Arkear: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Gartxoak (eztabaida | ekarpenak)
No edit summary
Gartxoak (eztabaida | ekarpenak)
No edit summary
10. lerroa:
|}
[[Fitxategi:Eruption Dolomieu Oct2005.JPG|thumb|Dolomeu kraterra, [[Reunion]]. Lurraren itxura Arkaikoan honen antzekoa izan zitekeen.]]
'''Eoi Arkaikoa''', aurretik Arkeozoiko bezala ezaguna, [[denbora eskala geologiko]]aren banaketa bat da, [[aurrekanbriar]]aren bigarren banaketa [[geologia|geologikoa]]. Duela 4.000 milioi urte hasi zen, [[Eoi Hadiko]]aren ondoren, eta duela 2.500 milioi urte amaitu, [[Proterozoiko]]a hasten denean, 1.500 milioi urteko iraupena izanez. Datak kronometrikoki ezartzen dira, [[estratigrafia]]n oinarrituta egon beharrean. Behe muga (hasiera puntua) ez du ofizialki ezarri [[Nazioarteko Estratigrafia Batzordea]]k. Antzinako [[literatura]]n Hadikoa Arkaikoaren zati bezala hartzen da. Arkaiko hitza [[antzinako greziera]]zko {{lang|grc|Αρχή}} hitzetik dator, eta jatorria edo sorrera esan nahi duenadu.
 
== Ezaugarri nagusiak ==
Periodo honetan lurrazalaren eboluzio bat gertatzen da, eta, beraz, [[plaken tektonika]] bat egon behar izan zuen (plaken mugimendua), baita gaur egun ezagutzen dugunaren antzeko barne egitura bat ere, ezberdintasuna gehiegizko beroa zelarik. Aktibitate tektoniko gehiago zegoela [[litosfera]] sortzen zen abiadura handiagoagatik kalkulatzen da, eta, ondorioz, [[ozeano dortsal]]etan aktibitate gehiago eta berauek askoz gehiago izatea ere espero daiteke, baita [[subdukzio]] guneetan aktibitate gehiago eta plaka gehiago eta, jakina txikiagoak ere.
Garai honetan [[lurrazal]]aren eboluzio bat gertatzen da. Planeta beroagoa zen baina gaur egungo barne-egituraren antza izango zuen dagoeneko eta honek [[plaken tektonika]] sortaraziko zuen. [[Litosfera]] sortzeko abiadura handiak adierazten duenez jarduera tektonikoa askoz handiagoa zen gaur egun baino. [[Ozeano dortsal]]ak eta [[puntu bero]]ak asko ziren eta [[fosa tektoniko]]etan er jarduera handia zegoen. Gure planetako lehenengo kontinenteak orduan sortu ziren, puntu beroei loturik ziurrenik, baina jarduera tektoniko handiaren eraginez inoiz ez ziren haundi bihurtu. Gaur egun ditugun kratoien %7-a baino ez dute osatzen.
 
Atmosferan [[berotegi-efektuko gas]]ek inoizko portzentai handiena zuten. Lurrazalean ur likidoa bazela erakusten duten arro ozeanikoen berri eman digute sedimentazio kimikoaren ondorioz sortu ziren [[basalto]] eta [[sukarri]]ek.
 
== Harri arkaikoak ==
Eoi arkaikoan sortu ziren arrokak magmatikoak izan ziren jatorriz baina gaur egun sedimentu oso metamorfizatuak dira. [[Graubaka]]k, [[eskisto]]ak eta [[gneiss]]ak dira gehienbat. Arroka karbonataturik ez dago ia, ozeanoak azidoak izan ziren seinale.
 
Arroka arkaikoak [[Groenlandia]]n, [[Ezkutu Kanadarra|Ezkutu Kanadarrean]], [[Ezkutu Baltikoa]]n, [[Eskozia]]n, [[India]]n, [[Brasil]]en, [[Mendebaldeko Australia]]n eta [[Hegoafrika]]n aurkitu dira.
 
== Biziaren sorrera ==
Eoi arkaikoan sortu zen bizia. Duela 3.500 milioi urtetako [[estromatolito]]ak ugariak dira. Pentsatzekoa da bizidun prokariotoak ugariak izango zirela garaiko uretan, baina hauenaztarnak aurkitzea oso zaila da.
 
Garai hartan hasi ziren bakterioak fotosintesia egiten, baina [[fotosintesi anoxigeniko|anoxigenikoa]] izanik ez zen oxigenorik askatzen hasiko oraindik. Eoi arkaikoaren amaieran agertu zen [[fotosintesi oxigeniko]]a.
 
== Azpibanaketak ==
Eoi arkaikoa lau arotan banatzen da:
 
{| class="wikitable"
|-
! Aroa !! Milioi urteak !! Gertakizun aipagarriena(k)
|-
| [[Neoarkearra]] || 2.800-2.500 || [[Fotosintesi oxigeniko]]a hasi zen eta atmosferara askatu zen ekoizturiko oxigenoa.
|-
| [[Mesoarkearra]] || 3.200-2.800 || Lehenengo [[glaziazio]]a gertatu zen.<br/>[[Vaalbara]] kontinentea zatitzen hasi zen.
|-
| [[Paleoarkearra]] || 3.600-3.200 || [[Estromatolito]] zaharrenak azaldu ziren.<br/>[[Fotosintesi anoxigeniko]]a egiten hasi ziren bakterioak.
|-
| [[Eoarkearra]] || 4.000-3.600 || [[Vaalbara]] kontinentea eratu zen.<br/>Lehenengo bizidunak azaldu zirela uste da.
|}
 
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
 
== Ikus, gainera ==
* [[Garai geologiko|Garai geologikoen taula]]