Supernoba: berrikuspenen arteko aldeak

 

Detonazio-denboratik hurbilen detektatu direnen artean, SN 2013fs II motako supernoba da lehena. Leherketa gertatu zenetik 6 ordutik aurrera dago espektroa erregistratua. [[Palomar Transient Factory|Intermediate Palomar Transient Factory]] behategiak 2013ko urriaren 6ean erregistratu zuen supernoba gertatu eta 3 ordutara. Izarra NGC 7610 izeneko [[Galaxia kiribil|galaxia kiribilean]] dago kokatua, 160 milioi [[Argi-urte|argi-urtera]] [[Pegasus (konstelazioa)|Pegasus]] konstelazioan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ian|abizena=Sample|izenburua=Massive supernova visible millions of light years from Earth|hizkuntza=en|data=2017-02-13|url=http://www.theguardian.com/science/2017/feb/13/massive-supernova-visible-millions-of-light-years-from-earth|aldizkaria=the Guardian|sartze-data=2018-10-02}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=O.|abizena=Yaron|izenburua=Confined dense circumstellar material surrounding a regular type II supernova|orrialdeak=510–517|hizkuntza=En|abizena2=Perley|abizena3=Gal-Yam|abizena4=Groh|abizena5=Horesh|abizena6=Ofek|abizena7=Kulkarni|abizena8=Sollerman|abizena9=Fransson|izena2=D. A.|izena3=A.|izena4=J. H.|izena5=A.|izena6=E. O.|izena7=S. R.|izena8=J.|izena9=C.|data=2017-02-13|url=https://doi.org/10.1038/nphys4025|aldizkaria=Nature Physics|alea=5|zenbakia=13|issn=1745-2473|doi=10.1038/nphys4025|sartze-data=2018-10-02}}</ref>

2016ko irailaren 20an [[Rosario|Rosarioko]] Victor Buso astronomo amateurra bere 16 hazbeteko teleskopio berria probatzen ari zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=M. C.|abizena=Bersten|izenburua=A surge of light at the birth of a supernova|orrialdeak=497–499|hizkuntza=En|abizena2=Folatelli|abizena3=García|abizena4=Van Dyk|abizena5=Benvenuto|abizena6=Orellana|abizena7=Buso|abizena8=Sánchez|abizena9=Tanaka|izena2=G.|izena3=F.|izena4=S. D.|izena5=O. G.|izena6=M.|izena7=V.|izena8=J. L.|izena9=M.|data=2018-02-21|url=https://doi.org/10.1038/nature25151|aldizkaria=Nature|alea=7693|zenbakia=554|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature25151|sartze-data=2018-10-02}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Amateur astronomer makes once-in-lifetime discovery – Astronomy Now|hizkuntza=en-US|url=https://astronomynow.com/2018/02/23/amateur-astronomer-makes-once-in-lifetime-discovery|aldizkaria=astronomynow.com|sartze-data=2018-10-02}}</ref> NGC 613 galaxiaren hogei segundo esposizioak hartzen ari zelarik, Buso lurretik ikusgai egin berri zen supernoba bat behatu zuen. Argazkiak aztertu ondoren, La Platako Astrofisikako Institutuarekin harremanetan jarri zen. ''"Lehenengo aldia izan zen norbaitek supernoba optiko baten eztandaren hasierako momentuak behatzen zituela, gamma-izpien edo X izpien lehertzearekin lotu gabekoa.''<ref name=":0" />" Instituto de Astrófisicako Melina Bersten astronomoaren arabera, horrelako gertaera bat harrapatzeko oso baxuak dira, hamar miloi edo ehun miloi artean batekoa.

 

 

