Eguzkia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
4. lerroa:
|ihes-abiadura = 617.54 km/s
}}
'''Eguzkia''' edo '''ekia''' [[eguzki-sistema]]ren erdian dagoen [[izar]]ra da, eta guregandik hurbilen dagoena. [[Plasma (fisika)|Plasma]] beroz osatutako [[esfera]] ia perfektua da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How Round is the Sun? {{!}} Science Mission Directorate|hizkuntza=en|url=https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2008/02oct_oblatesun/|sartze-data=2017-10-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=First Ever STEREO Images of the Entire Sun {{!}} Science Mission Directorate|hizkuntza=en|url=https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/06feb_fullsun/|sartze-data=2017-10-14}}</ref>, barne mugimendu [[konbekzio|konbektiboarekin]], [[dinamo]] batek duen prozesu berarekin [[eremu magnetiko]]a sortzen duena<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Paul|abizena=Charbonneau|izenburua=Solar Dynamo Theory|orrialdeak=251–290|data=2014-08-18|url=http://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev-astro-081913-040012|aldizkaria=Annual Review of Astronomy and Astrophysics|alea=1|zenbakia=52|issn=0066-4146|doi=10.1146/annurev-astro-081913-040012|sartze-data=2017-10-14}}</ref>. Lurrean bizitzarako energia-iturri nagusia da eguzkia, bertan bizidun [[autotrofo]]ek, [[fotosintesi]]aren bidez, argi-izpien bitartez bidaltzen digun energia ekoizten baitute. 1.390 milioi kilometroko diametroa du, hau da, Lurrarena baino 109 aldiz handiagoa. Bere masa Lurrarena baino 330.000 aldiz hadiagoa da, Eguzki-sistema osoaren masaren %99,86<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Woolfson|izenburua=The origin and evolution of the solar system|orrialdeak=1.12–1.19|data=2000-02-01|url=https://academic.oup.com/astrogeo/article/41/1/1.12/182262/The-origin-and-evolution-of-the-solar-system|aldizkaria=Astronomy & Geophysics|alea=1|zenbakia=41|issn=1366-8781|doi=10.1046/j.1468-4004.2000.00012.x|sartze-data=2017-10-14}}</ref>. Eguzkiaren hiru laurden inguru (~%73) [[hidrogeno]]a da; gainontzeko ia guztia [[helio]]a da (~%25), eta kopuru txikiagotan beste elementu batzuk aurki diatezke, hala nola [[oxigeno]]a, [[karbono]]a, [[neoi]]a eta [[burdin]]a<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Sarbani|abizena=Basu|izenburua=Helioseismology and solar abundances|orrialdeak=217–283|abizena2=Antia|izena2=H.M.|url=https://doi.org/10.1016/j.physrep.2007.12.002|aldizkaria=Physics Reports|alea=5-6|zenbakia=457|doi=10.1016/j.physrep.2007.12.002|sartze-data=2017-10-14}}</ref>.
Eguzkia [[G motako sekuentzia nagusiko izarra]] da (G2V), bere klase espektralean oinarrituta. Informalki [[nano hori]] gisa izendatzen da. Orain dela 4.600 milioi urte inguru sortu zen [[molekula laino]] handi bateko eskualde bateko kolapso grabitazionalaren ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Bonanno|izenburua=The age of the Sun and the relativistic corrections in the EOS|orrialdeak=1115–1118|hizkuntza=en|abizena2=Schlattl|abizena3=Paternò|izena2=H.|izena3=L.|data=2002-08-01|url=https://doi.org/10.1051/0004-6361:20020749|aldizkaria=Astronomy & Astrophysics|alea=3|zenbakia=390|issn=0004-6361|doi=10.1051/0004-6361:20020749|sartze-data=2017-10-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=James N.|abizena=Connelly|izenburua=The Absolute Chronology and Thermal Processing of Solids in the Solar Protoplanetary Disk|orrialdeak=651–655|hizkuntza=en|abizena2=Bizzarro|abizena3=Krot|abizena4=Nordlund|abizena5=Wielandt|abizena6=Ivanova|izena2=Martin|izena3=Alexander N.|izena4=Åke|izena5=Daniel|izena6=Marina A.|data=2012-11-02|url=http://science.sciencemag.org/content/338/6107/651|aldizkaria=Science|alea=6107|zenbakia=338|issn=0036-8075|pmid=23118187|doi=10.1126/science.1226919|sartze-data=2017-10-14}}</ref>. Materiaren gehiengoa zentroan bildu zen, beste guztia lautu eta Eguzkiaren inguruan biratzen zuen diska baten itxura hartu zuelarik. Zentroaren masa hain bero eta dentsoa egin zen, ezen [[fusio nuklear]]ra hasi zen bere barnean. Uste denez, ia izar guztiek prozesu hau dute euren sorreran.
