Supernoba: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Supro23 (eztabaida | ekarpenak)
→‎Lurrean eragina: erreferentziak
Supro23 (eztabaida | ekarpenak)
→‎Lurrean eragina: interwikiak eta irudi 1
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
325. lerroa:
 
=== Lurrean eragina ===
[[Fitxategi:Type 1c Gamma Ray Burst 01.jpg|alt=Supernobetan sortzen diren gamma izpien eztandek Lurrean eragina izan dezakete, nahikoa hurbil gertatuz gero.|thumb|Supernobetan sortzen diren [[Gamma izpien eztanda|gamma izpien eztandek]] Lurrean eragina izan dezakete, nahikoa hurbil gertatuz gero.]]Supernoba batzuek, hurbil gertatuz gero, Lurraren [[Biosfera|biosferan]] nabaritzen diren eraginak sortu ditzakete. Supernoba motaren eta energiaren arabera, 3000 [[argi-urterainokourte]]rainoko distantzia izan liteke. Supernobatik ateratako [[gamma izpiekizpi]]ek goi [[Lurraren atmosfera|atmosferako]] [[nitrogeno]] molekularra [[nitrogeno oxido]] bihurtuko lukeen [[erreakzio kimikoakimiko]]a bultzatuko lukete, [[ozono geruza]] ahulduz. Honela, gainazala eguzkitik datorren erradiazio [[ultramore]] kaltegarriarekiko agerian geratuko litzateke. Gertaera hau [[Ordoviziar-Siluriar desagertzearendesagertzea]]ren kausa bezala proposatu da, Lurraren bizitza ozeanikoaren % 60 inguru hiltzea eragin zuena.<ref>{{Erreferentzia|izena=A.L.|abizena=Melott|izenburua=Did a gamma-ray burst initiate the late Ordovician mass extinction?|orrialdeak=55–61|hizkuntza=en|abizena2=Lieberman|abizena3=Laird|abizena4=Martin|abizena5=Medvedev|abizena6=Thomas|abizena7=Cannizzo|abizena8=Gehrels|abizena9=Jackman|izena2=B.S.|izena3=C.M.|izena4=L.D.|izena5=M.V.|izena6=B.C.|izena7=J.K.|izena8=N.|izena9=C.H.|data=2004-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004IJAsB...3...55M|aldizkaria=International Journal of Astrobiology|alea=1|zenbakia=3|issn=1473-5504|doi=10.1017/S1473550404001910|sartze-data=2018-10-10}}</ref> 1996an, iraganeko supernoben aztarnak lurrean antzeman zitezkeela teorizatu zen, arroka estratuetan[[estratu]]etan egongo liratekeen isotopo metaliko moduan. 60Fe<sup>60</sup>[[Burdina|Fe]] aberastua zuen harri bat topatu zen [[Ozeano BarearenBarea]]ren sakoneko itsasoetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Brian D.|abizena=Fields|izenburua=Deep‐Ocean Crusts as Telescopes: Using Live Radioisotopes to Probe Supernova Nucleosynthesis|orrialdeak=902–907|hizkuntza=en|abizena2=Hochmuth|abizena3=Ellis|izena2=Kathrin A.|izena3=John|data=2005-03-10|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2005ApJ...621..902F|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=2|zenbakia=621|issn=0004-637X|doi=10.1086/427797|sartze-data=2018-10-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Knie|izenburua=F60eAnomaly in a Deep-Sea Manganese Crust and Implications for a Nearby Supernova Source|hizkuntza=en|abizena2=Korschinek|abizena3=Faestermann|abizena4=Dorfi|abizena5=Rugel|abizena6=Wallner|izena2=G.|izena3=T.|izena4=E. A.|izena5=G.|izena6=A.|data=2004-10-22|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004PhRvL..93q1103K|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=17|zenbakia=93|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.93.171103|sartze-data=2018-10-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Brian D.|abizena=Fields|izenburua=On deep-ocean as a fossil of a near-earth supernova|orrialdeak=419–430|hizkuntza=en|abizena2=Ellis|izena2=John|data=1999-09|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1999NewA....4..419F|aldizkaria=New Astronomy|alea=6|zenbakia=4|issn=1384-1076|doi=10.1016/S1384-1076(99)00034-2|sartze-data=2018-10-10}}</ref> 2009an, nitrato ioien maila altuak aurkitu ziren Antartikako[[Antartika]]ko izotzean, 1006 eta 1054 supernobekin bat egin zutenak. Supernoba hauen gamma izpiek nitrogeno oxidoen maila handitu ahal izan zuten, gero izotzean harrapatuta geratuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=In Brief|orrialdeak=28–28|hizkuntza=en|data=2009-05|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2009SciAm.300e..28.|aldizkaria=Scientific American|alea=5|zenbakia=300|issn=0036-8733|doi=10.1038/scientificamerican0509-28a|sartze-data=2018-10-10}}</ref>
 
Lurraren inguruan gertatuz gero, supernoba arriskutsuenak Ia motakoak izango liratekeela uste da. Supernoba hauek sistema bitarretako nazio zurietan sortzen direnez, litekeena da Lurrarengan eragin dezakeen supernoba bat aurreikusi gabe gertatzea ondo ikertu gabeko izar sistema batean. Ezagutzen den hautagai hurbilena [[IK Pegasi]] da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Garlick, Mark|abizena=A.|izenburua=The Supernova Menace|hizkuntza=en|data=2007-3|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2007S&T...113c..26G|aldizkaria=Sky and Telescope|alea=3|zenbakia=113|issn=0037-6604|sartze-data=2018-10-10}}</ref> Azken kalkuluen arabera, II motako supernoba bat zortzi [[parsec]] (26 argi urte) baino hurbilago egon beharko litzateke Lurraren ozono geruzaren erdia suntsitzeko, eta ez dago horrelako hautagairik 500 argi urte baino gutxiagora.<ref>{{Erreferentzia|izena=Neil|abizena=Gehrels|izenburua=Ozone Depletion from Nearby Supernovae|orrialdeak=1169–1176|hizkuntza=en|abizena2=Laird|abizena3=Jackman|abizena4=Cannizzo|abizena5=Mattson|abizena6=Chen|izena2=Claude M.|izena3=Charles H.|izena4=John K.|izena5=Barbara J.|izena6=Wan|data=2003-03-10|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003ApJ...585.1169G|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=2|zenbakia=585|issn=0004-637X|doi=10.1086/346127|sartze-data=2018-10-10}}</ref>
 
== Erreferentziak ==