Oxigeno: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
78. lerroa:
Oxigenoa oso [[elektronegatibotasun|elektronegatibo]]a da, ia gai bakun guztiekin erreakzionatzen du, eta erreakzio horri ''errekuntza'' deitzen zaio; geldia edo oso bizia izan daiteke. Gai ez metaliko guztiek, [[halogeno]]ak eta [[nitrogeno]]a izan ezik, oxigenoarekin su har dezakete. Gai metalikoek ere, urreak eta platinoak izan ezik, oxigenoarekin su har dezakete, metal [[metal alkalino|alkalino]] eta alkalinolurtarrak, eta [[magnesio]]ak, [[aluminio]]ak eta [[burdina]]k batik bat.
== Historia ==
121 ⟶ 117 lerroa:
Oxigenoa da Lurrean dagoen gairik ugariena. Atmosferan aske dago, eta uraren zatirik handiena osatzen du; Lurraren azalean, [[silikato]]etan eta [[karbonato]]etan, eta gai organikoetan, landareetan eta mineraletan ere dago. Industrian oxigenoa nitrogenoarekin batera prestatzen da, aire isurkariaren destilazioaren bidez; oxigenoa isurkari bihurtzen denean, nitrogenoa, artean, gas egoeran dago. Uretik ere lor daiteke oxigenoa, disoluzio alkalino baten elektrolisiaren bidez; oxigenoa anodoan askatzen da eta hidrogenoa, berriz, katodoan. Oxigenoa gas egoeran dagoenean altzairuzko hodiz garraiatzen da, eta isurkari denean, altzairuzko ontzietan gordetzen. Laborategian oxigenoa lortzeko [[potasio klorato]]a erabiltzen da, berotuz gero oxigenoa askatzen baitu. Uraren elektrolisi bidez ere oxigeno kopuru txikiak lor daitezke. Bizitzako gertakarietan guztizko garrantzia du oxigenoak: materia biziaren zati nagusietako bat izateaz gainera arnasketa eta oxidazio biologikoetan parte hartzen du
== Konposatuak ==
Oxigenoaren [[Oxidazio-egoera|oxidazioa egoera]] -2 da ezagutzen diren oxigeno konposatu gehienetan. Hala ere, badira -1 oxidazio egoera duten konposatu batzuk, hala nola, [[Peroxido|peroxidoak]].<ref>Greenwood, N. N.; Earnshaw, A. (1997). ''Chemistry of the Elements'' (ingelesez) (2.edizioa). Butterworth–Heinemann. p. 28. <small>ISBN 0080379419</small></ref> Beste oxidazio egoera bat dituzten konposatuak ez dira ohizkoak: -1/2 ([[Superoxido|superoxidoetan]]), -1/3 ([[Ozonido|ozonidoetan]]), 0 (egoera [[Elemental|elementalean]] eta [[Hipofluoroso|hipofluorosoetan]]), +1/2 ([[dioxigenilo]] konposatuetan), +1 ([[Dioxigeno difloruroa|dioxigeno difloruroan]]) eta +2 ([[Oxigeno difloruroa|oxigeno difloruroan]]).
=== Oxido eta beste konposatu inorganiko batzuk ===
[[Fitxategi:Red rust3a (8553388568).jpg|ezkerrera|thumb|[[Oxido|Oxidoak]], hala nola [[burdin oxido]] edo [[Herdoil|herdoila]], oxigenoa beste elementu batzuekin konbinatzean sortzen dira.]]
