Oxigeno: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
63. lerroa:
'''Oxigenoa''' [[elementu kimiko]] bat da, '''O''' [[elementu kimikoen zerrenda ikurraren arabera|ikurra]] eta 8 [[atomo zenbaki]]a dituena. Grezieraz ὀξύς (oxys) («azido», hitzez hitz «zorrontz», azidoen zaporei erreferentzia) eta –γόνος (-gonos) («jatorria»). Antzinan, oxigenoa [[azido]]<nowiki/>a ekoizteko ezinbestekoa zela uste zen, horregatik, oxigenoak “azidoa sortzen duen” esanahi du. Baldintza estandarretan (T=0k eta p=1atm), bi oxigeno [[atomo]] lotzen dira [[dioxigenoa]] sortuz. Dioxigenoa [[gas]] diatomiko, usaingabe eta zapore gabekoa da, <math>O_2</math>formularekin izendatu dena eta bizitza lurtarrarentzako ezinbestekoa dena.
[[Taula periodikoa|Taula periodikoaren]], 16. taldean (16.taldea→kalkogenoak edo oxigenoideak) eta 2. periodoan kokatua dago. Oxigenoa, [[Ez-metal|ez-metala]] da eta elementu gehienekin erraz erreakzionatzen du, [[Gas noble konposatu|gas nobleak]], [[metal geldoak]] eta [[Halogeno|halogenoekin]] izan ezik. Halaber, [[oxidatzaile]] sendoa eta [[elektronegatibotasun]] handieneko bigarren elementua da (fluorraren ondoren).
Izaki bizi gehienentzat nahitaezkoa da. [[Bizi|Izaki bizidunetako]] egiturazko [[molekula]] mota guztiek, hala nola [[proteina|proteinek]], [[karbono hidrato|karbohidratoek]] edo [[gantz]]ek, oxigenoa daukate osagaitzat. Era berean, animalien [[maskor]], [[hortz]] eta [[hezur]]rak osatzen dituzten [[konposatu ez-organiko]] gehienek ere oxigenoa daukate. [[Zianobakterio]]ek, [[alga|algek]] eta [[landare]]ek oxigenoa ekoizten dute, bere forma diatomikoan, [[fotosintesi]]an zehar, eta [[zelula|zelulen]] [[arnasketa]]n erabiltzen dute izaki bizidun konplexu guztiek. Oxigenoa [[toxikoa]] da organismo [[anaerobiko]]entzako.
Oxigenoaren [[balentzia]] -2 da, eta molekula diatomikoa osatzen du (O<sub>2</sub>). Azken hau -183 °C-tan isurkari bihurtzen da, eta -218 °C-tan solidotu egiten da. Oxigenoa gas egoeran kolorgea den arren, likido egoeran kolore urdina hartzen du.
73 ⟶ 75 lerroa:
[[Fitxategi:Oxygenglow.jpg|left|200px|thumb|Oxigeno distiratsua duen 1×5 cm-ko hodia.]]
===
Egoera estandarretan (T=0k eta p=1atm), oxigenoa gas diatomikoa, kolorgea, usaingabekoa eta zapore gabekoa da, [[likido]] eta [[solido]] egoeran, ostera, urdina. Oxigeno diatomikoan, oxigeno atomoak [[lotura kobalente]] bikoitz sendo baten bidez lotzen dira, loturaren ordena bi delarik.
Oxigeno atomoen simetria eta [[energia]] berdineko orbital atomikoak konbinatuz, orbital molekularrak lortzen dira. Oxigeno atomoen 1s [[Orbital atomiko|orbital atomikoak]] aurrez aurre gainezartzean, σ lotzaile eta σ antilotzaile [[orbital molekularrak]] sortzen dira, 2p orbital atomikoak paraleloki gainezartzean, σ lotzaile, σ antilotzaile, π lotzaile eta π antilotzaile orbital molekularrak sortzen dira. [[Orbital Molekularren Teoria|Orbital molekularraren]] diagraman, orbital molekularrak energiaren arabera kokatuko dira, txikienetik hasita handienera arte. [[Elektroi|Elektroiak]] [[Aufbau printzipioa]] jarraituz betetzen ditu orbital molekularrak, hots, energi txikienetik hasita handienera.
Egoera horretan, molekula [[Paramagnetismo|paramagnetikoa]] da, orbital molekularrean bi elektroi desparekatu agertzen direlako. Ondorioz, dioxigeno molekula kanpoko [[Eremu magnetiko|eremu magnetikoaren]] eragina handitzen du, hots, [[iman]] batek bezala jokatuko du. Oxigeno likidoak, laborategian egindako esperimentuetan oso magnetismo handia duela demostratu da.