== Aurkikuntza ==

[[1930ko hamarkada]]n, [[Walter Baade]] eta [[Fritz Zwicky]] astronomoek [[noba]] kategoria berri soil bat zenaren inguruko lehen lanak egin zituzten, New Wilsoneko Behatokian.<ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Baade|izenburua=On Super-Novae|orrialdeak=254–259|hizkuntza=en|abizena2=Zwicky|izena2=F.|data=1934-05-01|url=http://www.pnas.org/content/20/5/254|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=5|zenbakia=20|issn=0027-8424|pmid=16587881|doi=10.1073/pnas.20.5.254|sartze-data=2018-10-03}}</ref> Super-novae izena lehen aldiz Baade eta Zwickyk 1931. urtean [[Caltech]]en emandako klaseetan erabili zen, eta 1933an publikoki erabili zuten Amerikako Fisika Elkartearen bilera batean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Osterbrock, D.|abizena=E.|izenburua=Who Really Coined the Word Supernova? Who First Predicted Neutron Stars?|hizkuntza=en|data=2001-12|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001AAS...199.1501O|zenbakia=33|sartze-data=2018-10-03}}</ref> 1938. urterako, gidoia galdu egin zen eta izen modernoa erabiltzen zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Murdin,|abizena=Paul.|izenburua=Supernovae|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1985|url=https://www.worldcat.org/oclc/11316158|edizioa=Rev. ed|isbn=052130038X|pmc=11316158|sartze-data=2018-10-03}}</ref> Supernobak [[galaxia]] baten barnean gertakari oso arraroak direla eta ([[Esne Bidea]]n mende bakoitzean hiru gertatzen dira batazbeste<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephen P.|abizena=Reynolds|izenburua=The Youngest Galactic Supernova Remnant: G1.9+0.3|orrialdeak=L41–L44|hizkuntza=en|abizena2=Borkowski|abizena3=Green|abizena4=Hwang|abizena5=Harrus|abizena6=Petre|izena2=Kazimierz J.|izena3=David A.|izena4=Una|izena5=Ilana|izena6=Robert|data=2008-05-15|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2008ApJ...680L..41R|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=1|zenbakia=680|issn=0004-637X|doi=10.1086/589570|sartze-data=2018-10-03}}</ref>), ikerketak egiteko supernoba on bat lortzeko galaxia askoren jarraipen erregularra egin behar da.

 

 

[[XX. mendea]]ren amaieran, astronomoak geroz eta gehiago ordenagailuz kontrolatutako teleskopioak eta CCDk erabiltzen hasi ziren supernobak aurkitzeko. Sistema horiek amateurren artean erabiliak diren arren, badira instalazio profesionalak ere, adibidez, Katzman Imaging Automatic Telescope.<ref>{{Erreferentzia|izena=Filippenko, Alexei|abizena=V.|izenburua=The Lick Observatory Supernova Search with the Katzman Automatic Imaging Telescope|hizkuntza=en|abizena2=D.|abizena3=R.|abizena4=Maryam|izena2=Li, W.|izena3=Treffers, R.|izena4=Modjaz,|data=2001|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001ASPC..246..121F|zenbakia=246|issn=1050-3390|sartze-data=2018-10-03}}</ref> Supernova Early Warning System (SNEWS) proiektuak [[neutrino]] detektagailu sare bat erabiltzen du Esne bideko supernoba baten abisua emateko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pietro|abizena=Antonioli|izenburua=SNEWS: the SuperNova Early Warning System|orrialdeak=114|hizkuntza=en|abizena2=Fienberg|abizena3=Fleurot|abizena4=Fukuda|abizena5=Fulgione|abizena6=Alec Habig|abizena7=Heise|abizena8=McDonald|abizena9=Mills|izena2=Richard Tresch|izena3=Fabrice|izena4=Yoshiyuki|izena5=Walter|izena7=Jaret|izena8=Arthur B.|izena9=Corrinne|data=2004|url=http://stacks.iop.org/1367-2630/6/i=1/a=114|aldizkaria=New Journal of Physics|alea=1|zenbakia=6|issn=1367-2630|doi=10.1088/1367-2630/6/1/114|sartze-data=2018-10-03}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Kate|abizena=Scholberg|izenburua=SNEWS: The supernova early warning system|argitaletxea=AIP|hizkuntza=en|data=2000|url=https://doi.org/10.1063/1.1291879|aldizkaria=AIP Conference Proceedings|doi=10.1063/1.1291879|sartze-data=2018-10-03}}</ref> Neutrinoak supernobetan kantitate handietan ekoizten diren partikulak dira,<ref>{{Erreferentzia|izena=Beacom, J.|abizena=F.|izenburua=Supernova neutrinos and the neutrino masses.|hizkuntza=en|data=1999-10|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1999RMxF...45...36B|aldizkaria=Revista Mexicana de Fisica|zenbakia=45|issn=0035-001X|sartze-data=2018-10-03}}</ref> eta espazioko gasek eta disko galaktikoko hautsek ez dituzte gehiegi xurgatzen.

