Grabitazio: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin |
t Estilo-orrazketa batzuk, testu-zati baten leku-aldaketa, eta formulen ortotipografia normalizatzea |
||
12. lerroa:
=== Iraultza zientifikoa ===
[[Fitxategi:Apollo 15 feather and hammer drop.ogv|thumb|▼
Mailua eta lumaren erorketa: David Scott astronauta (Apollo 15 misioan) ilargian, Galileoren esperimentua errepikatu eta baliokidetasun-printzipioa frogatzen.▼
]]▼
▲16. eta 17. mendeetan [[Galileo Galilei]] izan zen grabitazioaren inguruan lehen lan modernoak egin zituen lehen zientzialaria. Azelerazio grabitatorioa gorputz guztietarako berdina zela erakutsi zuen, [[Pisako dorrea|Pisako dorretik]] objektuak erortzen utziz egindako esperimentu famatuaz lehendabizi (nahiz eta ez dagoen Galileok esperimetu hori egin izanaren inongo ebidentziarik), eta plano inklinatuekin egindako esperimentu zehatzagoez ondoren. Galileoren lanak bidea erraztu zion Newton-i bere grabitazioaren teoria formulatzeko.
=== Newtonen grabitazio unibertsalaren legea ===
1687an [[Isaac Newton]] fisikari ingelesak ''[[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica|Principia]]'' lan ospetsua argitaratu zuen, grabitazio unibertsalaren alderantzizko karratuen ekuazioa hipotetizatuz.
[[Fitxategi:Universal_gravitation.svg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Universal_gravitation.svg|thumb|352x352px|Masa ezberdineko bi esferaren arteko kontrako indarrak irudikatuta.]]<math display="block">\boldsymbol F_{12}=-G\frac {m_1 m_2}{r^2} \boldsymbol u_{12},</math><math display="block">\boldsymbol F_{21}=-G\frac {m_1 m_2}{r^2} \boldsymbol u_{21},</math>▼
non <math>\
{\mid {\boldsymbol r_1 - \boldsymbol r_2} \mid}</math> bektore unitarioa; zeinu negatiboak indarra erakarlea dela adierazten du, alegia, <math>\boldsymbol F_{12}</math> eta <math>\boldsymbol u_{12}</math> bektoreek aurkako noranzkoa dutela; eta berdintsu bigarren adierazpenari dagokionez. Ekuazio horietatik erraz ondoriozta daiteke grabitate-indarrak irismen infinitua duen arren oso urrun dauden objektuek ez dutela ia euren arteko elkarrekintzarik jasaten, masa izugarri handiak izan ezean.
Newtonen teoria gai izan zen [[Neptuno]] planetaren existentzia aurresateko, zeren, [[Urano|Uranoren]] higidura
Hala ere, [[Merkurio (planeta)|Merkurioren]] [[Orbita|orbitak]] erakusten zuen desadostasun batek zalantzan jarri zuen Newton-en teoria. Izan ere, teoria horrekin ezin zen orbitaren [[Perihelio|perihelioak]] erakusten zuen [[Prezesio|prezesioa]] azaldu. Geroago,
=== Baliokidetasun-printzipioa ===
▲[[Fitxategi:Apollo 15 feather and hammer drop.ogv|thumb|
[[Baliokidetasun printzipioa|Baliokidetasun-printzipioaren]] arabera objektu guztiak era berean erortzen dira, azelerazio berarekin, eta hainbat aspektutan grabitatearen efektuak bereiztezinak dira azelerazio edo dezelerazio batetik. Printzipio hori aztertu duten zientzialari ospetsuenen artean Galileo Galilei, [[Loránd Eötvös]] eta Albert Einstein daude. Baliokidetasun printzipioa frogatzeko modu errazena masa ezberdineko bi objektu hutsean erortzen utzi, eta lurrera batera heltzen diren ikustea da. Horrelako esperimentu batek frogatzen du objektu guztiak era berean erortzen direla beste indarrik (airearen marruskadura edo efektu elektromagnetikoak, adibidez) ageri ez denean. Esperimentu sofistikatuagoek Eötvös-ek asmatutako tortrsio-balantzak erabiltzen dituzte. Satelite-testak ere egin izan dira (STEP, ''Satellite Test of the Equivalence Principle'') doitasun handiagoa lortzeko, eta laserren bidez egindako esperimentu baten (''Quantum Test of the Universality of Free Fall'', Leibniz University Hannover, Alemania, 2014) baliokidetasun-printzipioa maila kuantikoan ere zuzena dela frogatu zuen.▼
▲Mailua eta lumaren erorketa: David Scott astronauta (Apollo 15 misioan) ilargian, Galileoren esperimentua errepikatu eta baliokidetasun-printzipioa frogatzen.
