Supernoba: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin |
|||
211. lerroa:
=== Huts egindakoak ===
Masa handiko zenbait izarren nukleoaren kolapsoak ez du supernoba ikusgarririk sortzen. Azalpen nagusia honakoa da: energia zinetikoak ezin du nukleoaren masa altuak sortzen duen [[grabitazio]] indarra gainditu eta beraz kanpoko geruzak barnera erortzen dira [[zulo beltz]] bat sortuz. Honelako gertakariak zailak dira antzematen, baina behaketa zabalek hainbat hautagai topatu dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas M.|abizena=Reynolds|izenburua=Gone without a bang: an archivalHSTsurvey for disappearing massive stars|orrialdeak=2886–2901|hizkuntza=en|abizena2=Fraser|abizena3=Gilmore|izena2=Morgan|izena3=Gerard|data=2015-09-03|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2015MNRAS.453.2885R|aldizkaria=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|alea=3|zenbakia=453|issn=0035-8711|doi=10.1093/mnras/stv1809|sartze-data=2018-10-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=J. R.|abizena=Gerke|izenburua=The search for failed supernovae with the Large Binocular Telescope: first candidates|orrialdeak=3289–3305|hizkuntza=en|abizena2=Kochanek|abizena3=Stanek|izena2=C. S.|izena3=K. Z.|data=2015-05-13|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2015MNRAS.450.3289G|aldizkaria=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|alea=3|zenbakia=450|issn=0035-8711|doi=10.1093/mnras/stv776|sartze-data=2018-10-09}}</ref> N6946-BH1 [[Supererraldoi|superrerraldoiak]] 2009ko martxoan eztanda txiki bat jasan zuen, ikusezin bihurtu aurretik. [[Infragorri|Argi infragorriko]] iturri ahul bat besterik ez da geratzen izarra zegoen lekuan.<ref name=":13">{{Erreferentzia|izena=Scott M.|abizena=Adams|izenburua=Observing the next galactic supernova|orrialdeak=164|hizkuntza=en|abizena2=Kochanek|abizena3=Beacom|abizena4=Vagins|abizena5=Stanek|izena2=C. S.|izena3=John F.|izena4=Mark R.|izena5=K. Z.|data=2013-11-13|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2013ApJ...778..164A|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=2|zenbakia=778|issn=0004-637X|doi=10.1088/0004-637X/778/2/164|sartze-data=2018-10-09}}</ref>
=== Argi kurbak ===
330. lerroa:
== Esne Bideko hautagaiak ==
[[Fitxategi:Orion_Head_to_Toe.jpg|alt=Alfa Orionis edo Betelgeuse izarra (irudian, goian ezkerrean dagoen izar gorria) Esne Bidean supernoba bihurtzeko hautagaia da.|thumb|[[Alfa Orionis]] edo [[Betelgeuse]] izarra (irudian, goian ezkerrean dagoen izar gorria) Esne Bidean supernoba bihurtzeko hautagaia da. [[Orion (konstelazioa)|Orion konstelazioko]] izarra da.|ezkerrera]][[Esne-Bidea|Esne Bideko]] hurrengo supernoba ziurrenik detektagarria izango da, galaxiaren urruneko aldean gertatzen bada ere. Litekeena da [[supererraldoi gorri] arrunt baten kolapsoagatik sortzea. Ziurrenik, dagoeneko katalogatua egongo da argi infragorriarekin egindako bilaketa masiboetan, 2MASS kasu. Beste izar mota baten nukleoaren kolapsoagatik sortzeko aukera txikiagoa da. Hauen artean daude [[hipererraldoi hori]]ak, [[izar aldakor urdin argitsu]]ak edo [[Wolf-Rayet izar]]rak. Hurrengo supernoba [[nano zuri]] batek sortutako Ia motakoa izateko aukera herena