78. lerroa:
Erradioaren 139.000 km hartzen ditu, guztiaren %20 eta %25 bitarte<ref name="Rafael">{{Erreferentzia|izena=Rafael A.|abizena=García|izenburua=Tracking Solar Gravity Modes: The Dynamics of the Solar Core|orrialdeak=1591–1593|hizkuntza=en|abizena2=Turck-Chièze|abizena3=Jiménez-Reyes|abizena4=Ballot|abizena5=Pallé|abizena6=Eff-Darwich|abizena7=Mathur|abizena8=Provost|izena2=Sylvaine|izena3=Sebastian J.|izena4=Jérôme|izena5=Pere L.|izena6=Antonio|izena7=Savita|izena8=Janine|data=2007-06-15|url=http://science.sciencemag.org/content/316/5831/1591|aldizkaria=Science|alea=5831|zenbakia=316|issn=0036-8075|pmid=17478682|doi=10.1126/science.1140598|sartze-data=2018-10-05}}</ref>. Ekiaren erdigunean dentsitatea 150 g/cm<sup>3</sup> den<ref>{{Erreferentzia|izena=Sarbani|abizena=Basu|izenburua=FRESH INSIGHTS ON THE STRUCTURE OF THE SOLAR CORE|orrialdeak=1403–1417|hizkuntza=en|abizena2=Chaplin|abizena3=Elsworth|abizena4=New|abizena5=Serenelli|izena2=William J.|izena3=Yvonne|izena4=Roger|izena5=Aldo M.|data=2009-06-23|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2009ApJ...699.1403B|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=2|zenbakia=699|issn=0004-637X|doi=10.1088/0004-637X/699/2/1403|sartze-data=2018-10-05}}</ref> (hau da, uraren dentsitatea baino 150 aldiz handiagoa) eta tenperatura 15,7 milioi [[Kelvin]]ekoa. Alderatzeko, Eguzkiaren gainazalean 5.800 Kelvineko tenperatura dago. [[SOHO misioa]]ren azken azterketek erakutsi dute nukleoan biratze abiadura handiagoa dela eskualde erradiatiboan baino<ref name="Rafael" />. Eguzkiaren bizitzaren zatirik handienean energia [[fusio nuklear]] bidez sortu da nukleoan, [[protoi-protoi ziklo]] deitzen den (ikus alboko kutxa) mekanismo baten bidez. Fusio nuklearrak [[hidrogeno]]a [[helio]] bihurtzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=Broggini,|abizena=Carlo|izenburua=Nuclear Processes at Solar Energy|hizkuntza=en|data=2003-8|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003phco.conf...21B|sartze-data=2018-10-05}}</ref>. Eguzkian sortutako energiaren %0,8 inguru [[CNO ziklo]]tik dator, baina proportzio hau handiagoa izango da Eguzkia zahartzen doan heinean<ref>{{Erreferentzia|izena=M. J.|abizena=Goupil|izenburua=Open issues in probing interiors of solar-like oscillating main sequence stars 1. From the Sun to nearly suns|orrialdeak=012031|hizkuntza=en|abizena2=Lebreton|abizena3=Marques|abizena4=Samadi|abizena5=Baudin|izena2=Y.|izena3=J. P.|izena4=R.|izena5=F.|data=2011|url=http://stacks.iop.org/1742-6596/271/i=1/a=012031|aldizkaria=Journal of Physics: Conference Series|alea=1|zenbakia=271|issn=1742-6596|doi=10.1088/1742-6596/271/1/012031|sartze-data=2018-10-05}}</ref>.
Nukleoa da Eguzkian energia termala fusio bidez sortzen den gune nagusia; Eguzkiaren energiaren %99 erradioaren %24an sortzen da, eta erradioaren %30era iristerakoan, produkzioa guztiz gelditu da. Eguzkiaren gainontzeko gune guztiak energia horrek berotzen ditu, kanpora geruzaz geruza transferitzen dena, fotosferara iritsi eta espaziora [[eguzki-argi]] eta partikulen [[energia zinetiko]] gisa atera arte<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Zirker, Jack|abizena=B.|izenburua=Journey from the center of the sun|argitaletxea=Princeton University Press|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/45202072|isbn=0691057818|pmc=45202072|sartze-data=2018-10-05}}</ref>.