Oxigenoaren [[Elektronegatibotasun|elektronegatibotasuna]] dela eta, tenperatura altuetan ia elementu guztiekin [[Lotura kimiko|loturak]] eratzen ditu [[Oxido|oxidoak]] sortzeko. Hala ere, zenbait elementuk, tenperatura eta presio normaletan zuzenean eratzen dituzte konposatu oxidoak, adibidez, [[Burdina|burdinak]] sortzen duen [[Herdoil|herdoila]]. [[Aluminio]] eta [[titanio]] bezalako [[Metal|metalen]] gainazala, airearekin kontaktuan jartzean oxidatu eta geruza fin batez estaltzen dira metala [[pasibotu]] eta [[Korrosio|korrosioa]] mantsotzen duena. Zenbait [[Trantsizio metalen oxido|trantsizio metalen oxidoak]] naturan aurkitzen dira [[konposatu ez estekiometriko]] bezala, [[Formula kimiko|formula kimikoak]] iradokitzen duen baino metal kopuru txikiagoarekin. Adibidez, [[Burdin oxido|FeO]] ([[wustita]] minerala), modu naturalean sortzen dena, berez Fe <sub>x-1</sub>O moduan idazten da, non «x» normalean 0,05 ingurukoa den.<ref>{{Erreferentzia|izena=Smart,|abizena=Lesley.|izenburua=Solid state chemistry : an introduction|argitaletxea=CRC Press|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/56661923|edizioa=3rd ed|isbn=0748775161|pmc=56661923|sartze-data=2018-11-02}}</ref>
Oxigeno konposatua [[Atmosfera|atmosferan]] kantitate txikietan aurki daiteke [[karbono dioxido]] (CO<sub>2</sub>) moduan. [[Lurrazal|Lurrazala]] eratzen duten [[Arroka|arroken]] zati handi bat oxido desberdinez eratuta daude, hala nola, [[Silizio dioxido|silizioa dioxidoz]] (SiO<sub>2</sub>, [[granito]] eta [[Harea|harean]] aurkitzen direnak), [[Dialuminio trioxido|dialuminio trioxidoz]] ([[alumina]] Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, [[bauxita]] eta [[Korindoi|korindoian]] aurkitzen direnak), [[diburdin trioxidoz]] (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, [[hematite]] eta herdoilean aurkitzen direnak) eta [[Kaltzio karbonato|kaltzio karbonatoz]] (CaCO<sub>3</sub>, [[Kareharri|kareharrian]] aurkitzen dena). Gainerako lurrazala oxigenodun beste konposatu batzuez ere eratzen da, bereziki zenbait [[silikato]] berezirekin. [[Mantu|Lurraren mantuan]], zeinak lurrazalak baino masa askoz handiago duen, burdinaren eta [[Magnesio|magnesioaren]] silikatoak ugaritzen dira.
[[Fitxategi:Stilles Mineralwasser.jpg|thumb|220x220px|[[Ur|Ura]] oxigenoa duen konposatu ezagunenetarikoa da.]]
Uretan [[Disolbagarritasun|disolbagarriak]] diren silikatoak Na<sub>4</sub>SiO<sub>4</sub>, Na<sub>2</sub>SiO<sub>3</sub> eta Na<sub>2</sub>Si<sub>2</sub>O<sub>5</sub> formula molekularrak dituztenak, garbigarri eta eranskailu bezala erabiltzen dira.<ref name=":0" /> Oxigenoak baita, estekatzaile bezala jokatzen du [[Trantsizio-metal|trantsizio metalekin]], adibidez, O<sub>2</sub> loturak eratuz [[iridio]] atomoarekin [[Vaska konplexua]] eratuz<ref>{{Erreferentzia|izena=Crabtree, Robert H.,|abizena=1948-|izenburua=The organometallic chemistry of the transition metals|argitaletxea=John Wiley|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/44084018|edizioa=3rd ed|isbn=0471184233|pmc=44084018|sartze-data=2018-11-02}}</ref> edo [[Platino|platinoarekin]] PtF<sub>6</sub> konplexuan<ref name=":0" /> edo [[Hemoglobina|hemoglobinaren]] [[Hemo|hemo taldeak]] duen burdinaren zentroarekin.
==== Ura ====
Dihidrogeno dioxido edo dioxidano, [[Ur|ura]] (H<sub>2</sub>O) izenez ezaguna dena, oxigenoaren konposatu arruntena da. Ur molekulan, [[hidrogeno]] atomoak [[lotura kobalente]] bidez lotzen dira oxigeno [[Atomo|atomoari]]. Baina, horrez gain, ondoko [[Molekula|molekulako]] oxigenoarekin erakarpen indar bat jasaten du (23,3 kJ•mol−1 ingurukoa hidrogeno atomoko), erakarpen indar hauei [[Hidrogeno lotura|hidrogeno loturak]] deritze.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pavlo|abizena=Maksyutenko|izenburua=A direct measurement of the dissociation energy of water|orrialdeak=181101|hizkuntza=en|abizena2=Rizzo|abizena3=Boyarkin|izena2=Thomas R.|izena3=Oleg V.|data=2006-11-14|url=https://aip.scitation.org/action/captchaChallenge?redirectUri=%2Fdoi%2F10.1063%2F1.2387163|aldizkaria=The Journal of Chemical Physics|alea=18|zenbakia=125|issn=0021-9606|doi=10.1063/1.2387163|sartze-data=2018-11-02}}</ref> Molekulen artean ohikoak diren [[Van der Waals indar|Van der Waals indarrek]] eragiten duten baino %15eko erakarpen indar gehiago izatea eragiten dute hidrogeno lotura horiek ur molekulei.<ref>Chaplin, Martin (4 de enero de 2008). «Water Hydrogen Bonding» (ingelesez). Noiz kontsultatua: 2012ko uztailaren 22an.</ref>
=== Konposatu organiko eta biomolekulak ===
[[Fitxategi:ATP structure revised.png|ezkerrera|thumb|Oxigenoak [[Adenosina trifosfato|ATP]] molekularen masaren %40a baino gehiago erakusten du.]]
