Oxigeno: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
63. lerroa:
'''Oxigenoa''' [[elementu kimiko]] bat da, '''O''' [[elementu kimikoen zerrenda ikurraren arabera|ikurra]] eta 8 [[atomo zenbaki]]a dituena. Grezieraz ὀξύς (oxys) («azido», hitzez hitz «zorrontz», azidoen zaporei erreferentzia) eta –γόνος (-gonos) («jatorria»). Antzinan, oxigenoa [[azido]]<nowiki/>a ekoizteko ezinbestekoa zela uste zen, horregatik, oxigenoak “azidoa sortzen duen” esanahi du. Baldintza estandarretan (T=0k eta p=1atm), bi oxigeno [[atomo]] lotzen dira [[dioxigenoa]] sortuz. Dioxigenoa [[gas]] diatomiko, usaingabe eta zapore gabekoa da, <math>O_2</math>formularekin izendatu dena eta bizitza lurtarrarentzako ezinbestekoa dena.
[[Taula periodikoa|Taula periodikoaren]], 16. taldean (16.taldea→kalkogenoak edo oxigenoideak) eta 2. periodoan kokatua dago. Oxigenoaren balentziari dagokionez, arruntena -2 da, baina beste batzuk ere baditu (-1,+1,+2,...). Oxigenoa, [[Ez-metal|ez-metala]] da eta elementu gehienekin erraz erreakzionatzen du, [[Gas noble konposatu|gas nobleak]], [[metal geldoak]] eta [[Halogeno|halogenoekin]] izan ezik. Halaber, [[oxidatzaile]] sendoa eta [[elektronegatibotasun]] handieneko bigarren elementua da (fluorraren ondoren).
Oxigenoaren masan oinarrituz, [[Unibertsoa|unibertsoko]] hirugarren elementurik ugariena da, [[Hidrogeno|hidrogenoaren]] eta [[Helio|helioaren]] ondoren, eta lurrazalaren elementurik aberatsena da. [[Atmosfera|Atmosferan]], oxigenoa elementu aske bezala aurkitzea posible da, [[Fotosintesi|fotosintesia]] egiten duten organismoak etengabe hornitzen dutelako. Fotosintesirik ez balego, oxigenoak ezingo luke elementu aske bezala
Izaki
== Ezaugarri nagusiak ==
76 ⟶ 74 lerroa:
=== Estruktura ===
Egoera estandarretan (T=0k eta p=1atm), oxigenoa gas diatomikoa, kolorgea, usaingabekoa eta zapore gabekoa da, [[likido]] eta [[solido]] egoeran, ostera, urdina.
Oxigeno atomoen simetria eta [[energia]] berdineko orbital atomikoak konbinatuz, orbital molekularrak lortzen dira. Oxigeno atomoen 1s [[Orbital atomiko|orbital atomikoak]] aurrez aurre gainezartzean, σ lotzaile eta σ antilotzaile [[orbital molekularrak]] sortzen dira, 2p orbital atomikoak paraleloki gainezartzean, σ lotzaile, σ antilotzaile, π lotzaile eta π antilotzaile orbital molekularrak sortzen dira. [[Orbital Molekularren Teoria|Orbital molekularraren]] diagraman, orbital molekularrak energiaren arabera kokatuko dira, txikienetik hasita handienera arte. [[Elektroi|Elektroiak]] [[Aufbau printzipioa]] jarraituz betetzen ditu orbital molekularrak, hots, energi txikienetik hasita handienera.