[[Protoi-protoi ziklo]]a {{val|9,2|e=37}} aldiz gertatzen da segundoero, {{val|3,7|e=38}} protoi [[alfa partikula]]tak (helio nukleo) bilakatuz segundo bakoitzean (guztira ~8,9{{e|38}} protoi daude libre Eguzkian). Hau da, segundo bakoitzean 6,2{{e|11}} kilogramo fusionatzen dira<ref name=":0" />. [[Protoi]] askeen fusioa (hidrogeno nukleoak) alfa partikula bakar batean energia askatzen du, fusionatutako masaren %0,7 inguru<ref>{{Erreferentzia|izena=Shu, Frank|abizena=H.|izenburua=The physical universe : an introduction to astronomy|argitaletxea=University Science Books|data=1982|url=https://www.worldcat.org/oclc/8805302|isbn=0935702059|pmc=8805302|sartze-data=2018-10-05}}</ref>. Beraz, Eguzkiak energia askatzen du [[masa eta energiaren arteko baliokidetza]]ren bidez, segundo bakoitzean 4,26 milioi tona (edo 600 [[megatoi]] hidrogeno)<ref>{{Erreferentzia|izena=Beth|abizena=Barbier|izenburua=NASA's Cosmicopia -- Ask Us -- Sun|hizkuntza=en|url=https://helios.gsfc.nasa.gov/qa_sun.html|aldizkaria=helios.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2018-10-05}}</ref>. Askatutako energia 384,6 [[yotta]]wattekoa da ({{val|3,846|e=26|u=W}}) edo {{val|9,192|e=10}} [[TNT]] megatoi segundo bakoitzean. Hala ere, Eguzkiaren energia botere erraldoi horren arrazoi nagusia bere tamaina erraldoia eta nukleoan duen dentsitatea da, eta oso energia gutxi sortzen du [[metro kubiko]] bakoitzeko. Eguzkiaren eredu teorikoen arabera, bere indar dentsitatea, edo energia produkzioa 276,5 [[watt]] metro kubikoko dela erakutsi dute, gutxi gora behera [[narrasti]] baten [[metabolismo]]ak edo [[konpost]] multzo batek duenaren antzekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lazy Sun is less energetic than compost|hizkuntza=en|data=2012-04-17|url=http://www.abc.net.au/science/articles/2012/04/17/3478276.htm|aldizkaria=www.abc.net.au|sartze-data=2018-10-05}}</ref>.
135. lerroa:
=== Eremu magnetikoa ===
Eguzkiak [[eremu magnetiko]] bat du bere gainazalean zehar aldatzen dena. Bere [[eremu polar]]rak 1-2 [[Gauss (unitatea)|gauss]] ditu, 3.000 gauss dituen bitartean [[eguzki-orban]] deitzen diren egituratan eta 10 eta 100 gauss artean [[eguzki protuberantzia]]tan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sun Fact Sheet|data=2010-07-15|url=https://web.archive.org/web/20100715200549/http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/sunfact.html|sartze-data=2018-10-06}}</ref>. Eremu magnetikoa ere denbora eta kokapenaren arabera aldatzen da. Ia periodikoa den 11 urteko ziklo bat da bariaziorik ezagunena; ziklo horretan eguzki-orbanen kopurua handitu eta desagertzen dira<ref name=":5" /><ref name=":6" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Lang, Kenneth|abizena=R.|izenburua=The sun from space|argitaletxea=Springer|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/304518886|edizioa=2nd ed|isbn=9783540769538|pmc=304518886|sartze-data=2018-10-06}}</ref>.<gallery mode="packed" caption="Eguzki-orbanen kokapenaren grafikoak erakusten du nola ziklo bat osatzeaz gain, hego zein ipar hemisferioetan ere errepikatzen diren.">
Fitxategi:Sunspot butterfly diagram.svg
</gallery>
=== Jardueran aldaketak ===
[[Fitxategi:Solar-cycle-data.png|thumb|Eguzki-jardueraren aldaketa]]
Eguzkiaren eremu magnetikoak hainbat efektu eragiten ditu, kolektiboki [[eguzki-jarduera]] edo [[eguzki-ziklo]] deitzen direnak. [[Eguzki-erupzio]]ak eta [[koroa-masaren eiekzio]]ak [[eguzki-orban]] taldeekin lotuta gertatu ohi dira. Aldakorrak diren eguzki-haize korronte oso azkarrak jaulkitzen dira [[eguzki-koroko zulo]]etatik [[fotosfera]]ko gainazalera<ref name=":6" />. Eiekzioek zein eguzki-haize azkarrek [[plasma (fisika)|plasma]] igortzen dute planeten-arteko eremu-magnetikora eta Eguzki-sistemaren kanpoalderantz
[[Eguzki-ziklo]]en orbanen modulazioarekin batera espazioko eguraldiaren modulazioa ere badator; Lurraren inguruan dauden [[satelite artifizial]]ek, adibidez, kalteak izan ditzakete.
| |||