=== Alotropoak ===
Oxigeno elementuaren [[Alotropia|alotropo]] ohikoena dioxigenoa (<math>O_2</math>) da. Dioxigenoa, izaki bizidunen [[arnasketa]] prozesuan erabiltzen da eta atmosferako konposizioan garrantzia handia dauka. Lotura ordena bi da, lotura distantzia 1,21 eta lotura energia 498kJ/mol-koa. Gas egoeran, kolorgea, usain gabekoa, paramagnetikoa, egonkorra eta uretan nahiko disolbaezina da (tenperatura handitu ahala [[Disolbagarritasun|disolbagarritasuna]] txikitzen da). Likido egoeran, kolore urdin argia du eta [[Lehergarri|lehergarria]] da. Solido egoeran, urdina da. Dioxigenoa lortzeko bi iturri natural daude, biotikoa eta abiotikoa. Iturri abiotikoan, eguzkiko argi [[Ultramore|ultramorearen]] bitartez <math>CO_2</math>ak jasaten duen [[Fotodisoziazioa|fotodisoziazioaren]] ondorioz sortzen da dioxigenoa eta iturri biotikoan, landareen fotosintesiaren bitartez sortzen da.
Trioxigenoa, (<math>O_3</math>), [[ozono]] bezala ezagutzen den eta oso toxikoa eta erreaktiboa den oxigeno elementuaren alotropoa da. Trioxigenoa estratosferan sortzen da dioxigenoa erradiazioa xurgatzearen ondorioz. Dioxigenoak [[Espektro elektromagnetiko|espektro elektromagnetikoaren]] [[erradiazio]] ultramorea xurgatzean, molekula disoziatu eta disoziatutako atomo bakoitzak beste dioxigeno batekin erreakzionatzen du ozono molekula sortuz. Horrela, estratosferan metatzen den ozono geruzak erradiazio kaltegarriez babesten du planeta, erradiazio horiek xurgatzen dituztelako. Gas egoeran, urdin argi kolorekoa eta usain sakonekoa da, diamagnetikoa, ezegonkorra, uretan nahiko disolbaezina eta oso toxikoa. Likido egoeran, urdina eta lehergarria da. Solido egoeran, morea/beltza kolorea dauka.
Oxigenoaren beste forma alotropikoak, [[oxigeno atomikoa]] (<math>O</math>) eta [[oxozonoa]] (<math>O_4</math>) dira. Oxigeno atomikoa, dioxigenoaren disozioaren ondorioz tenperatura altuetan sortzen da. Oxozonoak ordea, [[egitura metaegonkorra]] du eta tenperatura baxuetan bi dioxigenoen arteko interakzioaren ondorioz sortzen da.
=== '''Ugaritasuna:''' ===
Lurrazaleko elementurik ugariena da, [[Biosfera|biosferan]], [[Airea|airean]], itsasoan eta [[Lurzoru|lurzoruan]]. Halaber, unibertsoko hirugarren elementurik ugariena da, hidrogeno eta helio elementuen atzetik. Eguzkiaren masaren %0,9 oxigenoa da, hortaz gain, lurrazalaren %49,2 eta lurreko [[Ozeano|ozeanoen]] osagai nagusia da, %88,8a. Itsasoetan, tenperatura txikietan oxigeno kantitatea handitzen da, izan ere, tenperatura altuetan <math>O_2</math> kantitatea txikitzen da, oxigeno atomikoa sortzeko disoziatzen delako. Oxigenoa gas egoeran, lurzoruko atmosferaren bigarren osagairik nagusia da, bolumenaren %20,8a eta masaren %23,1a delako. Lurra eguzki-sistemako oxigeno kontzentrazio handiena duen planeta da; adibidez, Martek %0,1 du eta Venusek are gutxiago.
Oxigeno gaseosoaren kontzentrazioa altuaren ondorioz, [[oxigenoaren zikloa]] dago. Mugimendu hori planetaren zonalde nagusietan ematen da: atmosferan, biosferan eta [[Litosfera|litosferan]]. Landareen fotosintesiaren ondorioz, oxigenoa askatzen da, arnasketa eta deskonposizio prozesuak, ostera, ezabatzen dute.
=== '''Errekuntza:''' ===
Berez erretzen ez bada ere, oxigenoa da [[Errekuntza|errekuntzak]] mantentzen dituen eragile nagusia; oxigeno gabe ez legoke errekuntzarik.▼
Oxigenoa oso elektronegatiboa da eta elementu ia guztiekin erreakzionatzen du, erreakzio horri errekuntza deritzo. Errekuntza erreakzio kimiko bat da, non oxigenoa erregai batekin elkartzen den, [[Bero|beroa]] eta oxidoa kanporatuz. Oxigeno gaseosoak, [[alkalino]] eta [[Lurralkalino|lurralkalinoekin]] erreakzionatzen du giro tenperaturan, eta tenperatura altuetan elementu gehienekin erreakzionatzen du (metal noble, gas geldo eta halogenoekin izan ezik) oxido metalikoak eta ez metalikoak sortuz. Ur disoluzioan, oxigenoak oxidatzaile bezala jokatzen du ingurune azidoan edota basikoan, eta estekatzaile bezala konplexuetan. Bi errekuntza mota daude, osatua, eta osagabea:
▲Berez erretzen ez bada ere, oxigenoa da errekuntzak mantentzen dituen eragile nagusia; oxigeno gabe ez legoke errekuntzarik.
* '''Errekuntza osatua:''' Materia organikoan dagoen karbono guztia erre ondoren CO<sub>2</sub>an transformatzen denean.
* '''Errekuntza osagabea:''' Erregaiaren zati batek erreakzionatzen ez duenean, oxigeno kantitate txikia dagoelako.
== Historia ==
| |||