▲]]
▲[[Baliokidetasun printzipioa|Baliokidetasun-printzipioaren]] arabera objektu guztiak era berean erortzen dira, azelerazio berarekin, eta hainbat aspektutan grabitatearen efektuak bereiztezinak dira azelerazio edo dezelerazio batetik. Printzipio hori aztertu duten zientzialari ospetsuenen artean Galileo Galilei, [[Loránd Eötvös]] eta Albert Einstein daude. Baliokidetasun
=== Erlatibitate orokorra ===
=== Grabitazio kuantikoa ===
40 ⟶ 41 lerroa:
== Mekanika klasikoa ==
Isaac
▲[[Fitxategi:Universal_gravitation.svg|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Universal_gravitation.svg|thumb|352x352px|Masa ezberdineko bi esferaren arteko kontrako indarrak irudikatuta.]]
▲Isaac Newton-ek proposatutako [[Grabitazio unibertsalaren legea|''Grabitazio unibertsalaren legeak'']] ondokoa dio: masadun partikula puntual batek beste masadun partikula baten gainean eragiten duen indarra bi masen biderkadurarekiko proportzionala eta euren arteko distantziaren karratuarekiko alderantziz proportzionala da. Hau da,
<math display="block">\
\boldsymbol u_{12},</math>
grabitazio unibertsalaren konstantearen balioa <math>G = 6,674 \cdot 10^{-11} \text { N·m}^2 / \text {kg}^2</math>izanik, gutxi gorabehera.
Lege enpiriko horrek ondoko ondorio garrantzitsuak dakartza:
53 ⟶ 54 lerroa:
* Distantzia handitu ahala, txikiagoa izango da erakarpen-indarra eta, distantzia txikitu ahala, handiagoa.
* Lehenengo gorputzak bigarrenari eragiten dion indarra bigarrenak lehenengoari eragindako indarraren berdina izango da moduluz eta norabidez, baina kontrako noranzkoa izango du.
Gaur egun ere, gorputz astronomikoen mugimendua
=== Bi gorputzen problema ===
[[Fitxategi:Orbit5.gif|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Orbit5.gif|thumb|353x353px|Bi gorputzen higidura
Newtonen legea bi gorputzeko sistema batean aplikatuz eta erreferentzia sistema inertzialtzat masa
=== Hiru gorputzen problema ===
Bestalde, gure sistema hiru gorputzez osatuta dagoenean (Eguzkia-Lurra-Ilargia, esaterako) ebatzi beharreko problema konplexuago bihurtzen da. Gorputz bakoitzaren gaineko indarra beste biek eragindako indarraren
== Mekanika erlatibista ==
[[Fitxategi:Spacetime_curvature.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Spacetime_curvature.png|thumb|356x356px|Lurrak eragindako espazio-denboraren kurbadura, bi dimentsiotan irudikatuta.]]
{{Esan-kaxa|quote=<math>R_{\mu\nu}-\frac{1}{2}Rg_{\mu\nu}+\Lambda g_{\mu\nu}=\frac{8\pi G}{c^4}T_{\mu\nu}</math>|title=Einsteinen eremu ekuazioak}}Lehenago aipatu dugun moduan, 1915. urtean Albert Einstein fisikariak Erlatibitate Orokorraren Teoria argitaratu zuen, elkarrekintza grabitatorioa espazio-denboraren geometriaren deformaziotzat hartuz
Teoria honen arabera, grabitate
Deformazio geometriko hori tentsore baten bidez karakterizatuta dago, zeinak Einsteinen eremu-ekuazioak betetzen dituen.
73 ⟶ 75 lerroa:
== Mekanika kuantikoa ==
Gaurdaino ez gara gai izan grabitazioa kuantikoki ulertzeko;
Hala ere, ikertzaile askok dihardute
Teoria bateratu bat sortzearen zailtasunen zergatiak ondokoak dira:
* Eremuen teoria kuantikoetan, espazio-denboraren egitura finkoa eta materiarekiko independentea izan ohi da. Kasu honetan, aldiz, espazio-denboraren eta materiaren artean elkarrekintza dago.
*
== Bibliografia ==
|