Bi supernoba bilaketa mota daude: erlatiboki hurbileko gertaerak bilatzen dituztenak eta urrunago begiratzen dutenak. Unibertsoaren zabalkuntza dela eta, emisio espektro jakin bat duen urruneko objektu batera dagoen distantzia [[Doppler efektua]] (edo [[gorriranzko lerrakuntza]]) erabiliz kalkula daiteke. Batez beste, urrutiko objektuak hurbilekoak baino abiadura handiagoan urruntzen dira, eta, beraz, gorriranzko joera handiagoa dute. Horrela, bilaketak gorriranzko lerrakuntza baxu eta altuetan banatzen dira, mugarria z = 0.1-0.3<ref>{{Erreferentzia|izena=Joshua A.|abizena=Frieman|izenburua=The Sloan Digital Sky Survey-II Supernova Survey: Technical Summary|orrialdeak=338|hizkuntza=en|abizena2=Bassett|abizena3=Becker|abizena4=Choi|abizena5=Cinabro|abizena6=DeJongh|abizena7=Depoy|abizena8=Dilday|abizena9=Doi|izena2=Bruce|izena3=Andrew|izena4=Changsu|izena5=David|izena6=Fritz|izena7=Darren L.|izena8=Ben|izena9=Mamoru|data=2008|url=http://stacks.iop.org/1538-3881/135/i=1/a=338|aldizkaria=The Astronomical Journal|alea=1|zenbakia=135|issn=1538-3881|doi=10.1088/0004-6256/135/1/338|sartze-data=2018-10-03}}</ref> gorriranzko lerrakuntza inguruan egonik.

 

 

== Izendapena ==

 

Supernoba historikoak gertatu ziren urtearen zenbakiarekin soilik izendatzen dira: [[SN 185]], [[SN 1006]], [[SN 1054]], [[SN 1572]] (Tychoren noba deitua) eta [[SN 1604]] (Keplerren izarra). 1885. urteaz geroztik, hizki notazio gehigarria erabiltzen da, nahiz eta urte horretan soilik supernoba bat aurkitu (adibidez, SN 1885A, SN 1907A, etab.). Hau azkeneko aldiz SN 1947A-rekin gertatu zen. SN, SuperNova esanahiarekin, aurrizki estandarra da. 1987. urtera arte, bi hizkien izendapena gutxitan behar zen; 1988az geroztik, ordea, urtero behar izan dira.

 

== Sailkapena ==

Supernobak ulertzeko saiakuntzen barnean, astronomoek beren [[Argi kurba|argi kurben]] eta bere espektroan agertzen diren [[Elementu kimiko|elementu kimikoen]] [[Espektro lerro|xurgapen-ildoen]] arabera sailkatu dituzte. Banaketa egiteko lehen elementua [[Hidrogeno|hidrogenoak]] sortutako lerro baten presentzia edo gabezia da. Supernobaren espektroan hidrogeno lerroa badago ([[Balmer lerroak]] ere deitua) II motakoa da; bestela I motakoa da. Bi mota horietako bakoitzean azpimotak daude, beste elementuen presentziaren edo argia kurbaren formaren (supernobaren [[Itxurazko magnitude|itxurazko magnitudearen]] grafikoa denbora-funtzioaren arabera) arabera.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Enrico|abizena=Cappellaro|izenburua=Supernova Types and Rates|argitaletxea=Springer Netherlands|orrialdeak=199–214|hizkuntza=en|abizena2=Turatto|izena2=Massimo|data=2001|url=https://doi.org/10.1007/978-94-015-9723-4_16|aldizkaria=The Influence of Binaries on Stellar Population Studies|isbn=9789048157457|doi=10.1007/978-94-015-9723-4_16|sartze-data=2018-10-03}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Massimo|abizena=Turatto|izenburua=Classification of Supernovae|argitaletxea=Springer Berlin Heidelberg|orrialdeak=21–36|hizkuntza=en|data=2003|url=https://doi.org/10.1007/3-540-45863-8_3|aldizkaria=Supernovae and Gamma-Ray Bursters|isbn=9783540440536|doi=10.1007/3-540-45863-8_3|sartze-data=2018-10-03}}</ref>