85 ⟶ 83 lerroa:
Oxigeno elementuaren [[Alotropia|alotropo]] ohikoena dioxigenoa (<math>O_2</math>) da. Dioxigenoa, izaki bizidunen [[arnasketa]] prozesuan erabiltzen da eta atmosferako konposizioan garrantzia handia dauka. Lotura ordena bi da, lotura distantzia 1,21 eta lotura energia 498kJ/mol-koa. Gas egoeran, kolorgea, usain gabekoa, paramagnetikoa, egonkorra eta uretan nahiko disolbaezina da (tenperatura handitu ahala [[Disolbagarritasun|disolbagarritasuna]] txikitzen da). Likido egoeran, kolore urdin argia du eta [[Lehergarri|lehergarria]] da. Solido egoeran, urdina da. Dioxigenoa lortzeko bi iturri natural daude, biotikoa eta abiotikoa. Iturri abiotikoan, eguzkiko argi [[Ultramore|ultramorearen]] bitartez <math>CO_2</math>ak jasaten duen [[Fotodisoziazioa|fotodisoziazioaren]] ondorioz sortzen da dioxigenoa eta iturri biotikoan, landareen fotosintesiaren bitartez sortzen da.
Trioxigenoa, (<math>O_3</math>), [[ozono]] bezala ezagutzen den eta oso toxikoa eta erreaktiboa den oxigeno elementuaren alotropoa da. Trioxigenoa estratosferan sortzen da dioxigenoa erradiazioa xurgatzearen ondorioz. Dioxigenoak [[Espektro elektromagnetiko|espektro elektromagnetikoaren]] [[erradiazio]] ultramorea xurgatzean, molekula disoziatu eta disoziatutako atomo bakoitzak beste dioxigeno batekin erreakzionatzen du ozono molekula sortuz. Horrela, estratosferan metatzen den ozono geruzak erradiazio kaltegarriez babesten du planeta, erradiazio horiek xurgatzen dituztelako. Gas egoeran, urdin argi kolorekoa eta usain sakonekoa da, [[Diamagnetismo|diamagnetikoa]], ezegonkorra, uretan nahiko disolbaezina eta oso toxikoa. Likido egoeran, urdina eta lehergarria da. Solido egoeran, morea/beltza kolorea dauka.
Oxigenoaren beste forma alotropikoak, [[oxigeno atomikoa]] (<math>O</math>) eta [[oxozonoa]] (<math>O_4</math>) dira. Oxigeno atomikoa, dioxigenoaren disozioaren ondorioz tenperatura altuetan sortzen da. Oxozonoak ordea, [[egitura metaegonkorra]] du eta tenperatura baxuetan bi dioxigenoen arteko interakzioaren ondorioz sortzen da.
99 ⟶ 97 lerroa:
Oxigenoa oso elektronegatiboa da eta elementu ia guztiekin erreakzionatzen du, erreakzio horri errekuntza deritzo. Errekuntza erreakzio kimiko bat da, non oxigenoa erregai batekin elkartzen den, [[Bero|beroa]] eta oxidoa kanporatuz. Oxigeno gaseosoak, [[alkalino]] eta [[Lurralkalino|lurralkalinoekin]] erreakzionatzen du giro tenperaturan, eta tenperatura altuetan elementu gehienekin erreakzionatzen du (metal noble, gas geldo eta halogenoekin izan ezik) oxido metalikoak eta ez metalikoak sortuz. Ur disoluzioan, oxigenoak oxidatzaile bezala jokatzen du ingurune azidoan edota basikoan, eta estekatzaile bezala konplexuetan. Bi errekuntza mota daude, osatua, eta osagabea:
* '''Errekuntza osatua:''' Materia organikoan dagoen karbono guztia erre ondoren
* '''Errekuntza osagabea:''' Erregaiaren zati batek erreakzionatzen ez duenean, oxigeno kantitate txikia dagoelako.
111 ⟶ 109 lerroa:
[[Fitxategi:Philos experiment of the burning candle.PNG|alt=|ezkerrera|thumb|248x248px|Filonen esperimentuak ondorengo [[Ikertzaile|ikertzaileei]].]]