da, nukleoaren kolapsoz sortutako supernobekin alderatuz. Kasu honetan ere behagarria izango litzateke edonon gertatuta ere, baina aukera gutxiago daude izar sortzailea dagoeneko katalogatua egoteko.. Ia motako supernobak sortzen dituzten [[izar bitar|sistemek]] zehazki ze itxura duten ez dago argi, eta zaila da [[parsec]] batzuk baino urrunago daudenak antzematea. Kalkuluen arabera, gure galaxian 2 eta 12 supernoba gertatzen dira mende batean, nahiz eta ez den bat ere ikusi hainbat mendeetan.<ref
Estatistikoki, hurrengo supernoba hipererraldoi gorri batek sortuko badu ere, zaila da identifikatzea horietatik zeintzuk dauden haien bizitzaren bukaeran eta zeintzuei gelditzen zaizkien hainbat milioi urte. Supererraldoi gorri masiboenak haien atmosfera galduko dutela espero da, eta Wolf-Rayet izarretara eboluzionatu nukleoaren kolapsoa gertatu aurretik. Gaur egun fase horretan dauden izar guztiei miloi bat urte gelditzen zaizkiela espero da fasez aldatu aurretik, baina kasu honetan ere zaila da nukleoaren kolapsotik zeintzuk dauden hurbilago zehaztea. WO Wolf-Rayet motako izarrei nukleoaren kolapsoa jasan aurretik milurteko gutxi batzuk gelditzen zaizkiela uste da, beren [[helio]]a nukleoa agortu baitute.<ref>{{Erreferentzia|izena=F.|abizena=Tramper|izenburua=Massive stars on the verge of exploding: the properties of oxygen sequence Wolf-Rayet stars|orrialdeak=A110|hizkuntza=en|abizena2=Straal|abizena3=Sanyal|abizena4=Sana|abizena5=de Koter|abizena6=Gräfener|abizena7=Langer|abizena8=Vink|abizena9=de Mink|izena2=S. M.|izena3=D.|izena4=H.|izena5=A.|izena6=G.|izena7=N.|izena8=J. S.|izena9=S. E.|data=2015-09|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2015A&A...581A.110T|aldizkaria=Astronomy & Astrophysics|zenbakia=581|issn=0004-6361|doi=10.1051/0004-6361/201425390|sartze-data=2018-10-11}}</ref> Dena den, mota honetako zortzi bakarrik ezagutzen dira, eta horietako lau bakarrik daude Esne Bidean.<ref>{{Erreferentzia|izena=F.|abizena=Tramper|izenburua=On the nature of WO stars: a quantitative analysis of the WO3 star DR1 in IC 1613|orrialdeak=A72|hizkuntza=en|abizena2=Gräfener|abizena3=Hartoog|abizena4=Sana|abizena5=de Koter|abizena6=Vink|abizena7=Ellerbroek|abizena8=Langer|abizena9=Garcia|izena2=G.|izena3=O. E.|izena4=H.|izena5=A.|izena6=J. S.|izena7=L. E.|izena8=N.|izena9=M.|data=2013-11|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2013A&A...559A..72T|aldizkaria=Astronomy & Astrophysics|zenbakia=559|issn=0004-6361|doi=10.1051/0004-6361/201322155|sartze-data=2018-10-11}}</ref>
Hurbil dauden edo ondo ezagutzen diren izarretatik, ondokoak identifikatu dira supernoba potentzial bezala: [[Antares]] eta [[Alfa Orionis]] supererraldoi gorriak;<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Inglis|izenburua=Star Death: Supernovae, Neutron Stars & Black Holes|argitaletxea=Springer International Publishing|orrialdeak=203–223|hizkuntza=en|data=2014-10-29|url=https://doi.org/10.1007/978-3-319-11644-0_12|aldizkaria=The Patrick Moore Practical Astronomy Series|isbn=9783319116433|doi=10.1007/978-3-319-11644-0_12|sartze-data=2018-10-11}}</ref> [[Rho Cassiopeia]] hipererraldoi horia,<ref>{{Erreferentzia|izena=Lobel,|abizena=A.