lurzoru|lurzoruan]]. Halaber, unibertsoko hirugarren elementurik ugariena da, hidrogeno eta helio elementuen atzetik. Eguzkiaren masaren %0,9 oxigenoa da, hortaz gain, lurrazalaren %49,2 eta lurreko [[Ozeano|ozeanoen]] osagai nagusia da, %88,8a. Itsasoetan, tenperatura txikietan oxigeno kantitatea
Oxigeno gaseosoaren
=== Errekuntza ===
Berez erretzen ez bada ere, oxigenoa da [[Errekuntza|errekuntzak]] mantentzen dituen eragile nagusia; oxigeno gabe ez legoke errekuntzarik.
Oxigenoa oso elektronegatiboa da eta elementu ia guztiekin erreakzionatzen du, erreakzio horri errekuntza deritzo. Errekuntza erreakzio kimiko bat da, non oxigenoa erregai batekin elkartzen den, [[Bero|beroa]] eta oxidoa kanporatuz. Oxigeno gaseosoak, [[alkalino]] eta [[Lurralkalino|lurralkalinoekin]] erreakzionatzen du giro tenperaturan, eta tenperatura altuetan elementu gehienekin
* '''Errekuntza osatua:''' Materia organikoan dagoen karbono guztia erre ondoren <math>CO_2</math>an transformatzen denean.
111 ⟶ 113 lerroa:
[[Errekuntza|Konbustio]] eta airearen arteko erlazioaren gainean egin zen lehenengo esperimentu ezagunetakoa, [[Bizantzioko Filon]]<nowiki/>ek garatu zuen [[K.a. II. mendean]]. ''Pneumatika'' izeneko obran. Filonek ikusi zuen piztutako kandela baten gainean alderantziz jarritako ontzi bat jartzen bazen, eta ontzi horren lepoa urez inguratzen bazen, likidoaren zati bat ontziaren lepotik igotzen zela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jastrow,|abizena=Joseph.|izenburua=Story of human error.|argitaletxea=Ayer Co Pub|data=1936|url=https://www.worldcat.org/oclc/948821726|isbn=0836905687|pmc=948821726|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Esperimentu horren emaitzak ikusita, suposizio bat egin zuen, suposizio okerra hain zuzen ere. Suposizio horren arabera airearen zati bat sua [[Elementu klasikoak|elementu klasikoan]] bilakatzen zen. Ondorioz, kristalen poroetatik ihes egiteko gai zen. Mende batzuk geroago, [[Leonardo da Vinci]]<nowiki/>k ikusi zuen airearen zati bat arnasketa eta konbustioan kontsumitzen dela.<ref name=":0">Cook, Gerhard A.; Lauer, Carol M. (1968). «"Oxygen"». ''The Encyclopedia of the Chemical Elements'' (en inglés). Nueva York: Reinhold Book Corporation. p. 499. <small>LCCN 68-29938</small></ref>
[[XVII. mendea]]<nowiki/>ren amaieran, [[Robert Boyle]]<nowiki/>k airea konbustiorako beharrezkoa dela egiaztatu zuen. [[John Mayow]] kimikari ingelesak, Boyleren lana perfekzionatu zuen konbustioa emateko airearen zati bat, ''spiritus nitroaereus'' edo ''nitroaereus'' izena eman ziona, besterik ez dela behar adieraziz.<ref name=":1">contribuidores de la ''Britannica'' (1911). «John Mayow». ''[[Encyclopædia Britannica|Encyclopaedia Britannica]]'' (en inglés) (11ª edición). Archivado desde el original el 5 de febrero de 2008. Noiz kontsultatua: 2012ko uztailaren 22a.</ref> Esperimentu batean aurkitu zuen bai sagu zein piztutako kandela bat ur gainean jarritako edukiontzi itxi batean jartzen badira, ura edukiontzitik gora igotzen dela, eta ur horrek airearen hamalauren bat ordezkatzen duela kandela itzali edo sagua hil baino lehen.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Stine, William|abizena=R.|izenburua=Applied chemistry|argitaletxea=D.C. Heath|data=1994|url=https://www.worldcat.org/oclc/30319088|edizioa=3rd ed|isbn=0669327271|pmc=30319088|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Horren ondorioz, ''nitroaereus''a arnasketa zein konbustio bidez kontsumitzen dela suposatu zuen.
<nowiki/><nowiki/>[[Fitxategi:Georg Ernst Stahl.png|thumb|222x222px|[[Georg Stahl]]<nowiki/>ek [[Flogistoaren teoria|flogistoren teoria]] garatzen eta hedatzen lagundu zuen.<nowiki/>]]
164 ⟶ 168 lerroa:
Oxigenoak giro tenperatura edo tenperatura baxuagoetan, [[konposatu organiko]] askorekin berez erreakzionatzen du, [[autooxidazio]] izeneko prozesu baten ondorioz. Oxigenoa duten konposatu organiko gehienak ez dira O<sub>2</sub>arekin zuzenean erreakzionatuz sortzen. Industria eta merkataritzan konposatu organiko garrantzitsuenak [[Erredox erreakzio|oxidazioz]] sortzen dira, eta horretarako, [[Etileno|etilenoa]] edo [[Azido perazetiko|azido perazetikoa]] erabiltzen dira aitzindari bezala.<ref name=":0" />
Oxigeno elementua, biziarentzako ezinbestekoak diren [[biomolekula]] garrantzitsu ia gehienetan aurkitzen da. Soilik [[eskualeno]] edo [[karoteno]] bezalako biomolekula konplexuek ez dute oxigenorik. Biologikoki garrantzitsuak diren konposatu organikoen artean, [[Karbono hidrato|karbohidratoek]] dute oxigeno proportzio handiena
| |||