[[Errekuntza|Konbustio]] eta airearen arteko erlazioaren gainean egin zen lehenengo esperimentu ezagunetakoa, [[Bizantzioko Filon]]<nowiki/>ek garatu zuen [[K.a. II. mendean]]. ''Pneumatika'' izeneko obran. Filonek ikusi zuen piztutako kandela baten gainean alderantziz jarritako ontzi bat jartzen bazen, eta ontzi horren lepoa urez inguratzen bazen, likidoaren zati bat ontziaren lepotik igotzen zela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jastrow,|abizena=Joseph.|izenburua=Story of human error.|argitaletxea=Ayer Co Pub|data=1936|url=https://www.worldcat.org/oclc/948821726|isbn=0836905687|pmc=948821726|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Esperimentu horren emaitzak ikusita, suposizio bat egin zuen, suposizio okerra hain zuzen ere. Suposizio horren arabera airearen zati bat sua [[Elementu klasikoak|elementu klasikoan]] bilakatzen zen. Ondorioz, kristalen poroetatik ihes egiteko gai zen. Mende batzuk geroago, [[Leonardo da Vinci]]<nowiki/>k ikusi zuen airearen zati bat arnasketa eta konbustioan kontsumitzen dela.<ref name=":0">Cook, Gerhard A.; Lauer, Carol M. (1968). «"Oxygen"». ''The Encyclopedia of the Chemical Elements'' (en inglés). Nueva York: Reinhold Book Corporation. p. 499. <small>LCCN 68-29938</small></ref>
[[XVII. mendea]]<nowiki/>ren amaieran, [[Robert Boyle]]<nowiki/>k airea konbustiorako beharrezkoa dela egiaztatu zuen. [[John Mayow]] kimikari ingelesak, Boyleren lana perfekzionatu zuen konbustioa emateko airearen zati bat, ''spiritus nitroaereus'' edo ''nitroaereus'' izena eman ziona, besterik ez dela behar adieraziz.<ref name=":1">contribuidores de la ''Britannica'' (1911). «John Mayow». ''[[Encyclopædia Britannica|Encyclopaedia Britannica]]'' (en inglés) (11ª edición). Archivado desde el original el 5 de febrero de 2008. Noiz kontsultatua: 2012ko uztailaren 22a.</ref> Esperimentu batean aurkitu zuen bai sagu zein piztutako kandela bat ur gainean jarritako edukiontzi itxi batean jartzen badira, ura edukiontzitik gora igotzen dela, eta ur horrek airearen hamalauren bat ordezkatzen duela kandela itzali edo sagua hil baino lehen.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Stine, William|abizena=R.|izenburua=Applied chemistry|argitaletxea=D.C. Heath|data=1994|url=https://www.worldcat.org/oclc/30319088|edizioa=3rd ed|isbn=0669327271|pmc=30319088|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Horren ondorioz, ''nitroaereus'' arnasketa zein konbustio bidez kontsumitzen dela suposatu zuen.
120 ⟶ 116 lerroa:
=== Flogistoren teoria ===
[[Robert Hooke]]<nowiki/>k, [[Ole Borch]]<nowiki/>ek, [[Mijail Lomonosov]]<nowiki/>ek eta [[Pierre Bayen]]<nowiki/>ek oxigenoa ekoiztu zuten [[XVII. mendea|XVII.]] eta [[XVIII. mendea|XVIII. mendeetan]] egin ziren hainbat esperimentuetan, baina horietako inork ez zuen [[Elementu kimiko|elementutzat]] antzeman.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Emsley,|abizena=John.|izenburua=Nature's building blocks : an A-Z guide to the elements|argitaletxea=Oxford University Press|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/46984609|isbn=0198503415|pmc=46984609|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Horren arrazoia, [[Flogistoaren teoria|flogistoren teoria]] erabili zutelako ustea dago. Izan ere, hori da garai horretan [[Errekuntza|konbustioa]] eta [[Korrosio|korrosioa]] azaltzeko erabiltzen zen teoria nagusia.▼
▲[[Robert Hooke]]<nowiki/>k, [[Ole Borch]]<nowiki/>ek, [[Mijail Lomonosov]]<nowiki/>ek eta [[Pierre Bayen]]<nowiki/>ek oxigenoa ekoiztu zuten [[XVII. mendea|XVII.]] eta [[XVIII. mendea|XVIII. mendeetan]] egin ziren hainbat esperimentuetan, baina horietako inork ez zuen [[Elementu kimiko|elementutzat]] antzeman.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Emsley,|abizena=John.|izenburua=Nature's building blocks : an A-Z guide to the elements|argitaletxea=Oxford University Press|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/46984609|isbn=0198503415|pmc=46984609|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Horren arrazoia, [[Flogistoaren teoria|flogistoren teoria]] erabili zutelako ustea dago. Izan ere, hori da garai horretan [[Errekuntza|konbustioa]] eta [[Korrosio|korrosioa]] azaltzeko erabiltzen zen teoria nagusia.