Oxigenoa duten konposatu organikoen talde garrantzitsuenak ondorengoak dira (non «R» talde organikoa den): [[Alkohol|alkoholak]] (R-OH), [[eterrak]] (R-O-R), [[Zetona|zetonak]] (R-CO-R), [[Aldehido|aldehidoak]] (R-COH), [[Azido karboxiliko|azido karboxilikoak]] (R-COOH), [[Ester|esterrak]] (R-COOR), [[Anhidrido azido|anhidrido azidoak]] (R-CO-O-CO-R) eta [[Amida|amidak]] (RC(O)-NR<sub>2</sub>).
Bestalde, oxigenoa duten [[disolbatzaile]] organiko udari daude, esaterako: [[azetona]], [[Metanol|metanola]], [[Etanol|etanola]], [[alkohol isopropilikoa]], [[Furano|furanoa]], [[tetrahidrofuranoa]], [[Eter etiliko|eter etilikoa]], [[Dioxano|dioxanoa]], [[Etil etanoato|etil etanoatoa]], [[dimetilformamida]], [[dimetilsulfoxidoa]], [[Azido azetiko|azido azetikoa]] eta [[Azido formiko|azido formikoa]]. Azetona (CH<sub>3</sub>(CO)CH<sub>3</sub>) eta [[Fenol|fenola]] (C<sub>6</sub>H<sub>5</sub>OH) beste substantzia batzuen [[Sintesi organiko|sintesirako]] ere erabiltzen dira.
[[Fitxategi:Acetone-3D-vdW.png|thumb|[[Industria kimiko|Industria kimikorako]] material garrantzitsua da [[azetona]]. ]]
Oxigenoa duten beste konposatu organiko garrantzitsu batzuk honakoak dira: [[Glizerina|glizerola]], [[Formaldehido|formaldehidoa]], [[glutaraldehidoa]] eta [[azetamida]]. [[Epoxido|Epoxidoak]] eter mota batzuk dira, zeinetan oxigeno atomoak, hiru atomoko eraztuna osatzen duen.
Oxigenoak giro tenperatura edo tenperatura baxuagoetan, [[konposatu organiko]] askorekin berez erreakzionatzen du, [[autooxidazio]] izeneko prozesu baten ondorioz. Oxigenoa duten konposatu organiko gehienak ez dira O<sub>2</sub>arekin zuzenean erreakzionatuz sortzen. Industria eta merkataritzan konposatu organiko garrantzitsuenak [[Erredox erreakzio|oxidazioz]] sortzen dira, eta horretarako, [[Etileno|etilenoa]] edo [[Azido perazetiko|azido perazetikoa]] erabiltzen dira aitzindari bezala.<ref name=":0" />
Oxigeno elementua, biziarentzako ezinbestekoak diren [[biomolekula]] garrantzitsu ia gehienetan aurkitzen da. Soilik [[eskualeno]] edo [[karoteno]] bezalako biomolekula konplexuek ez dute oxigenorik. Biologikoki garrantzitsuak diren konposatu organikoen artean, [[Karbono hidrato|karbohidratoek]] dute oxigeno proportzio handiena masan. [[Lipido]], [[Gantz-azido|gantz azido]], [[aminoazido]] eta [[proteina]] guztiek dute oxigenoa ([[karbonilo]] eta ester taldeak dituztelako). Biologikoki garrantzitsuak diren eta [[energia]] garraiatzen duten [[fosfato]] taldean ere aurkitzen da (PO<sub>4</sub><sup>3-</sup>), [[Adenosina trifosfato|ATP]] eta [[Adenosina difosfato|ADP]] molekuletan zehazki. Horrez gain, [[Bizkarrezur|bizkarrezurrean]], [[Purina|purinetan]] ([[Azido erribonukleiko|RNA]] eta [[Azido desoxirribonukleiko|DNA]]<nowiki/>ren [[adenina]] eta [[Pirimidina|pirimidinetan]] izan ezik) eta [[Hezur|hezurretan]] ([[hidroxiapatito]] edo [[kaltzio fosfato]] bezala) ere agertzen da.
== Erabilerak ==
| |||