|izenburua=Spectroscopy of the Millennium Outburst and Recent Variability of the Yellow Hypergiant Rho Cassiopeiae|hizkuntza=en|abizena2=P.|abizena3=G.|abizena4=J.|abizena5=I.|abizena6=E.|izena2=Stefanik, R.|izena3=Torres,|izena4=Davis, R.|izena5=Ilyin,|izena6=Rosenbush, A.|data=2004-1|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004IAUS..219..903L|zenbakia=219|issn=1743-9221|sartze-data=2018-10-11}}</ref> [[Eta Carinae]] izar aldakor urdin argitsua, dagoeneko supernoba iruzurti bat sortu duena;<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=van Boekel|izenburua=Direct measurement of the size and shape of the present-day stellar wind ofη Carinae|orrialdeak=L37–L40|hizkuntza=en|abizena2=Kervella|abizena3=Schöller|abizena4=Herbst|abizena5=Brandner|abizena6=de Koter|abizena7=Waters|abizena8=Hillier|abizena9=Paresce|izena2=P.|izena3=M.|izena4=T.|izena5=W.|izena6=A.|izena7=L. B. F. M.|izena8=D. J.|izena9=F.|data=2003-11|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003A&A...410L..37V|aldizkaria=Astronomy & Astrophysics|alea=3|zenbakia=410|issn=0004-6361|doi=10.1051/0004-6361:20031500|sartze-data=2018-10-11}}</ref> eta [[Gamma Velorum]] sistemako osagairik distiratsuena, Wolf-Rayet izar bat
Ia motako supernoben hautagaien identifikazioa askoz espekulatiboagoa da. [[Akrezio]]a jasaten ari den nano zuriz osatutako edozein bitarrek supernoba bat sor dezake, nahiz eta mekanismoa eta denbora eskala zehatza eztabaidagai diren. Sistemak ahulak eta identifikatzeko zailak dira nahiz eta [[noba|noben]] bidez euren burua ezagutarazten duten arren. Adibide bat [[U Scorpii]] da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Thoroughgood, T.|abizena=D.|izenburua=The recurrent nova U Scorpii -- A type Ia supernova progenitor|hizkuntza=en|abizena2=S.|abizena3=P.|abizena4=R.|abizena5=A.|izena2=Dhillon, V.|izena3=Littlefair, S.|izena4=Marsh, T.|izena5=Smith, D.|data=2002-1|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2002ASPC..261...77T|zenbakia=261|issn=1050-3390|sartze-data=2018-10-11}}</ref> Ia motako supernoba bat sortzeko hautagairik hurbila [[IK Pegasi]] (HR 8210) da, 150 argi-urteko distantzian dagoena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Wayne|abizena=Landsman|izenburua=The hot white-dwarf companions of HR 1608, HR 8210, and HD 15638|orrialdeak=841|hizkuntza=en|abizena2=Simon|abizena3=Bergeron|izena2=Theodore|izena3=P.|data=1993-08|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1993PASP..105..841L|aldizkaria=Publications of the Astronomical Society of the Pacific|zenbakia=105|issn=0004-6280|doi=10.1086/133242|sartze-data=2018-10-11}}</ref> Hala ere, behaketen arabera hainbati miloi urte beharko dira nano zuriak akrezioaren bidez Ia motako supernoba bihurtzeko behar den masa lortzeko.<ref>{{Erreferentzia|izena=S.|abizena=Vennes|izenburua=On the empirical evidence for the existence of ultramassive white dwarfs|orrialdeak=1367–1374|hizkuntza=en|abizena2=Kawka|izena2=A.|data=2008-09-21|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2008MNRAS.389.1367V|aldizkaria=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|alea=3|zenbakia=389|issn=0035-8711|doi=10.1111/j.1365-2966.2008.13652.x|sartze-data=2018-10-11}}</ref>
| |||