Teoria hau 1667an sortu zuen [[Johann Joachim Becher]] kimikari alemaniarrak eta [[Georg Stahl]]<nowiki/>ek birmoldatu zuen 1731n.<ref>{{Erreferentzia|izena=Morris, Richard,|abizena=1939-2003.|izenburua=The last sorcerers : the path from alchemy to the periodic table|argitaletxea=Joseph Henry Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/53987497|isbn=0309505933|pmc=53987497|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Teoria horren arabera, konbustioa emateko gai diren material guztiak bi zatiz osatuta daude: flogisto izeneko zati bat, substantzia erretzean aireratzen zena, eta bestea, konbustioa eman eta gero errauts bihurtuko zena.<ref name=":0" />
137 ⟶ 133 lerroa:
=== Lavoisierren kontribuzioa ===
Garai hartan zalantzan jarria izan zen arren, Lavoisierrek [[Oxidazio|oxidazioari]] buruzko lehenengo esperimentu kuantitatibo egokiak aurrera eraman zituen, eta konbustioaren funtzionamenduaren inguruko lehenengo azalpen zuzena eman zuen.<ref name=":0" /> [[1774]]<nowiki/>an hasitako esperimentu horiek eta antzeko beste esperimentu batzuk erabili zituen [[Flogistoaren teoria|flogistoren teoria]] bertan behera uzteko, eta Pristleyek eta Scheelek aurkitutako substantzia, [[elementu kimiko]] bat zela frogatzeko.
<nowiki/>[[Fitxategi:Antoine lavoisier.jpg|thumb|162x162px|[[Antoine Lavoisier]]<nowiki/>rek [[Flogistoaren teoria|flogistoren teoria]] bertan behera utzi zuen.]]
144 ⟶ 138 lerroa:
Lavoisierrek «funtsezko airea»-ri oxigeno izena eman zion 1777an, [[Greziera|grekotik]] abiatuz ὀξύς (''oxys'') (“[[azido]]” esan nahi duena) eta -γενής (''-genēs'') (“sortzaile” esan nahi duena), azidoak eratzeko ezinbestekoa zela uste zuelako.<ref>Parks, G. D.; Mellor, J. W. ''Mellor's Modern Inorganic Chemistry'' (ingelesez) (6. edizioa). Londres: Longmans, Green and Co.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Breve historia de la quimica / Introduccion a Las Ideas Y Conceptos De La Quimica / Introduction to Ideas and Concepts of Chemistry.|argitaletxea=Alianza Editorial Sa|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/701020154|isbn=9788420664217|pmc=701020154|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Baina denbora bat pasa ondoren, kimikariak, bereziki [[Humphry Davy]]<nowiki/>k 1812an, Lavoisierrek hutsegin zuela konturatu ziren. Izan ere, [[Hidrogeno|hidrogenoa]] da azidoak eratzen dituen oinarria, baina ordurako ''oxigeno'' izena zabaldua zegoen.
== Konposatuak ==
| |||